رسانه اقتصاد ترابری ایران

چهارشنبه, 5 آذر 1399

اندازه گیری مسافت از گذشته تا امروز

امروزه صنعت حمل و نقل بدون وجود مقیاس ها و واحدهای اندازه گیری وزن و مسافت و سرعت معنای چندانی نخواهد داشت. اما این واحدهای اندازه گیری از چه دوره ای و چگونه به وجود آمده اند و دلیل نیاز بشر به وجود این واحدها از کجا نشأت می گیرد؟ در این مطلب با روند شکل گیری واحدهای اندازه گیری مسافت و سرعت قدری آشنا خواهیم شد.

ابتدا بهتر است بدانیم چگونه «اندازه» یا همان واحد اندازه گیری پدید آمده است. انسان طی روند تکامل خود و با شروع تمدن و داد و ستد، دریافت که باید اندازه ی کمیت های گوناگون را بداند. به عنوان مثال؛ قد خود را اندازه بگیرد و با قد دیگران مقایسه کند، فاصله میان دو شهر و یا دو کشور از یکدیگر را بداند و ابعاد بناهایی که می خواهد بسازد را محاسبه کند.

در ابتدا، بشر از ساده ترین مقیاسی که در اختیار داشت یعنی دست و پایش برای اندازه گیری استفاده می کرد. مثلاً برای اندازه گیری طول های کوچک از وجب (فاصله بین انگشت کوچک دست و شست هنگامی که دست را باز می کرده) و یا کفِ پا (فوت) استفاده می کرد که هنوز هم رایج است. (یک فوت در مقیاس متریک حدود 30 سانتی متر است و به این ترتیب هر متر تقریباً 3 فوت است) بعضی چیزها از یک وجب هم کوچک تر بودند. انسان برای اندازه گیری آنها از چهار انگشت استفاده می کرد. برای اندازه گیری چیزهایی حتی از این هم کوچک تر، از اندازه ی عرض انگشتانش استفاده کرد. در ایران، واحد کوچکی به نام بند انگشت هم به کار می رفته است.

برای اندازه گیری چیزهای بزرگ تر، انسان از فاصله ی میان آرنج تا انگشتانش استفاده کرده و این اندازه را «اَرَج» یا «ارَش» نامید. مثلاً برای اندازه گیری تنه ی یک درخت از ارَج استفاده می کرد و برای اندازه گیری طول و عرض مزارعش، از قدم هایش بهره می برد.

واحدهای اندازه گیری در ایران باستان 

آنچه که ما امروز درباره ی واحدهای اندازه گیری در دوران ایران باستان می دانیم طبیعتاً خیلی دقیق نیست. چرا که این مقیاس ها در زمان های گوناگون و با زبان های مختلف به کار رفته است. همچنین بسیاری از این مقیاس‌ها، بر مبنای طول دست و یا گام‌ های فرد بوده که در افراد متفاوت، متغیر بوده است. اکنون با استفاده از واحد اندازه گیری متریک، با برخی از این مقیاس های کهن آشنا می شویم:

ذرع و یا گز: برابر با ۱۰۴ تا ۱۱۰ سانتی متر که هر ۲ ذراع یا ارج برابر بوده با یک ذرع و هر ذرع برابر بوده است با ۱۶ گره.

ارش یا ارج و یا ذراع: ۵۲ الی ۵۵ سانتی متر که هر ۲ ذراع برابر بوده با یک گز. بیشتر بناهای سنگی دوران هخامنشیان با این مقیاس ساخته شده است.

چارک: برابر با یک چهارم گز که حدود ۲۶ سانتی متر بوده است. چارک در تمامی اوزان و طول ها، به عنوان یک چهارم به کار می رفته است.

گره: برابر با ۵/۵ الی ۵/۶ سانتی متر.

بهر: برابر بوده است با نیم گره، معادل7/2 الی 8/2 سانتی متر.

وجب: این مقیاس بیشتر به صورت معیاری عرفی بوده تا مقیاسی رسمی.

بند: یک بند انگشت (واحد طول دیگری نیز وجود داشته که باستان شناسان اخیراً آن را کشف کرده و هنوز نامی برای آن نیافته اند. این واحد حدود ۳ میلی متر کنونی بوده و می توان گفت که یک دهم بهر، معادل دو و هشت دهم میلیمتر بوده است).

فرسخ: معادل ۶۰۰۰ ذرع بوده است (حدود ۶ کیلو متر) .

