جهان در حالی با چالش اساسی در زمینه کاهش تغییرات آب‌وهوایی دست‌وپنجه نرم می‌کند که تجارت بین‌الملل به‌عنوان یکی از عوامل اصلی انتشار CO2 در جهان و دو حوزه اصلی آن یعنی حمل‌ونقل و تولید، بزرگ‌ترین عوامل تولید گازهای آلاینده شناخته می‌شوند و حتی برآوردهای انجام‌شده توسط مراکز معتبر جهانی، سهم تجارت جهانی در تغییرات آب‌وهوایی را بین 20 تا 30 درصد تخمین می‌زنند که این یعنی، تجارت مسئول حدود یک‌پنجم تا یک‌سوم کل انتشار گازهای گلخانه‌ای در سراسر جهان است.  این گره محیط‌زیستی وقتی کورتر به چشم می‌آید که بدانیم سهم تجارت جهانی در تغییرات آب‌وهوایی جهانی احتمالاً در آینده افزایش نیز خواهد یافت، زیرا حجم تجارت همچنان در حال افزایش و محرک اصلی رشد اقتصادی است و رشد اقتصادی نیز اغلب با افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای همراه خواهد بود. از این رو، ضرورت کربن‌زدایی تجارت بین‌المللی و استفاده از ابزارهای مختلف جهت دستیابی به این هدف، بیش از پیش اهمیت می‌یابد. اجرای مکانیسم‌های قیمت‌گذاری کربن و در ادامه، تنظیم مرزی کربن (CBAM) که مدتی پیش در پارلمان و شورای اتحادیه اروپا مورد تصویب قرار گرفت و از اول اکتبر سال جاری اجرایی خواهد شد، در راستای قاعده‌سازی‌های نوین در حوزه تجارت و تغییرات اقلیمی تلقی می‌شود.

به گزارش ترابران، گزارش «وضعیت و روند قیمت‌گذاری کربن در سال 2023» که اخیراً از سوی بانک جهانی منتشر شده، شامل برخی از نکات کلیدی به شرح زیر است:

1- تعداد سیستم‌های قیمت‌گذاری کربن در حال افزایش است. در سال 2022 بالغ بر 73 سیستم قیمت‌گذاری کربن وجود داشت که حدود 23 درصد از انتشار گازهای گلخانه‌ای جهان را پوشش می‌داد. این تعداد در مقایسه با 39 سیستم در سال 2013 افزایش قابل توجهی یافته است.

2- سطح قیمت کربن نیز در حال افزایش است. میانگین قیمت کربن در سال 2022 معادل 34 دلار در هر تن بود که نسبت به 14 دلار در هر تن در سال 2013 افزایش داشته است.

3- قیمت‌گذاری کربن متنوع‌تر می‌شود. علاوه بر مالیات‌های کربن و سیستم‌های تجارت انتشار گازهای گلخانه‌ای، از تعدادی دیگر از ابزارهای قیمت‌گذاری کربن، مانند جبران کربن و تنظیم کربن مرزی نیز استفاده می‌شود.

4- قیمت‌گذاری کربن تاثیر مثبتی بر انتشار گازهای گلخانه‌ای دارد. مطالعات نشان داده است که قیمت‌گذاری کربن می‌تواند به کاهش قابل توجهی در انتشار منجر شود. به‌عنوان مثال، مطالعه‌ای توسط صندوق بین‌المللی پول نشان داد که قیمت کربن 50 دلاری در هر تن می‌تواند تا سال،2030 انتشار جهانی را تا 20 درصد کاهش دهد.

5- قیمت‌گذاری کربن روبه‌رشد است. کشورهای بیشتر و بیشتری در حال بررسی یا اجرای قیمت‌گذاری کربن هستند و حمایت فزاینده‌ای از قیمت‌گذاری کربن در سطح بین‌المللی وجود دارد.

6- قیمت‌گذاری کربن به‌طور گسترده در اقتصادهای نوظهور استفاده می‌شود.

7- بخش خصوصی به‌طور فزاینده‌ای از قیمت‌گذاری کربن حمایت می‌کند.

8- قیمت‌گذاری کربن به ایجاد نوآوری در فناوری‌های کم‌کربن کمک می‌کند.

9- قیمت‌گذاری کربن درآمدی را فراهم می‌کند که می‌تواند برای حمایت از اقدامات آب‌وهوایی و سایر اهداف توسعه پایدار مورد استفاده قرار گیرد.

