اگرچه اغلب تاثیرات ناشی از تغییرات اقلیمی از زاویه محیط‌زیستی موردتوجه قرار می‌گیرد، اما در سال‌های اخیر این تغییرات به‌عنوان یکی از روندهای دگرگون‌کننده اقتصاد و تجارت جهانی نیز موردتوجه نهادهای بین‌المللی و طیف فزاینده‌ای از کشورها بوده است. با این حال، علی‌رغم اینکه ایران و محیط همسایگی آن به‌طور فزاینده تحت تاثیر تغییرات اقلیمی است، هنوز سیاست‌گذاری صنعتی و تجاری در کشور ما بدون توجه به تغییرات آب‌وهوایی و تاثیرات آن صورت می‌گیرد که تازه‌ترین نماد این نوع سیاست‌گذاری در لایحه برنامه هفتم توسعه متبلور بوده؛ جایی که آثار تغییرات آب‌وهوایی حتی در حاشیه آن هم مطرح نشده است. در گزارش حاضر، بخش خصوصی اقتصاد ایران، با تهیه گزارشی از «تغییرات اقلیمی و آینده تجارت جهانی» تاثیرات کلان تغییرات اقلیمی بر الگوهای تجارت جهانی را مورد بررسی قرار داده تا شاید مقدمه‌ای بر سیاست‌گذاری تطبیق‌پذیر با این تغییرات در حوزه‌های صنعتی و تجاری باشد.

به گزارش ترابران براساس گزارش تهیه شده توسط مرکز پژوهش‌های اتاق ایران، بر اساس یکی از مطالعات معتبر، تغییرات آب‌وهوایی تا سال ۲۰۵۰ می‌تواند منجر به از دست دادن ۲۳ تریلیون دلار در تولید اقتصاد جهانی شود که این رقم نشان‌دهنده کاهش بالقوه ۱۱ تا ۱۴ درصدی در تولید اقتصاد جهانی در مقایسه با سطوح رشدی است که بدون تغییرات اقلیمی می‌تواند صورت گیرد. بر مبنای مطالعه‌ای هم که بانک جهانی انجام داده است، تغییرات اقلیمی می‌تواند 68 تا 135 میلیون نفر را تا سال 2030 به فقر بکشاند.

در عین حال، مهم‌ترین تاثیرات ناشی از تغییرات آب‌وهوایی، در فقیرترین کشورها نمایان خواهد شد؛ چراکه بیشتر به کشاورزی و منابع طبیعی متکی هستند که هر دو از تغییرات آب‌وهوایی به‌شدت تاثیر می‌پذیرند، بنابراین تخمین زده می‌شود که ممکن است این کشورها به دلیل تاثیرات تغییرات آب‌وهوایی، ثروت خود را به‌ازای هر نفر بین ۱۷ تا ۳۰ درصد از دست بدهند، در حالی که ثروتمندترین کشورها احتمالاً تحت تاثیر چندانی قرار نگرفته یا حتی رشد اقتصادی فزاینده‌ای را تجربه می‌کنند. مطالعه‌‌ای که توسط هیئت بین‌دولتی تغییرات آب‌وهوایی (IPCC) انجام شد، نشان داد که تغییرات آب‌وهوایی می‌تواند تا سال ۲۰۳۰ بالغ بر ۱۰۰ میلیون نفر دیگر را به فقر بکشاند که اکثریت این افراد در کشورهای درحال‌توسعه خواهند بود.

تحقیقات دانشگاه استنفورد هم نشان داده است که تغییرات آب‌وهوایی از دهه ۱۹۶۰ بدین سو، نابرابری اقتصادی را تشدید کرده و در حالی که گرم شدن کره زمین، کشورهای سردتر مانند نروژ و سوئد را غنی‌تر کرده، رشد اقتصادی در کشورهای گرم‌تر مانند هند و نیجریه با چالش‌های جدی‌تری مواجه شده است. این مطالعه همچنین نمایانگر آن است که شکاف بین بالاترین و کم‌ترین تولید ناخالص داخلی سرانه، به دلیل تغییرات آب‌وهوایی، تقریباً ۲۵ درصد افزایش یافته است. به دیگر سخن، اثرات اقتصادی تغییرات آب‌وهوایی به‌طور متوازن در بین کشورها یا مناطق توزیع نشده است. برای نمونه، کشورهای جنوب آسیا در معرض سیل، کمبود آب، آتش‌سوزی و طوفان هستند که می‌تواند منجر به از دست دادن 10 تا 18 درصد از تولید ناخالص داخلی آنها به دلیل حوادث آب‌وهوایی شدید شود. برآوردهای بانک توسعه آسیایی نیز نشان می‌دهد که آسیا بیشترین آسیب را از تغییرات آب‌وهوایی خواهد دید و در مقابل کشورهای توسعه‌یافته غربی چندان تحت‌تاثیر قرار نخواهند گرفت.

البته تغییرات آب‌وهوایی به طرق مختلف می‌تواند نابرابری اقتصادی را تشدید ‌کند؛ برای مثال، رویدادهای شدید آب‌وهوایی مانند طوفان، سیل و خشکسالی می‌تواند در ابتدا محصولات، خانه‌ها و زیرساخت‌ها را از بین ببرد و توسعه اقتصادی مناطق آسیب‌دیده را به عقب براند که در ادامه به چرخه معیوب فقر و تخریب محیط‌زیست منجر خواهد شد، زیرا مردم مجبور می‌شوند برای زنده ماندن به شیوه‌های ناپایدار مانند جنگل‌زدایی و صید بی‌رویه تکیه کنند. این در حالی است که نابرابری اقتصادی، اجرای سیاست‌های آب‌وهوایی موثر را هم دشوار می‌کند؛ چراکه افراد و شرکت‌های ثروتمند نسبت به افراد و جوامع فقیرتر قدرت و نفوذ بیش‌تری بر سیاست‌های دولت‌ها دارند و اغلب در برابر سیاست‌هایی که سودشان را کاهش می‌دهد یا مصرفشان را محدود می‌کند، مقاومت می‌کنند و همین امر به یک بن‌بست سیاسی در مورد اقدامات آب‌وهوایی منجر شده است.

تغییرات آب‌وهوایی تهدید قابل‌توجهی هم برای زیرساخت‌ها مانند مسکن، فرودگاه‌ها، اسکله‌ها، راه‌آهن‌ها و جاده‌ها محسوب می‌شوند و هزینه‌های بالقوه آنها را به تریلیون‌ها دلار می‌رسانند. به‌جز آسیب‌های وارده به ساختمان‌ها و سایر سازه‌ها در اثر تشدید سیل، طوفان، آتش‌سوزی‌های جنگلی و…، تغییر در الگوهای دما و بارش می‌تواند بر دوام مواد مورد استفاده در زیرساخت نیز تاثیر بگذارد و منجر به ترک‌ها و آسیب‌های دیگر شود؛ تا آنجا که بر مبنای گزارش کمیسیون جهانی اقتصاد و آب‌وهوا، جهان تا سال 2030 باید 21 تریلیون دلار برای جبران زیان‌های زیرساختی ناشی از تغییرات اقلیمی سرمایه‌گذاری کند.

افزون بر این، رویدادهای ناشی از تغییرات آب‌وهوایی مانند بالا آمدن سطح آب دریا یا خشکسالی، افزایش مهاجرت و جابه‌جایی افراد در مقیاس بزرگ را به دنبال خواهد داشت که به نوبه خود می‌تواند فشارهای اجتماعی و اقتصادی ایجاد کند و منجر به افزایش تنش بین کشورها شود). جمعیت‌های آواره ممکن است به کشورهای همسایه پناه ببرند و به‌طور بالقوه منابع را تحت فشار قرار دهند و درگیری را بر سر مرزها، زمین و دسترسی به امکانات اولیه تشدید کنند.

بانک جهانی تخمین می‌زند که تغییرات آب‌وهوایی می‌تواند تا سال 2030 دسترسی به آب در خاورمیانه را تا 10 درصد کاهش داده و خطر درگیری آبی را در این منطقه افزایش ‌دهد، افزایش تنش‌ها و درگیری‌ها بر سر منابع آبی مشترک مانند تنش‌هایی که اکنون بین ایران و افغانستان و ترکیه وجود دارد یا رقابت بین ترکیه، سوریه و عراق برای دسترسی به رود فرات که پتانسیل ایجاد درگیری را نیز دارد، از دیگر تاثیرات تغییرات اقلیمی است که در نهایت ممکن است در اثر بی‌ثباتی اجتماعی، اقتصادی و سیاسی زمینه مساعدی را برای ایدئولوژی‌های افراطی و شورش ایجاد کند؛ به عنوان مثال، خشکسالی در سوریه که در سال 2006 آغاز شد، بیش از 5/1 میلیون نفر را آواره کرد و عده بسیاری بر این باورند که در آغاز جنگ داخلی سوریه نقش داشته است.

تاثیرات تغییرات اقلیمی بر کسب‌وکارها

کسب‌وکارها در سرتاسر جهان به‌طور فزاینده‌ای تاثیرات تغییرات آب‌وهوایی را احساس می‌کنند؛ تغییراتی که پتانسیل ایجاد اختلالات قابل‌توجهی در زنجیره تامین، تاسیسات تولید و شبکه‌های حمل‌ونقل را داراست.

افزون بر این، ممکن است شرکت‌ها به دلیل نیاز به انطباق با مقررات جدید، مانند قیمت‌گذاری کربن یا یارانه برای فناوری‌های انرژی پاک، با افزایش هزینه‌ها مواجه شوند. حتی در برخی موارد ممکن است محصولات کسب‌وکارها به‌سرعت منسوخ شود یا سهم بازار را در نتیجه عوامل مرتبط با تغییرات آب‌وهوایی به‌سرعت از دست بدهند. گزارش خطرات جهانی 2022 مجمع جهانی اقتصاد، شکست اقدامات آب‌وهوایی را به‌عنوان یکی از پنج خطر بزرگ جهانی از نظر احتمال و تاثیر شناسایی می‌کند. این گزارش تخمین می‌زند که تغییرات آب‌وهوایی می‌تواند تا سال ۲۰۵۰ تا 20 تریلیون دلار برای اقتصاد جهانی هزینه داشته باشد.

بازار مالی نیز در معرض خطرات ناشی از تغییرات آب‌وهوایی قرار دارند، زیرا سرمایه‌گذاران به‌طور فزاینده‌ای در مورد پتانسیل «دارایی‌های سرگردان» نگران می‌شوند؛ دارایی‌هایی که دچار کاهش ارزش پیش‌بینی‌نشده یا زودهنگام می‌گردند. مطالعه‌ای در سال 201 نشان داد که 215 شرکت از 500 شرکت بزرگ جهان ممکن است طی پنج سال آینده حدود 1 تریلیون دلار به دلیل تغییرات آب‌وهوایی ضرر کنند.

شرکت‌های کوچک و متوسط، آسیب‌پذیرترین شرکت‌ها در برابر تغییرات اقلیمی هستند و به‌طور فزاینده‌ای در معرض اختلالات تجاری و مرتبط با آب‌وهوا قرار می‌گیرند. به‌عنوان مثال گردشگری، بخشی که بسیاری از شرکت‌های کوچک و متوسط در آن فعال هستند، در پیامد تغییرات اقلیمی به‌شدت به چالش کشیده می‌شود. نکته مهم آنکه تنها 38 درصد از کسب‌وکارهای کوچک (در مقایسه با 60 درصد شرکت‌های بزرگ) برای کاهش خطرات مرتبط با آب‌وهوا سرمایه‌گذاری کرده‌اند. مطالعه‌ای توسط مجمع جهانی اقتصاد نشان داد که تغییرات آب‌وهوایی، بزرگ‌ترین خطر خارجی است که شرکت‌های کوچک و متوسط در پهنه جهانی با آن مواجه‌اند.

تغییرات آب‌وهوایی از چند طریق بر شرکت‌های کوچک و متوسط تاثیر می‌گذارد:

الف- افزایش هزینه‌ها

شرکت‌های کوچک و متوسط به دلیل تغییرات اقلیمی با افزایش هزینه‌هایی مانند قیمت‌های انرژی بالاتر، حق بیمه و هزینه‌های مدیریت بلایا مواجه هستند. مطالعه توسط بانک جهانی نشان داده که تغییرات آب‌وهوایی تا سال 2030 می‌تواند برای شرکت‌های کوچک و متوسط در کشورهای درحال‌توسعه تا ۱ تریلیون دلار هزینه ایجاد کند.

ب- کاهش بهره‌وری

شرکت‌های کوچک و متوسط نیز به دلیل تغییرات آب‌وهوایی، مانند از دست دادن روزهای کاری به دلیل رویدادهای شدید آب‌وهوایی و اختلال در زنجیره تامین، با کاهش بهره‌وری مواجه‌اند. به‌عنوان مثال، یک مطالعه نشان داده تغییرات آب‌وهوایی می‌تواند تولید اقتصادی در ایالات متحده را تا 2 درصد تا سال 2030 کاهش دهد.

ج- خطرات جدید

شرکت‌های کوچک و متوسط به دلیل تغییرات آب‌وهوایی با خطرات جدیدی مانند شکایت برای خسارات ناشی از تغییرات آب‌وهوایی و اختلال در فعالیت‌ها در اثر رویدادهای شدید آب‌وهوایی مواجه هستند. شرکت‌های کوچک و متوسط بیشتر از شرکت‌های بزرگ‌تر برای خسارات ناشی از تغییرات آب‌وهوایی مورد شکایت قرار می‌گیرند. اثرات تغییرات آب‌وهوایی بر این دسته از شرکت‌ها قابل‌توجه است و انتظار می‌رود در سال‌های آینده بدتر شود. این شرکت‌ها به‌شدت در برابر تاثیرات تغییرات آب‌وهوایی آسیب‌پذیر هستند؛ زیرا اغلب منابع مالی کمتر و نسبت به شرکت‌های بزرگ‌تر دسترسی کمتری به اطلاعات و منابع دارند.

از سوی دیگر، تلاش برای انطباق با تغییرات آب‌وهوایی می‌تواند فرصت‌ها و مزایایی را برای آن دسته از شرکت‌هایی که بر موضوعات محیط‌زیستی تمرکز کرده‌اند، مانند «کارآفرینان اقتصادی» که محصولات و خدمات جدید را توسعه می‌دهند ایجاد کند. هرچند شرکت‌های کوچک و متوسطی که در افزایش بهره‌وری تولید و کاهش هزینه‌های تجاری موفق شوند، ممکن است فرصت‌های جدیدی کشف کنند. بر اساس مطالعه سازمان تجارت جهانی، بیش از نیمی از شرکت‌های آفریقایی اعلام کرده‌اند که بهبود عملکرد محیط‌زیستی شرکت‌هایشان منجر به بهبود بازده و کیفیت محصولاتشان، دسترسی به بازارهای جدید، کاهش هزینه‌های ورودی و توانایی بهتر برای دسترسی به منابع مالی سبز شده است.

یکی دیگر از زمینه‌های بالقوه رشد شرکت‌ها، فناوری‌های جذب و استفاده از کربن به‌منظور حذف دی‌اکسیدکربن از جو و استفاده از آن برای اهداف تولیدی، مانند ایجاد مواد یا سوخت‌های جدید است. توسعه این فناوری‌ها می‌تواند به کاهش اثرات تغییرات آب‌وهوا کمک کرده و در عین حال فرصت‌های اقتصادی جدیدی ایجاد کند. به‌علاوه تغییرات آب‌وهوایی می‌تواند نوآوری و توسعه مدل‌های کسب‌وکار جدید را هدایت کند، مانند تولید گوشت گیاهی و توسعه فزاینده وسایل نقلیه الکتریکی و سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی الکتریکی.

به طور خلاصه آثار تغییرات اقلیمی بر تجارت جهانی را به سه دسته می‌توان تقسیم کرد:

الف- اختلال در زنجیره تامین: تغییرات آب‌وهوایی می‌تواند زنجیره تامین را به طرق مختلفی از جمله از طریق رویدادهای شدید آب‌وهوایی، بالا آمدن سطح آب دریاها و تغییرات در محصولات کشاورزی مختل کند. به‌عنوان مثال، یک مطالعه توسط بانک جهانی نشان داد که افزایش ۱ درصدی دما، صادرات محصولات کشاورزی کشورهای درحال‌توسعه را تقریباً 13 درصد کاهش می‌دهد.

ب- افزایش هزینه‌های تجاری: تغییرات آب‌وهوایی همچنین می‌تواند هزینه‌های تجارت را از طرق مختلف افزایش دهد، از جمله از طریق نیاز به ایجاد زیرساخت‌های جدید برای محافظت در برابر حوادث شدید آب‌وهوایی، افزایش هزینه انرژی و نیاز به رعایت مقررات جدید محیط‌زیستی؛ به‌عنوان مثال، یک مطالعه توسط OECD نشان داد که تغییرات آب‌وهوایی می‌تواند هزینه‌های تجارت جهانی را تا سال ۲۰۵۰ تا 30 درصد افزایش دهد.

ج- تغییرات مزیت نسبی: تغییرات اقلیمی احتمالاً مزیت نسبی کشورها را از نظر توانایی تولید و صادرات کالا و خدمات تغییر خواهد داد؛ به‌عنوان مثال، کشورهایی که در حال حاضر گرم و خشک هستند ممکن است حتی برای تولید محصولات کشاورزی نامناسب‌تر شوند، در حالی که کشورهای سرد و مرطوب ممکن است به محیط مناسب‌تری برای تولید این محصولات تبدیل شوند. این تغییرات به نوبه خود تغییر در الگوهای تجارت جهانی را به دنبال خواهد داشت.

د- فرصت‌های جدید برای تجارت: تغییرات آب‌وهوایی فرصت‌های جدیدی مانند توسعه و استقرار فناوری‌های جدید سازگار با آب‌وهوا را نیز برای تجارت ایجاد می‌کند، به‌عنوان مثال، بازار انرژی‌های تجدیدپذیر به‌سرعت در حال رشد است و فرصت‌های جدیدی برای تجارت پنل‌های خورشیدی، توربین‌های بادی و سایر فناوری‌های انرژی پاک وجود دارد

ذکر این نکته ضروری است که تاثیرات تغییرات آب‌وهوایی بر تجارت جهانی پیچیده است و دامنه این تاثیرات به عوامل متعددی از جمله میزان تغییرات آب‌وهوایی، سیاست‌های خاصی که برای مقابله با تغییرات آب‌وهوایی اجرا می‌شود و توانایی کسب‌وکارها و دولت‌ها برای انطباق با تغییر اقلیم بستگی دارد.

تغییرات آب‌وهوایی تهدیدی بزرگ برای اقتصاد و تجارت جهانی است که برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند از:

– افزایش هزینه‌های تجارت، به دلیل اختلال در زنجیره تامین و زیرساخت

– تغییر در الگوهای تجارت، به دلیل سازگاری کشورها با آب‌وهوای متغیر

– افزایش رقابت برای منابع که می‌تواند منجر به درگیری‌های تجاری شود

اما با انجام اقداماتی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و انطباق با آب‌وهوای متغیر، کشورها می‌توانند کمک کنند تا اطمینان حاصل شود که تجارت همچنان نقش مثبتی در اقتصاد جهانی ایفا می‌کند.

از سوی دیگر، ایران کشوری است که به‌شدت در برابر تاثیرات تغییرات آب‌وهوایی آسیب‌پذیر است، بنابراین برای سازگاری با تغییرات اقلیمی نیاز به تغییر سیاست‌های تجاری خود دارد؛ توجه بیشتر به تجارت کالاها و خدماتی که سازگار با تغییرات آب‌وهوا هستند، تحقیق و توسعه در زمینه فناوری‌های جدیدی که می‌تواند به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و انطباق با تغییر آب‌وهوایی کمک کند، فراهم کردن محیط حمایتی برای کسب‌وکارهای سازگار با تغییرات اقلیمی (ارائه معافیت‌های مالیاتی، یارانه‌ها و سایر مشوق‌ها برای مشاغلی که در تلاش برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای خود هستند) و اجتناب از ایجاد موانع تجاری برای ورود کالاها و خدمات سازگار با آب‌وهوا، از جمله این سیاست‌هاست.