يكی از مهم‌ترين اهداف كنترل كيفيت در ساخت‌وساز را می‌توان جلوگيری از هدر رفتن سرمايه‌ها و منابع دانست كه اين امر، فقط با يافتن پارامترهای موردنياز طراحی سازه و نیز مقايسه و تطبيق ويژگی‌های مصالح با استاندارد و مشخصات فنی لازم برای آنها، میسر می‌شود. با همین هدف، شرکت آزمایشگاه فنی و مکانیک خاک به‌عنوان بزرگ‌ترین شرکت کنترل کیفی فعالیت‌های عمرانی زیربنایی در سطح کشور، وظیفه کنترل کیفیت مصالح مصرفی، نحوه اجرا و ارزیابی سازه‌های ساخته شده را با انجام آزمایش‌های مختلف مخرب و غیرمخرب برعهده دارد. این شرکت کار خود را از سال 1334 در دانشکده فنی دانشگاه تهران و با تحقیق و مطالعه روی خاک‌های ایران برای ساخت راه‌های اصلی کشور و آغاز کرد و پس از دو سال تحت نظر سازمان برنامه قرار گرفت تا اینکه در سال 1342 به استناد مصوبه هیئت وزیران، نام آن به «آزمايشگاه فنی و خاک‌شناسی» و سپس در سال 63 به «آزمایشگاه فنی و مکانیک خاک» تغییر یافت. با مجید کیانپور، رئیس هیئت‌مدیره و مدیرعامل شرکت آزمایشگاه فنی و مکانیک خاک که از سال 1350 زیر نظر وزارت راه اداره می‌شود، گفت‌وگویی داشتیم. او ضمن تشریح حوزه‌های فعالیت این آزمایشگاه، خاطرنشان می‌کند در صورت اصلاح ساختاری این شرکت از تصدی‌گری به حاکمیتی و نظارت جدی‌تر روی فعالیت‌ دیگر آزمایشگاه‌های فنی کشور، ضمانت کیفیت ساخت پروژه‌های عمرانی امکانپذیر می‌شود.

ترابران: با توجه به اینکه همه پروژه‌های عمرانی بزرگ و شاخص کشور، قبل از اجرا توسط کارشناسان آزمایشگاه فنی مکانیک خاک مورد بررسی قرار می‌گیرند، لطفاً در ابتدا کمی درباره پیشینه و شرح وظایف این مرکز توضیح دهید.

می‌دانید که آزمایشگاه فنی و مکانیک خاک در سال 1334 بنیان‌گذاری شده و تقریباً 2 سال قبل از آن هم به‌صورت غیررسمی فعالیت داشته، یعنی مجموعاً حدود 70 سال قدمت دارد و یکی از قدیمی‌ترین شرکت‌هایی است که در زمینه کنترل و ارتقای کیفیت پروژه‌های عمرانی در کشور انجام وظیفه می‌کند.

تا سال 1350 این آزمایشگاه زیر نظر سازمان برنامه و بودجه کشور بود، اما از سال 1350 به‌دلیل اهمیت پروژه‌هایی که در بخش راه و ترابری وجود داشت، زیر نظر این وزارتخانه قرار گرفت. در سال 1363 نیز اساسنامه به تصویب نمایندگان مجلس می‌رسد. در واقع یکی از معدود شرکت‌هایی است که اساسنامه آن مصوب مجلس شورای اسلامی است و دایره فعالیت‌های آزمایشگاه هم آن‌قدر عمیق و وسیع دیده شده که می‌تواند به صدور خدمات فنی مهندسی در خارج کشور هم بپردازد. حتی ایجاد نمایندگی در خارج از کشور هم جزء یکی از اختیاراتی است که در اساسنامه آن ذکر شده است.

در حال حاضر، حدود 75 درصد عملکرد آزمایشگاه فنی و مکانیک خاک به وزارت راه و شهرسازی و حدود 13 درصد از هم به پروژه‌های وزارت نیرو مربوط می‌شود. مابقی ظرفیت در خدمت 37 دستگاه اجرایی دیگر ازجمله بنیاد مسکن، وزارت کشور، وزارت نفت، شرکت‌های خصوصی، وزارت صنعت، معدن و تجارت در بخش معدن و… است.

خوشبختانه به‌دلیل نظم و انضباط خاصی که در بحث ارتقای فنی نیروها وجود داشته، همه مدیران آزمایشگاه فنی و مکانیک خاک بر مبنای ضابطه خاصی انتخاب می‌شوند. کاملاً فنی، کارآزموده بوده و منطبق بر استانداردهای روز، دستورالعمل‌ها، آیین‌نامه‌ها و نشریاتی که در سطح کشور توسط سازمان برنامه و بودجه منتشر می‌شود کار را انجام می‌دهند. اگر هم استانداردی در زمینه‌ای تدوین نشده باشد، ما دفتری به نام آموزش و پژوهش داریم که استانداردهای روز دنیا را جمع‌آوری می‌کنند (حتی آن‌هایی که هنوز در کشور نهادینه نشده‌اند) و از آنها در شیوه‌های جدید کاری بهره می‌بریم.

امروزه، بیش از 680 نوع آزمایش در آزمایشگاه قابل‌ارائه به ذی‌نفعان و شرکت‌هایی است که در پروژه‌های عمرانی انجام‌وظیفه می‌کنند؛ از مقاومت مصالح، آسفالت معابر اصلی و فرعی، قیر، آزمایشگاه شیمی، آزمایشگاه‌های غیرمخرب، سنگ‌شناسی گرفته تا نگهداری زیرساخت‌ها و نحوه بهسازی و بازسازی راه‌ها. ما در پروژه‌های مختلف نفتی و بندری هم در بحث مطالعات ژئوتکنیک حضور گسترده‌ای داریم. اکنون با کارفرماهای بخش خصوصی هم به‌خوبی ارتباط برقرار کرده‌ایم و همکاری‌های بسیار خوبی خصوصاً در زمینه‌های مطالعات ژئوتکنیک یا پروژه‌های پالایشگاهی و پتروشیمی این بخش خصوصی وجود دارد.

در بخش قیر و آسفالت، شاید بتوان به جرئت گفت در این بخش خدمات منحصربه‌فردی ارائه می‌دهیم که با توجه به تعدد حضور شرکت‌های خدمات فنی آزمایشگاهی «تایید صلاحیت‌شده» از سوی سازمان نظام مهندسی، تقریباً در هیچ جای کشور این خدمات به این تنوع و گستردگی ارائه نمی‌شود و تمام هم‌وغم ما این است که بتوانیم خدمات خود را مبتنی بر مشتری‌مداری و تامین نیازهای فنی کارفرمایان و پیمانکاران ارائه کنیم.

ما با مجموعه‌هایی که در زمینه ساخت و نگهداری راه‌ها عهده‌دار مسئولیت هستند، مانند سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای، شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌ونقل کشور، شرکت آزادراه‌ها، شهرداری‌های کلان‌شهرها و… ارتباط تنگاتنگی داریم و تلاشمان بر این است که به آنها در کنترل کیفی حین ساخت و اجرا و بهره‌برداری کمک کنیم؛ مثلاً در زمینه پیمایش راه‌ها و شریان‌های اصلی کشور، سالانه بین 70 تا 75 هزار کیلومتر پیمایش مسیر داریم (از حدود 300 هزار کیلومتر راه فرعی و اصلی موجود در کشور) و تمام این راه‌ها توسط دستگاه‌های RSP یا دستگاه‌های اسکنر لیزری که در اختیار داریم پیمایش و تصویربرداری می‌شود، دستگاه‌های مذکور اطلاعات مربوط به راه‌ها را برداشت و توسط نرم‌افزارها ثبت می‌کنند تا توسط کارشناسان تحلیل و براساس تحلیل‌های موجود نقاطی که نیاز به مرمت و حتی توجه بیشتر برای روکش آسفالت و… دارند به کارفرما اعلام و بر آن مبنا تخصیص اعتبار انجام شود.

بارها پیش آمده که قصد داشتند مسیری را حتی در کلانشهرها بازسازی و نوسازی کنند که با طرحی که ما دادیم هزینه‌ها تا حدود 60 یا 70 درصد پایین‌تر آمده و هزینه نگهداری هم به 40 تا 50 درصد کاهش یافته و توانسته‌اند این اعتبار را در جاهای بهتر هزینه کنند.

در بخش قیر و آسفالت هم آزمایش‌های متعددی انجام می‌شود، خصوصاً در زمینه کنترل کیفی قیر تا مشکلات مربوط به نگهداری راه‌ها به حداقل برسد، در واقع همکاری آزمایشگاه با پیمانکاران و کارفرماها اطمینان خاطری برای ارتقای کیفیت پروژه‌های عمرانی است.

در حال حاضر در شرکت آزمایشگاه فنی و مکانیک خاک ۶٧۵ نوع آزمایش وجود دارد و اخیراً  هم ١٧٠ نوع آزمایش جدید در سبد کاری این شرکت قرار گرفته ‌است. در سال‌های گذشته به طور میانگین آزمایشگاه فنی و مکانیک خاک یک میلیون و ۴٠٠ هزار آزمایش را در سال انجام می داد که سال گذشته به حدود ٣ میلیون آزمایش رسیدیم و امسال برنامه رسیدن به ۴ میلیون آزمایش در دستور کار قرار دارد.

ترابران: دغدغه همیشگی ما در ترابران کاهش تصادفات است و بخشی از عوامل دخیل در آن هم مربوط به کیفیت نامناسب راه‌های کشور می‌شود. با سازمان راهداری هم بارها در مورد این موضوع مصاحبه داشتیم و همیشه مشکل کمبود بودجه و تامین مالی بحث بهسازی راه‌ها را مطرح می‌کنند، اما ظاهراً بنابر توضیحات شما، امکان کاهش هزینه‌های نگهداری وجود دارد…

بله. با توجه به ارقامی که در حال حاضر در زمینه قیمت مصالح وجود دارد، سالانه می‌بایست بین حدود 40 تا 45 هزار میلیارد تومان صرف نگهداری راه‌های اصلی کشور کنیم که تامین آن مشکل خواهد بود، اما همان‌طور که گفتم، با همین کاری که آزمایشگاه فنی مکانیک خاک انجام می‌دهد، می‌توان این هزینه نگهداری را تا حدود 50 درصد کاهش داد و این مبلغ 18 تا 22 هزار میلیارد تومان را صرف امور ضروری‌تر کرد.

مثلاً ممکن است به‌صورت چشمی یک کارشناس بگوید که فلان محور باید به‌صورت کامل روکش آسفالت شود، اما وقتی همکاران کارشناس ما برداشت مکانیزه انجام دهند، ممکن است به این نتیجه برسند که تمام طول محور نیاز به روکش کامل ندارد و در بخش‌هایی از مسیر می‌توان با مرمت آسفالت هزینه‌ها را کاهش داد.

ترابران: آیا حوزه فعالیت آزمایشگاه صرفاً ارائه اطلاعات آزمایشگاهی و مشاوره‌ای است؟ در مرحله تصمیم‌گیری سازمان راهداری در نحوه ساخت و نگهداری راه‌ها نقشی ندارد؟

بله؛ ما تحلیل اطلاعات را در اختیار می‌گذاریم و آنها با توجه به منابعی که دارند خودشان بر حسب صلاحدید روی پروژه‌ها اعتبار تعریف می‌کنند.

ترابران: یک چالش اساسی کشور که به نظر می‌رسد به اندازه اهمیت آن مورد توجه قرار نگرفته، بحران فرونشست است که در تعدادی از استان‌ها مانند اصفهان و شیراز با توجه به اهمیت تاریخی‌شان این موضوع در حال تبدیل شدن به فاجعه است. آزمایشگاه فنی خاک در حوزه مقابله با فرونشست تاکنون چه اقداماتی انجام داده است؟

ما چون یک شرکت درآمد – هزینه هستیم و حاکمیتی محسوب نمی‌شویم، تمام خدماتی که ارائه می‌دهیم بر مبنای نیاز متقاضیان است. اما به‌لحاظ فنی اگر بخواهم روی بحث فرونشست صحبت کنم، باید بگویم این پدیده‌ای نیست که به‌صورت طبیعی اتفاق بیفتد، بلکه بر اثر دست‌اندازی‌ها و دستکاری‌هایی است که انسان در طبیعت پیرامون خود انجام و رژیم طبیعی منطقه را تغییر می‌دهد، مانند برداشت بی‌رویه‌ای که از سفره‌های آب زیرزمینی انجام می‌دهیم.

وقتی در مناطق مختلف تصمیم‌هایی می‌گیریم که به محیط‌زیست آسیب می‌زند و آمایش سرزمین را رعایت نمی‌کنیم، قطعاً این فرونشست‌ها اتفاق می‌افتد، اما این موضوع به‌صورت طبیعی و مستقیم به آزمایشگاه ارتباط مستقیم پیدا نمی‌کند، چراکه کار ما به‌مثابه یک آزمایشگاه تشخیص پزشکی است، پزشک بر مبنای شرایط و شرح‌حال بیمار برایش آزمایش‌هایی می‌نویسد تا ابتدا ببیند مشکل چیست و براساس نتیجه آزمایش بیمار، تشخیص می‌دهد و نسخه تجویز می‌کند. آزمایشگاه فنی مکانیک خاک هم دقیقاً همین شرح حال را دارد، بر مبنای نیاز مهندسان مشاور و دستگاه‌های نظارتی از آزمایشگاه درخواست همکاری می‌شود تا در ادامه و براساس نتایج بررسی‌ها، تصمیم‌گیری لازم درباره طراحی سازه، تکنولوژی ساخت، نحوه بهره‌برداری و شیوه‌های مقابله با آسیب‌های احتمالی صورت گیرد.

در واقع، فرونشست یک موضوع فرابخشی و چنددستگاهی و نیازمند همکاری و تعامل سازمان‌های زمین‌شناسی، نقشه‌برداری، وزارت نیرو و راه و شهرسازی و وزارت کشور است و تا جایی که می‌دانم، اقدامات نسبتاً مناسبی هم از سوی متولیان امر ازجمله سازمان زمین‌شناسی و نقشه‌برداری کشور در خصوص شناسایی پهنه‌های فرونشست و نرخ تقریبی وقوع آن در سال (در قالب نقشه‌های پهنه‌بندی) انجام شده است.

البته این نکته را هم اضافه کنم که در شرایط کنونی که امکان تغذیه پایدار آب‌های زیرزمینی وجود ندارد، احتراز از ساخت‌وساز در محدوده پهنه‌های مذکور مورد تاکید ماست و آزمایشگاه فنی و مکانیک خاک در کنار توانمندی‌های خود در حوزه انجام عملیات حفاری و مطالعات ژئوتکنیک با مجهز شدن به تجهیزات و فناوری روز دنیا در حوزه‌های ژئوفیزیکی مانند رادار نفوذ زمینGPR ‌ و دستگاه ژئوالکتریک چندکاناله‏، آماده همکاری با متولیان امر در ارزیابی مناطق مستعد فرونشست و شناسایی حفرات و شکاف‌های لایه‌های زیر زمین است.

ترابران: آیا اگر وظیفه‌ای در زمینه کنترل فرونشست داشتید، می‌توانستید اقدام موثری در کاهش شدت فرونشست‌ها انجام دهید؟

اگر از ما درخواست شود، در حوزه ژئوفیزیک می‌توانیم روی نحوه پیشرفت دشت‌هایی که در معرض فرونشست هستند گزارش‌هایی را خدمتشان اعلام کنیم که درواقع عمق آبرفت به چه شکلی است یا چه تهدیداتی در آن منطقه وجود دارد. علت عمده فرونشست تغییراتی است که در رژیم طبیعی زمین در آن منطقه اتفاق می‌افتد که ممکن است از طریق فعالیت‌های مختلف زمین‌شناسی باشد یا عدم توجه به مسئله زیست‌محیطی که برداشت بی‌رویه آب یکی از عوامل اصلی است.

ترابران: آیا در مورد مکان‌یابی احداث بناهای بزرگی مانند استادیوم‌های ورزشی هم مشاوره‌ای از آزمایشگاه فنی خاک گرفته می‌شود؟ چون اخیراً اخباری منتشر شده درباره اینکه مثلاً محل انتخاب‌شده برای ساخت استادیوم جدید در تهران در محل گسل‌های مهم پایتخت قرار دارد یا در چمن ورزشگاه رفسنجان قنات باز شده است.

ببینید شما در هر مکانی می‌توانید هر سازه‌ای را احداث کنید، اما موقع احداث باید نسبت به هزینه‌های ناشی از موقعیت جغرافیایی آن آگاهی داشت و برای چنین ویژگی‌هایی، پیش‌بینی‌های زیرساختی مخصوصاً از نظر مطالعات زمین‌شناختی، طراحی و هزینه‌ای مترتب بر آنها صورت گیرد. شما در بسیاری از کشورها می‌بینید که روی دریا، زمین استحصال و خشکی ایجاد شده و فرودگاه ساخته‌اند یا حتی زیر دریا تونل جاده‌ای احداث کرده‌اند، پس محدودیتی وجود ندارد، اما باید هزینه‌های مطالعاتی، اجرایی و ساخت آن را پیش‌بینی کرد.

آن کسی موفق است که بتواند منطبق با شرایط بهترین تصمیم را بگیرد، من نمی‌توانم به پروژه‌هایی که اشاره کردید ایرادی بگیرم چون اطلاعاتی در این موارد ندارم، اما ممکن است یک جایی قنات باشد و حتماً اگر سازه معمولی بسازید، ممکن است دچار اشکال شود، اما اگر تمهیدات مهندسی لازم، مسائل ژئوتکنیکی و زمین‌شناسی را انجام بدهید، قطعاً می‌توان منطبق با آن شرایط، طراحی جدید و مناسبی داشت.

ترابران: ظاهراً آزمایشگاه فنی و مکانیک خاک در زمینه احداث بنادر جدید مانند بندر ریگ، گناوه و دیلم هم مشارکت داشته است…

بله مطالعات ژئوتکنیک دریایی در این سه بندر را به ما سپرده‌اند، همکاران آزمایشگاه فنی مکانیک خاک در استان بوشهر خدمات خوبی را ارائه دادند و الان روی بحث ژئوتکنیک دریایی هم تسلط بسیار خوبی در شرکت وجود دارد و خدماتی که ارائه می‌شود قابل قبول و با استاندارد بالا است. خوشبختانه گستره فعالیت ما در کشور به جایی رسیده که هر پروژه‌ای که دولت اراده کند به فاصله یک تا دو ساعت می‌توانیم در محل پروژه حاضر شویم و خدمات فنی را ارائه بدهیم.

ترابران: اخباری وجود دارد مبنی بر اینکه ممکن است آزمایشگاه فنی و مکانیک خاک تبدیل به نهادی حاکمیتی تحت عنوان سازمان پایش پروژه‌های عمرانی کشور شود تا این حوزه هم یک متولی پیدا کند و هم از جلوی موازی‌کاری‌هایی که در این زمینه هست یا مراکزی که در بخش خصوصی ایجاد شدند گرفته شود. لطفاً درباره علت این پیشنهاد توضیح دهید.

استحضار دارید که بین 21 تا 23 درصد بودجه عمومی کشور، صرف طرح‌های تملک سرمایه‌ای می‌شود و هرساله چیزی حدود 80 هزار ردیف هزینه‌ای در پیوست‌های 1، 2 و 3 بودجه سنواتی اختصاص به پروژه‌های عمرانی دارد که از این میان حدود 60 تا 80 هزار پروژه، استانی و مابقی ملی هستند. تامین مالی این پروژه‌ها هم همواره یکی از دغدغه‌های اصلی دولت است، ضمن اینکه باید از توجه به مقوله کیفیت ساخت هم غافل نشد، چراکه ما آن‌قدر منابع مالی نداریم که هر پروژه‌ای را بارها و بارها اجرا کنیم، به همین دلیل جای یک نهاد حاکمیتی واقعاً خالی است تا ما از کنترل کیفیت یاQC  (Quality Control) به QA (Quality Assurance) یا همان تضمین کیفیت برسیم.

از نظر من به‌عنوان یک کارشناس، باید کلاً کارهای تصدی‌گری به بخش خصوصی واگذار شود و دولت از طریق همین شرکت یا تشکیل یک نهاد یا موسسه جدید، بر فعالیت‌های شرکت‌هایی که کار آزمایشگاهی انجام می‌دهند نظارت و پیگیری داشته باشد تا کار به سمت‌وسوی مناسب‌تری هدایت شود و در نهایت ماحصل کار این باشد که عمر مفید پروژه‌ها افزایش یابد، ارتقای کیفیت داشته باشیم و از قیمت تمام‌شده پروژه‌هایمان کاسته شود.

پس به‌طور خلاصه، هدف این است که یک سازمان یا مؤسسه یا شرکت حاکمیتی ایجاد شود تا صرفاً در زمینه تضمین کیفیت، بر فعالیت شرکت‌هایی که کار کنترل کیفیت یا همان QC را انجام می‌دهد، نظارت کند.

ترابران: این موضوع فعلاً فقط در حد طرح است یا اقداماتی هم انجام شده است؟

طی 2 یا 3 سال گذشته بارها و بارها نامه‌نگاری‌های این موضوع انجام شده و در آخرین مورد از طریق کمیسیون امور عمومی دولت و شورای اداری کشور ارجاع شده است تا آنها تصمیم بگیرند که آیا وجود چنین شرکتی ضرورت دارد یا باید از طریق دیگری عمل شود، ولی هنوز پاسخی دریافت نشده است.