جریب: این واحد سطح از آرامیان به ساسانیان وارد شد و بعد از حمله و غصب ایران توسط اعراب بادیه نشین، وارد فرهنگ اعراب شد. هر جریب برابر است با زمینی به طول و عرض ۶۰ ذراع معادل ۳۶۰۰ ذراع مربع. از آنجا که هر ذراع ۵۵ سانتی متر بوده، هر جریب مساحتی مربع شکل بوده به طول و عرض ۳۳ متر. با این حساب می توان گفت هر یک جریب برابر است با زمینی به مساحت تقریبی ۱۰۰۰ متر مربع ولی در برخی اسناد تا ۱۱۰۰ متر نیز لحاظ شده است.

قصبه: هر یک قصبه، زمینی به مساحت یکصد متر مربع را شامل می ‌شده است. یعنی هر جریب برابر بوده است با ۱۰ قصبه.

مهم ترین واحدهای طول، گز و ارش بوده و واحد پرکاربرد سطح، جریب بوده است. البته واحدهای دیگری نیز مانند قفیز و کیل و عشیر و… نیز وجود داشته که استفاده ی محدودتری از آنها می شده است.

گره دریایی چیست؟

قایق ها و کشتی ها همواره از مهم ترین ابزار حمل و نقل کالا و انسان طی تاریخ بشریت بوده اند. لزوم وجود واحد مناسب اندازه گیری مسافت راه های دریایی و سرعت حرکت کشتی ها هم همواره برای انسان وجود داشته است. واحد اندازه گیری مسافت را بر دریا «گره» می‌نامند که خود معادل ۱۸۵۲ متر است و به استعاره در غرب «نات» نام گذاری شده که خود به معنای گره است. بر اساس لغتنامه دهخدا، گره نامی پارسی است و ریشه در پارسی باستان دارد. گویند که دریانوردان ایران باستان برای نخستین بار از این واحد اندازه گیری استفاده کرده اند. دریانوردان ریسمانی را به فاصله ی هر 6 متر گره زده و در آب رها می کردند. زمانی که کشتی ساکن بود، گره‌ها ناپیدا بودند و هرچه سرعت کشتی بیشتر می شد، گره‌های روی ریسمان یک یه یک بیرون می ‌آمدند و دریانوردان با شمارش این گره‌ ها سرعت شناور را تعیین کرده و با توجه به سرعت، مسافت طی شده و باقی مانده ی راه را محاسبه می‌کردند.

اما گروهی از مورخان اعتقاد دارند که گره دریایی تقریباً یکصد سال بعد از کریستف کلمب اختراع شده است. آنها هم به همان ریسمان اشاره می کنند با این تفاوت که فاصله گره ‌ها از یکدیگر ۲ متر بوده است. آنها سرعت را به این ترتیب اندازه می‌گرفتند که قطعه چوبی را که طنابی به آن متصل بود از عقب کشتی به آب می‌انداختند. تکه چوب نسبت به آب ثابت می‌ ماند و طناب با سرعتی برابر با سرعت کشتی نسبت به آب، از دستان ملوانی که سرعت را اندازه می‌گرفت عبور می کرد و ملوان با شمارش آنها سرعت را اعلام می ‌کرد. برخی دیگر نیز با ساعت شنی زمان را محاسبه می‌ کردند و به این ترتیب سرعت کشتی محاسبه و به ناخدا اعلام می ‌شد.

گره دریایی واحدی است که برای اندازه گیری سرعت استفاده می شود و برابر است با سرعت یک مایل دریایی بر ساعت معادل ۱.۸۵۲ کیلومتر بر ساعت. تعریف گره دریایی از نیمه ی دوم قرن بیستم به تدریج در کشورهای مختلف پذیرفته شد. پیش ار آن، مایل دریایی در سیستم‌های اندازه‌گیری معمول در کشورهای گوناگون به شکل های مختلف تعریف می شد و درنتیجه در سراسر دنیا یکسان نبود. گره دریایی در قدیم گاهی به غلط به معنی مایل دریایی به کار می ‌رفت.

واحدهای اندازه گیری یکسان چگونه به وجود آمدند؟

در داد و ستد کالاها و حمل و نقل، مقیاس اندازه گیری مسافت برای انسان تا مدت ها قسمت های مختلف بدنش بود. اما بدن انسان ها با هم تفاوت داشت و به یک اندازه نبود و به همین دلیل اندازه ها، گاهی کم و گاهی زیاد می شد و در هر بار اندازه گیری، اندازه های متفاوتی به دست می آمد. به عنوان مثال تصور کنید کسی می خواست پوست حیوانی بخرد که درازایش 6 پا باشد. از آنجا که قد انسان ها متفاوت بود، اندازه پاهایشان هم با هم فرق داشت و همه به یک اندازه نبود، بنابراین درازی 6 پا می توانست اندازه های گوناگونی داشته باشد.