با این حال، کربن‌زدایی تجارت بین‌المللی علی‌رغم مزایا، با چالش‌های متعددی مواجه است که در گزارش بانک جهانی نیز بر آنها تاکید شده؛ از جمله فقدان شرایط منصفانه به‌ویژه برای کشورهای درحال‌توسعه که ممکن است منابع لازم برای سرمایه‌گذاری در فناوری‌های پاک را نداشته باشند. چالش دیگر پتانسیل انحراف تجارت است؛ چراکه محصولاتی با شدت کربن بالا از کشورهایی با استانداردهای محیط‌زیستی ضعیف وارد می‌شوند.

در عین حال، همان‌گونه که پیش‌تر اشاره شد، گسترش ابتکارات مختلف قیمت‌گذاری کربن، خطر ایجاد مجموعه‌ای پیچیده از سیستم‌های مختلف را افزایش می‌دهد. براساس آخرین برآوردها، در حال حاضر تقریباً 70 طرح قیمت‌گذاری کربن – که از کمتر از ۱ دلار تا بیش از 130 دلار آمریکا در هر تن CO₂ را دربر می‌گیرد و ۲۳ درصد از انتشار گازهای گلخانه‌ای جهانی را پوشش می‌دهد – در 46 حوزه قضایی ملی در سراسر جهان به تصویب رسیده و این در حالی است که از منظر سازمان تجارت جهانی، قیمت جهانی هماهنگ برای انتشار کربن جهت دستیابی به اهداف کاهش انتشار، کارآمدتر از قیمت‌های کربن منطقه‌ای خواهد بود، زیرا باعث می‌شود که انتشار گازهای گلخانه‌ای در مکان‌هایی که هزینه کمتری دارد کاهش یابد. علاوه بر این، سیاست‌های ناهماهنگ قیمت‌گذاری کربن، خطر نشت کربن، کاهش رقابت‌پذیری در مناطقی که سیاست‌های بلندپروازانه آب‌وهوایی را اجرا می‌کنند و هزینه‌های اداری را افزایش می‌دهد.

مکانیسم تنظیم مرزی کربن

قیمت‌گذاری کربن (در تعریفی گسترده‌تر و مناسب‌تر، قیمت‌گذاری گازهای گلخانه‌ای یا GHG تا متان و سایر گازهای گلخانه‌ای فراتر از CO₂ را هم دربر بگیرد) توسط بسیاری از سیاست‌گذاران به‌عنوان ابزاری حیاتی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و ایجاد انگیزه برای افراد و مشاغل در تمام بخش‌ها جهت شکل‌دهی به آینده‌ای با انرژی پاک در نظر گرفته می‌شود و تاکنون حدود 46 کشور برای انتشار گازهای گلخانه‌ای، قیمتی را از طریق هزینه‌های کربن یا سیستم‌های تجارت مجاز انتشار گازهای گلخانه‌ای اعمال می‌کنند و ده‌ها کشور دیگر در حال بررسی گزینه‌های قیمت‌گذاری هستند، اما همان‌گونه که گفته شد، قیمت‌های متفاوت و در واقع مالیات متفاوت گازهای گلخانه‌ای در سراسر جهان یک چالش استراتژیک برای سیستم تجارت بین‌المللی است؛ چون با توجه به تعهد جهانی به توقف انتشار گازهای گلخانه‌ای، دولت‌هایی که نمی‌توانند قیمتی بر انتشار گازهای گلخانه‌ای اعمال یا به نحوی دیگر انتشار گازهای گلخانه‌ای را تنظیم می‌کنند، به ارائه یارانه‌های سنگین به تولیدکنندگان خود متهم می‌شوند و از دیگر سو، طیفی از کشورها و شرکت‌ها برای گریز از مالیات بر کربن، تولید را به کشورها یا مناطقی منتقل می‌کنند که استاندارد‌های محیط‌زیستی ضعیفی دارند و خود را ملزم به رعایت مالیات بر کربن نمی‌دانند.

از همین رو برای حذف هرگونه انگیزه برای انتقال تولید به مکان‌هایی با سیاست‌های تغییر اقلیم ضعیف‌تر، جایی که هزینه‌های عملیاتی ممکن است کمتر باشد و برای محافظت از اثربخشی تلاش‌های کاهش انتشار، دولت‌هایی که سیاست‌های سخت‌گیرانه‌ای برای مقابله با تغییرات آب‌وهوایی اتخاذ کرده‌اند، به‌تدریج توسعه استراتژی‌های مکانیسم تنظیم مرزی کربن را آغاز کرده‌اند. چنین مکانیزم‌هایی برای اعمال تعرفه بر کالاهای وارداتی براساس تفاوت بین سطح قیمت‌گذاری GHG تولیدکننده و قیمت کربن در حوزه واردات در نظر گرفته شده است. کشورهایی که به دنبال هماهنگی بهتر ساختار سیستم تجاری با تعهد جامعه بین‌المللی به مقابله با تغییرات آب‌وهوایی هستند، از سازمان تجارت جهانی خواسته‌اند برای اعمال تعرفه‌های مکانیسم تنظیم مرزی کربن با ساختار مناسب مجوز دهد، اما کشورهای درحال‌توسعه نگران آن هستند که چنین تعرفه‌هایی به شیوهای تبعیض‌آمیز اجرا شود.

کشورهای عضو اتحادیه اروپا پیشتاز استفاده از این مکانیسم در راستای قاعده‌سازی‌های نوین در حوزه تجارت و تغییرات اقلیمی تلقی می‌شوند که در قالب آن، مالیات جدیدی تحت عنوان مالیات بر کربن بر برخی از واردات این اتحادیه اعمال خواهد شد. اجرای این قانون قرار است از سال جاری میلادی آغاز ‌شود و طیف وسیعی از کالاهای انرژی‌بر را پوشش ‌دهد.

از منظر اتحادیه اروپا، مکانیسم تنظیم مرزی کربن به‌عنوان ابزار کلیدی اتحادیه اروپا جهت تعیین قیمت منصفانه، برای کربن منتشرشده در فرایند تولید کالاهای وارداتی اتحادیه که از شدت کربن بالایی برخوردارند و نیز تشویق تولید صنعتی پاک‌تر در کشورهای غیر از اتحادیه اروپا طراحی شده و در چهارچوب آن، برابری هزینه‌ای که شرکت‌های اروپایی برای انتشار کربن در فرایند تولید کالاهای با شدت کربن بالا پرداخت می‌کنند، از طریق اعمال تعرفه متناسب بر این دسته از کالاهای وارداتی به این اتحادیه تضمین می‌شود.

در 10 مه سال 2023، قانون‌گذاران اتحادیه، مقررات مکانیسم تنظیم مرزی کربن را تصویب کردند و این مقررات یک روز پس از انتشار در مجله رسمی اتحادیه اروپا، در 16 مه 2023 رسماً لازم‌الاجرا شد؛ اما این مقررات در ابتدا به یک دوره انتقالی نیاز دارد که طی آن، تعهدات واردکنندگان در دوره انتقال محدود به گزارش‌دهی خواهد بود. هرچند آیین‌نامه‌های مرتبط برای گزارش‌دهی شرکت‌های واردکننده این کالاها به اتحادیه تا ابتدای سال 2024 تنظیم خواهد شد.

این مکانیسم در ابتدا برای واردات برخی کالاها که شدت کربن در فرایند تولید آنها بالاست و در معرض خطر عمده نشت کربن هستند، از جمله سیمان، آهن، فولاد، آلومینیوم، کودها، برق و هیدروژن اعمال می‌شود، اما هنگامی که مکانیسم تعدیل مرزی کربن در ۱ ژانویه 2026 کاملاً پیاده شود، واردکنندگان کالاهای مورد اشاره در بالا، باید هرسال مقدار کالاهای واردشده به اتحادیه اروپا در سال قبل و میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای در فرایند تولید آنها را به مراجع ذی‌صلاح اعلام نمایند. در صورتی که در فرایند تولید این کالاها، مالیات بر کربن طبق نرخ‌های اتحادیه در کشور مبدأ پرداخت شده باشد، چنین مالیاتی مجدداً از واردکنندگان اخذ نخواهد شد. در غیر این صورت، واردکنندگان باید مالیات بر کربن را پرداخت کنند که میزان آن توسط اتحادیه تعیین می‌شود.

البته اتحادیه اروپا به‌تدریج فهرست کالاها را گسترش داده و طیف دیگری از کالاهای با شدت کربن بالا را نیز مشمول این طرح خواهد کرد. با این حال، انتظار می‌رود مکانیسم تنظیم مرزی کربن تاثیرات زیادی بر روابط اتحادیه اروپا با شرکای تجاری برتر داشته باشد. این تاثیرات عبارتند از:

افزایش اختلافات تجاری: مکانیسم تنظیم مرزی کربن احتمالاً منجر به افزایش اختلافات تجاری بین اتحادیه اروپا و شرکای تجاری اصلی آن می‌شود. عمدتاً به این دلیل که مکانیسم تنظیم مرزی کربن می‌تواند به‌عنوان نوعی حمایت‌گرایی از سوی کشورهایی که مشمول یک رژیم قیمت‌گذاری کربن نیستند، تفسیر شود.

تغییر الگوهای تجاری: مکانیسم تنظیم مرزی کربن احتمالاً منجر به تغییر الگوهای تجاری بین اتحادیه اروپا و شرکای تجاری اصلی آن می‌شود، چراکه می‌تواند واردات کالاها از کشورهایی با آلایندگی بالاتر را برای شرکت‌ها گران‌تر کند. در نتیجه، شرکت‌ها ممکن است یا به دنبال تامین کالاهای خود از کشورهایی با آلایندگی کمتری بروند یا در روش‌های تولید بدون کربن سرمایه‌گذاری کنند.

افزایش هزینه برای مشاغل: مکانیسم تنظیم مرزی کربن احتمالاً هزینه‌های مشاغلی را که کالاها را از کشورهایی با آلایندگی بالاتر وارد می‌کنند افزایش می‌دهد.

افزایش فشار بر دولت‌ها: مکانیسم تنظیم مرزی کربن احتمالاً فشار بر دولت‌ها و به‌ویژه شرکای تجاری برتر اتحادیه را برای اتخاذ سیاست‌های سخت‌گیرانه‌تر در مورد تغییرات آب‌وهوایی افزایش می‌دهد. اگر دولت‌ها اقدامات مهمی در این راستا انجام ندهند احتمالاً در میان‌مدت با محدودیت‌های فزاینده‌ای در بازار بزرگ اروپا مواجه خواهند شد.

مطالعه‌ای توسط کمیسیون اروپا نشان داد که مکانیسم تنظیم مرزی کربن می‌تواند منجر به افزایش واردات اتحادیه اروپا از کشورهای با انتشار کمتر تا 10 درصد شود. مطالعه دیگری توسط سازمان تجارت جهانی هم نشان می‌دهد که مکانیسم تنظیم مرزی کربن می‌تواند منجر به افزایش اختلافات تجاری بین اتحادیه اروپا و شرکای تجاری اصلی آن شود. افزون بر این، بر مبنای مطالعه انجام‌شده توسط بانک اروپایی بازسازی و توسعه، مکانیسم تنظیم مرزی کربن می‌تواند هزینه‌های کسب‌وکارهایی را که کالاها را از کشورهایی با آلایندگی بالاتر وارد می‌کنند تا 10 درصد افزایش دهد. ذکر این نکته مهم است که اینها تنها بخشی از تاثیرات بالقوه مکانیسم تنظیم مرزی کربن بر روابط اتحادیه اروپا با شرکای تجاری برتر است و تاثیرات واقعی به عوامل متعددی از جمله طراحی مکانیسم تنظیم مرزی کربن و واکنش کسب‌وکارها و دولت‌ها در شرکای تجاری برتر بستگی دارد.

مکانیسم تنظیم مرزی کربن احتمالاً تاثیر قابل‌توجهی بر روابط اتحادیه اروپا با چین و ایالات متحده خواهد داشت. چین صادرکننده عمده کالاهای با شدت کربن بالا به اتحادیه اروپا است و مکانیسم تنظیم مرزی کربن می‌تواند هزینه‌های قابل‌توجهی را بر این صادرات تحمیل کند. طبق مطالعه کمیسیون اروپا، مکانیسم تنظیم مرزی کربن می‌تواند قیمت فولاد وارداتی از چین را تا 20 درصد افزایش دهد و منجر به از دست رفتن بخشی از مشاغل در صنعت فولاد چین شود. بر اساس مطالعه‌ای که توسط موسسه اقتصاد بین‌الملل پترسون انجام شده، مکانیسم تنظیم مرزی کربن قیمت آلومینیوم وارداتی اتحادیه از ایالات متحده را هم تا 10 درصد افزایش خواهد داد.

با توجه به آنچه تشریح شد، می‌توان به سادگی دریافت که با سرعت گرفتن روندهای تغییر اقلیم، به‌تدریج هزینه‌های تجارت، الگوهای تجارت و توزیع منابع دچار تغییر می‌شود. شکل‌گیری انواع مکانیسم‌های تعدیل مرزی و قیمت‌گذاری کربن را می‌توان نخستین نشانه این تحولات دانست، بنابراین به شدت نیازمند بازاندیشی و تطبیق سیاست‌های تجاری کشور با الگوهای در حال تحول تجارت جهانی در مواجهه با پیامدهای تغییرات اقلیمی هستیم؛ در حالی که هنوز هیچ برنامه مشخصی برای مواجهه با این تغییرات به چشم نمی‌خورد و در عوض، بیش از یک سال است که همه ارکان کشور درگیر تدوین لایحه عفاف و حجاب، حمایت از فرزندآوری و صیانت از فضای مجازی شده‌اند!