انسان ها دریافتند که به اندازه (واحدهای یکسان و ثابت) نیاز دارند که امروز واحد یا مقیاس استاندارد یا همان اندازه معیار نامیده می شود. مثلاً  برای به دست آوردن مقیاس استاندارد ارَج، به احتمال زیاد فاصله ی آرنج تا انگشتان افراد بسیاری را اندازه گرفتند و سپس معمولی ترین آنها را انتخاب کردند. به این ترتیب، انسان ها برای اندازه گیری، دیگر از اعضای بدنشان استفاده نمی کردند؛ ولی مجبور بودند مقیاس استاندارد را همراه خود داشته باشند. به طور مثال مصری ها بر اساس اندازه معیار، میله هایی ساختند که در آغاز جنس آنها از سنگ بود. حمل این میله ها به دلیل وزن بالایی که داشتند بسیار دشوار بود. بنابراین آنها را از چوب ساختند. استفاده از میله های چوبی راحت تر بود؛ اما میله های چوبی وقتی خیس می شدند، اندازه شان کمی تغییر می کرد. اشکال دیگرشان هم این بود که بعد از مدتی دچار پوسیدگی می شدند. بنابراین مصری ها تصمیم گرفتند مقیاس استاندارد را روی دیوارهای سنگی معابدشان حک کنند. بدین ترتیب، هر کسی می توانست طول مقیاس استاندارد خود را با طول مقیاس حک شده بسنجد.

آیا مقیاس استاندارد  (اندازه معیار) در همه جا یکسان بود؟

هر کشوری برای خود مقیاس استانداردی داشت که طول آنها با هم برابر نبود و نه تنها در کشورهای گوناگون با هم فرق داشت، بلکه در بعضی کشورها حتی این مقیاس های استاندارد نیز همیشه با هم برابر نبود؛ به عنوان مثال در بریتانیا، سه مقیاس متفاوت برای واحد فوت (پا) وجود داشت. یا رومی ها برای محاسبه ی مسافت های طولانی از واحدی به نام «مایل» استفاده می کردند که واژه ای رومی به معنای یک هزار گام بود و به حساب آنان، هر گام برابر با دو قدم انسان امروزی بوده است.

اما ساخت میله ای به طول یک مایل برای رومیان ناممکن بود. بنابراین، موافقت کردند که اندازه ی درازای یک مایل برابر 1760 «یارد» باشد. ساختن مقیاسی به درازای یک یارد ساده بود. هنری هفتم (پادشاه انگلستان) میله ای به درازای یک یارد داشت که جنس آن از برنز بود.  این میله برنزی به 3 فوت (پا) تقسیم شده و هر فوت هم 12 اینچ بود. امروزه نیز واحدی به نام یارد وجود دارد که در زبان انگلیسی به معنی حیاط است. چرا که در گذشته مردم این سرزمین برای اندازه گیری حیاط خانه شان، از طول بازوی یک انسان استفاده می کردند.

اما اینها هم راه های دقیقی برای اندازه گیری نبودند. به گونه ای که در امپراتوری روم برای یک پا، تنها در یک زمان، 200 اندازه مختلف وجود داشت!

نظام واحد اندازه گیری متریک

بیش از 200 سال پیش بود که فرانسوی ها تصمیم گرفتند مقیاس های جدید و ساده تری برای اندازه گیری ایجاد کنند. آنها این کار را با اندازه گیری یک چهارم محیط کره ی زمین آغاز کردند. سپس این مسافت را به ده میلیون قسمت تقسیم کردند و هر قسمت را یک «متر» نامیدند و به این ترتیب، در سال 1789 میلادی نظام واحدهای اندازه گیری متریک را به وجود آوردند. طول یک متر کمی بیشتر از یارد است، اما آنقدر کوتاه است که می توان به آسانی از آن استفاده کرد. نظام متریک همانگونه که از اسمش پیداست، بر مبنای متر قرار گرفته است. (هر متر برابر با 37/39 اینچ است) نظام متری بر اساس اعداد ده دهی تنظیم شده و از این رو، هر واحد طول، ده بار بزرگتر از واحد قبلی اش است. این نظام اندازه گیری امروزه در بیشتر کشورهای جهان پذیرفته شده است. واحدهای کوچک تر از متر در نظام متریک به این شرح است:

سانتی متر = یک صدم متر

دسی متر = یک دهم متر

میلی متر = یک هزارم متر

میکرومتر = یک میلیونیم متر

نانو متر = یک میلیاردم متر

واحدهای بزرگ تر از متر هم به شرح زیر هستند:

دکا متر = 100متر

کیلومتر = 1000 متر

هکتو متر = 10 هزار متر

تعداد دیدگاه‌ها: 1

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *