اجلاس جهانی مبارزه با تغییرات اقلیمی (کاپ ۲۶) به میزبانی بریتانیا از ۳۱ اکتبر تا ۱۲ نوامبر ۲۰۲۱ (۱۰ تا ۲۱ آبان ماه سال جاری) در گلاسکو برگزار شد و نزدیک به ۲۰۰ کشور شرکت‌کننده، سرانجام توانستند بر سر برای مقابله با گرمایش زمین و محدود کردن میزان افزایش دمای زمین به توافق نسبی برسند.
اجلاس گلاسکو بیست و ششمین نشست از نوع خود بود، اما نخستین اجلاسی است که توافق به‌دست آمده در آن، صراحتا بر کاهش سوخت‌های فسیلی که بزرگترین عامل تولید گازهای گلخانه‌ای محسوب می‌شود، تاکید دارد، هرچند به قول دبیرکل سازمان ملل «در این مصالحه جمعی که منافع، تضادها و وضعیت اراده سیاسی در جهان امروز را بازتاب می‌داد» در نهایت به جای درخواست برای «حذف» مصرف زغال، از کشورهای جهان خواسته شده تا مصرف این سوخت فسیلی را «کم کنند»؛
این در شرایطی است که گزارش جدید سازمان معتبر «پیگیری اقدامات مربوط به اقلیم» یاClimate Action Tracker می‌گوید با وجود وعده‌هایی که در این کنفرانس داده شده، جهان با اهداف مربوط به محدودسازی افزایش گرمای زمین، فاصله زیادی دارد. این تحقیق محاسبه کرده که دنیا به سمت 4/2 درجه سانتیگراد افزایش دما پیش می رود که بسیار فراتر از 5/1 درجه‌ای است که کشورها به آن متعهد شده‌اند.
بیست و ششمین اجلاس آب‌وهوایی امسال با حضور رهبران، کارشناسان امور زیست‌محیطی و فعالان حامی مقابله با چالش‌های مربوط به تغییرات آب‌وهوایی از ۲۰۰ کشور امضاکننده پیمان آب‌وهوایی پاریس، پس از تعویق یک ساله به دلیل همه‌گیری کرونا ماه گذشته در شهر گلاسکو انگلیس برگزار شد. دبیرکل سازمان ملل، در نشست گروه ۲۰ در رم، درست قبل از پرواز به گلاسکو برای COP در مورد دو مانع اساسی برای رسیدن به اجماع جهانی، بر اهمیت مسئله «اعتماد» و «اعتبارات مالی» تاکید کرد.
آنتونیو گوترش ابراز کرد: «اگر ما خواهان موفقیت واقعی هستیم و نه فقط یک سراب، به اقدام بیشتر نیاز داریم. این تنها با همکاری گسترده همه دولت‌ها امکان‌پذیر خواهد بود و مستلزم اعتماد در میان بازیگران کلیدی است. امروز اعتماد کم است و مشکلات جدی در مورد اعتبار وجود دارد. اگر این کسری برطرف نشود، توفیقی در گلاسکو به دست نخواهد آمد.»
اشاره او به روابط اساسی بود که منجر به موفقیت در کنفرانس بزرگ آب‌وهوا در پاریس در سال ۲۰۱۵ و نزدیکی دیدگاه‌های ایالات‌متحده و چین برای دستیابی به توافق شد، در حالی که پس از چهار سال حضور دونالد ترامپ و رقابت فزاینده، این دو کشور اکنون با بدگمانی عمیق به یکدیگر نگاه می‌کنند.
علاوه بر همه این‌ها، مشکلات مالی نیز وجود دارد؛ بحران آب‌وهوا یک مسئله جهانی است و نیاز به واکنش همه کشورهای جهان دارد و کشورهای فقیر برای مقابله با تغییرات آب‌وهوایی کمتر مجهز هستند و در برابر اثرات آن آسیب پذیرترند. به همین دلیل است که در COP۱۵ (کپنهاگ) در سال ۲۰۰۹ و مجددا در COP۲۱ (پاریس) در سال ۲۰۱۵، کشورهای ثروتمند متعهد شدند که تا سال ۲۰۲۰ به کشورهای فقیرتر ۱۰۰ میلیارد دلار کمک مالی در حوزه آب‌وهوا ارائه کنند؛ اما این نیز وعده دیگری بود که محقق نشد؛ به‌طوری که سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) اخیرا گزارش داد تامین مالی در حوزه آب‌وهوا در سال ۲۰۱۹ برابر با 6/79 میلیارد دلار بوده است.
خلا اعتبار، اقدام و تعهد
براساس پیمان پاریس که در سال ۲۰۱۵ انجام شد، رهبران جهان متعهد شدند که افزایش دمای جهانی را زیر ۲ درجه سانتیگراد یا تا حد امکان نزدیک به 5/1 درجه سانتیگراد نگه دارند. با این وجود شواهد نشان می‌دهد که حجم انتشارات کربنی در میان ۲۰ کشور ثروتمند و صنعتی جهان که مسبب ۷۵ درصد انتشارات کربنی در اتمسفر زمین هستند، جهشی دیگر داشته است. طبق بررسی‌های تازه موسسه شفافیت اقلیمی انتشار دی‌اکسید کربن امسال چهار درصد رشد خواهد داشت، در حالی که سال گذشته به دلیل بحران کرونا، این رقم ۶ درصد کاهش داشت (پیش‌بینی می‌شود که انتشارات کربنی چین، هند و آرژانتین از میزان انتشارات دو سال پیش آنها هم بیشتر باشد).
این ارقام در حالی انتشار می‌یابد که 20 کشور صنعتی جهان موافقت کرده بودند تا پیش از این برگزاری این کنفرانس، تعهدات تازه‌ای را در این زمینه ارائه دهند؛ توافقی که از سوی چین، هند، استرالیا و عربستان نادیده گرفته شد.
براساس برآورد موسسه شفافیت اقلیمی، امسال شاهد افزایش 20 درصدی مصرف زغال‌سنگ در بیست کشور ثروتمند و صنعتی جهان هم خواهیم بود. دلیل اصلی این افزایش وضعیت چین است که به‌تنهایی عامل ۶۰ درصد چنین افزایشی است. البته در آمریکا و هند هم استفاده از زغال‌سنگ بیشتر شده است. افزایش استفاده از زغال‌سنگ در چین به دلیل تقاضای بیشتر اقتصاد رو به احیای این کشور است. بهای زغال سنگ نسبت به سال گذشته دو برابر شده و این افزایش قیمت، قطع پی‌درپی برق را به دنبال داشته؛ چراکه برای بسیاری از نیروگاه‌های برق چین که سوخت آنها زغال‌سنگ است، تولید برق دیگر صرفه اقتصادی ندارد، بنابراین حالا دولت چین با چرخش در سیاست‌های قبلی خود، به این نیروگاه‌های اجازه می‌دهد که قیمت زغال‌سنگ را بسته به تقاضای بازار تغییر دهند و این کار استفاده بیشتر از زغال‌سنگ را دوچندان خواهد کرد.
با اینکه رهبران سیاسی جهان وعده داده‌اند که احیا اقتصاد بعد از همه‌گیری کرونا باید رویکردی سبز داشته باشد، از رقم ۱۸۰۰ میلیارد دلاری که به احیا اقتصادی اختصاص یافته، تنها ۳۰۰ میلیارد دلار صرف طرح‌های سبز خواهد شد. برای درک تناسب این رقم، خوب است بدانید که معادل همین بودجه تنها ظرف یک سال صرف یارانه برای سوخت‌های فسیلی است.
البته در سطح جهانی، گام‌های مهمی هم به سمت انرژی پاک‌تر برداشته شده و اکنون در بیشتر نقاط جهان، انرژی خورشیدی و بادی ارزان‌تر از زغال‌سنگ و سوخت‌های فسیلی است. با این حال، دو سوم تولید برق جهان هنوز از سوختن سوخت‌های فسیلی تامین می‌شود و زغال‌سنگ همچنان پرمصرف‌ترین منبع انرژی در جهان است.
گفتنی است، هم زمان با گشایش این نشست؛ سازمان جهانی هواشناسی نیز هشدار داد که دمای هفت سال گذشته زمین، گرم‌ترین دمای ثبت شده در تاریخ این سیاره بوده و در سال ۲۰۲۱ سطح آب دریاها تا ارتفاع بی‌سابقه‌ای بالا آمده و آسیب‌ها و زیان‌های آب‌وهوای نابودکننده مرتبط با اقلیم، بیشتر از گذشته بوده است. این سازمان احتمال داد که سال ۲۰۲۱ به علت فعالیت پدیده آب‌وهوایی لانینا در اقیانوس آرام و تاثیرگذاری بر دمای زمین، پنجمین یا هفتمین سال گرم ثبت شده در تاریخ این سیاره باشد.
همانگونه که گفته شد، میانگین دمای جهانی از زمان انقلاب صنعتی تاکنون ۱/۱ درجه سانتیگراد افزایش یافته است و تنها کاهش شدید انتشار گازهای گلخانه‌ای از رسیدن این رقم به 5/1 درجه سانتیگراد جلوگیری می‌کند، اما جالب اینجاست که سران و مقام‌های بلندپایه جهان با بیش از ۴۰۰ جت خصوصی، رهسپار شهر گلاسکو شده‌اند تا در اجلاس آب و هوایی سازمان ملل به زعم خود به نجات زمین از گازهای گلخانه‌ای کمک کنند، حال آنکه هواپیماهایشان، هزاران تن گازهای آلاینده بیشتر را به جو زمین منتقل می‌کند که باعث تولید ۱۳ هزار تن دی‌اکسید کربن می‌شود.
براساس مطالعات دانشگاه لوند، پرواز با جت خصوصی حدود ۴۰ برابر بیشتر از سفرهای هوایی تجاری به ازای هر مسافر، دی‌اکسید کربن منتشر می‌کند.
از سوی دیگر، گفته می‌شود 24 درصد از انتشار گازهای گلخانه‌ای ناشی از احتراق سوخت برای حمل‌ونقل است و وسایل‌نقلیه جاده‌ای تقریبا سه‌چهارم از انتشار CO2 را تشکیل می‌دهند، بنابراین در اوایل سال جاری، بازار خودروهای هوشمند ازجمله در بریتانیا و اتحادیه اروپا متعهد شدند که تمام خودروهای جدید تا سال ۲۰۳۵ آلایندگی صفر داشته باشند، این در حالی است که بزرگترین بازارهای خودرو ازجمله آمریکا، چین و هند زیر بار چنین تعهداتی نرفته‌اند.
صنایع سنگین مانند سیمان، فولاد و مواد شیمیایی نیز همراه با حمل‌ونقل سنگین مانند کشتیرانی، هوانوردی، مجموعا ۳۰ درصد از انتشار جهانی را تشکیل می‌دهند. علاوه بر این، برآوردهای اخیر نشان داده است که با توجه به روند فعلی، این بخش‌ها می‌توانند تا سال ۲۰۵۰، حدود ۱۶ گیگا تن انتشار داشته باشند.
لابی صادرکنندگان نفت و زغال‌سنگ
اما همزمان با برگزاری اجلاس گلاسکو، شبکه خبری بی‌بی‌سی از اسنادی خبر داد که نشان می‌داد چطور کشورها سعی کرده‌اند گزارش علمی و کلیدی دانشمندان سازمان ملل متحد را درباره راهکارهای مهار تغییرات اقلیمی تغییر دهند. این اسناد شامل بیش از ۳۲ هزار نظر و درخواست است که توسط دولت‌ها، شرکت‌ها و طرف‌های ذی‌نفع به پژوهشگران سازمان ملل متحد – که جمع شده‌اند تا در گزارشی بهترین راهکارهای مهار تغییرات اقلیمی را جمع‌آوری کنند- نوشته است. دولت‌ها از این گزارش استفاده می‌کنند تا بدانند برای مهار تغییرات آب و هوایی چه کارهایی را باید انجام دهند و چه اهدافی را دنبال کنند.
اسناد رسیده به بی‌بی‌سی نشان می‌دهد بعضی از کشورها؛ ازجمله عربستان سعودی، ژاپن و استرالیا اعتقاد دارند که سرعت کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی که در گزارش سازمان ملل ذکر شده، بالاست و این نهاد باید ضرورت حذف فوری سوخت‌های فسیلی را کمرنگ‌تر نشان دهد.
عربستان یکی از بزرگترین صادرکنندگان نفت جهان و استرالیا از بزرگترین صادرکنندگان زغال‌سنگ در دنیا است. براساس این اسناد، یک دانشمند ارشد مرکز تحقیقات موسسه سوخت و معدن هند هشدار داده که زغال‌سنگ برای دهه‌ها سوخت اصلی در این کشور باقی خواهد ماند، چراکه تامین برق با هزینه‌های معقول یک چالش بزرگ است (هند در حال حاضر دومین مصرف‌کننده اصلی زغال‌سنگ در جهان است). یکی از مشاوران ارشد دولت استرالیا هم ضرورت بسته شدن نیروگاه‌های سوخت زغال‌سنگ را کاملا رد کرده است.
تعدادی از کشورها از جمله عربستان سعودی، چین، استرالیا و ژاپن و اعضای تولیدکننده نفت در اوپک، طرفدار فناوری‌های تازه و گران قیمتی هستند که برای جذب و ذخیره دائمی دی‌اکسیدکربن در زیر زمین طراحی شده است. ادعا می‌شود که این فناوری تازه می‌تواند انتشار گازهای ناشی از سوخت‌های فسیلی در نیروگاه‌ها و بخش صنعتی را تا اندازه چشمگیری کاهش دهد.
در گزارش سازمان ملل گفته شده که این فناوری نوین به نام CCS می‌تواند در آینده نقش داشته باشد اما درباره کارآیی آن و نقشش در زمینه هدف کنترل افزایش دما به زیر ۲ و 5/1 درجه سانتیگراد تردید وجود دارد.
در زمینه کاهش مصرف گوشت هم برزیل و آرژانتین دو کشور بزرگ تولیدکننده بیشترین گوشت گوساله و خوراک دامی در جهان به آن قسمت از گزارش که درباره ضرورت کاهش مصرف گوشت است، انتقاد دارند. آنها ابراز تردید کرده‌اند که کاهش سریع مصرف گوشت اثری بر کاهش گازهای گلخانه‌ای داشته باشد.
اسناد مذکور در شرایطی منتشر شد که عربستان در آستانه برگزاری نشست تغییرات اقلیمی، به‌عنوان بزرگترین صادر‌کننده نفت و یکی از بزرگترین کشورهای آلاینده جهان اعلام کرده بود ضمن پیوستن به تلاش‌های جهانی برای کاهش انتشار گاز متان به میزان ۳۰ درصد تا سال ۲۰۳۰ میلادی، قصد دارد تا سال ۲۰۶۰ به هدف «صفر کردن تولید خالص کربن» برسد. محمد بن‌سلمان، ولیعهد عربستان گفته است که بیش از ۱۸۰ میلیارد دلار برای رسیدن به این اهداف سرمایه‌گذاری خواهد کرد.
اعلام این خبر از سوی عربستان یک روز پس از آن صورت گرفت که دبیرکل سازمان ملل وضعیت فعلی آب‌وهوا را «بلیتی یک‌طرفه به سوی فاجعه» خواند. امارات متحده عربی هم که به همراه عربستان در مضان اتهام درباره عملکرد کند و ناکافی در راه ایجاد تغییرات زیست‌محیطی است، اعلام کرده قصد دارد که ده سال زودتر از عربستان به «صفر کردن تولید خالص کربن» برسد.»
ایران؛ داغ‌تر از میانگین جهانی
میانگین افزایش حرارت در ایران از زمان انقلاب صنعتی (که مبنای سنجش‌هاست) 8/1 سانتیگراد بوده، در حالی که اکنون میانگین جهانی ۲/۱ درجه بیشتر از آن زمان است. این در حالی است که علاوه بر مشکلات ناشی از کاهش باران و نزولات جوی که کشور را قربانی تغییرات اقلیمی کرده، سیاست‌های توسعه ناپایدار، برمیزان آسیب‌پذیری افزوده است.
با این وجود، توافق جهانی پاریس که نقشه راهی برای مهار تغییرات اقلیمی و مقاوم‌سازی در برابر آن است، هنوز توسط ایران به تایید نهایی و اجرا نرسیده است. دولت حسن روحانی و مجلس وقت، توافقنامه پاریس را امضا و تصویب کردند، ولی شورای نگهبان آن را به دلایل فنی تایید نکرد و اصولگرایان نزدیک به دولت آقای رئیسی هم به‌شدت با توافق پاریس مخالف هستند.
دولت روحانی در هنگام امضای توافق پاریس اعلام کرد که به‌شرط لغو تحریم‌ها آماده است تا سال ۲۰۳۰ میلادی، ۱۲ درصد از حجم گازهای گلخانه‌ای خود بکاهد، اما اگر تحریم‌ها پابرجا بماند، تنها ۴ درصد از گازهای گلخانه‌ای خود را تا سال ۲۰۳۰ کم می‌کند. تحریم‌ها ماندند و گازهای گلخانه‌ای ایران نه‌فقط کم نشدند که بیشتر هم شدند تا آنجا که ایران در حال حاضر بیش از ۶۰۰ میلیون تن در سال گاز گلخانه‌ای وارد اتمسفر زمین می‌کند که کمابیش معادل گازهای گلخانه‌ای اقتصادی مانند آلمان است. یک موسسه تحقیقاتی آلمانی برآورد کرده که ایران تنها با افزایش بهره‌وری انرژی، به جای کاهش مصرف آن، می‌تواند تا سال ۲۰۳۰ به‌اندازه ۴۰ درصد از گازهای گلخانه‌ای خود کم کند.
در عین حال نباید فراموش کرد که اما وجه دیگر مقابله با تغییرات اقلیمی، افزایش تاب‌آوری و مقاوم‌سازی در برابر عوارض آن است، در حالی که سوءمدیریت منابع آبی و خاکی ایران که جزو تعهدات مهم کشورها در توافق پاریس است، تاب‌آوری و سازگاری ایران با تغییرات اقلیمی را تضعیف کرده است.
اقلیم زمین، بازنده یک مصالحه
با توجه به فاصله وعده‌ها و تعهدات با آنچه در واقعیت نصیب کره زمین می‌شود، شاید بهترین توصیف از نتایج مذاکرات و در نهایت توافق به‌دست آمده در اجلاس جهانی مبارزه با تغییرات اقلیمی، در سخنان آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد بازتاب یافته است که می‌گوید: «…آنچه رخ داد نشان داد که اراده سیاسی جمعی لازم و کافی وجود نداشت تا بر برخی از تضادهای عمیق غلبه شود». او متن تصویب شده را نتیجه یک مصالحه دانست که منافع، تضادها و وضعیت اراده سیاسی در جهان امروز را بازتاب می‌دهد.
اجلاس جهانی مبارزه با تغییرات اقلیمی، به دلیل اختلافات بر سر پیش‌نویس یک روز بیشتر از برنامه اعلام شده به طول انجامید و در نهایت نیز تعهد مربوط به ترک مصرف زغال که در پیش‌نویس اولیه گنجانده شده بود، به دلیل مخالفت‌هایی به رهبری هند کنار گذاشته شد. به این ترتیب، بند ۳۶ توافق گلاسکو که به این موضوع اختصاص داشت، تغییر کرد و به جای درخواست برای «حذف» مصرف زغال، از کشورهای جهان خواسته شده است تا مصرف این سوخت فسیلی را «کم کنند».
بهوپندر یاداو، وزیر محیط‌زیست هند در راستای مخالفتش با بند ۳۶ پیش‌نویس توافق در اجلاس گلاسکو به لزوم دادن یارانه به مردم فقیر این کشور برای تامین گاز مایع (کپسول‌های گاز پروپان و بوتان) اشاره و تصریح کرد، مبارزه با تغییرات اقلیمی باید تلاش دولت‌های در حال پیشرفت برای بالا بردن استانداردهای زندگی مردم فقیر را نیز در نظر بگیرد.
هند بعد از ایران و چین بیشترین یارانه انرژی‌های فسیلی را در جهان ارائه می‌کند. سال گذشته این کشور 7/23 میلیارد دلار بابت یارانه سوخت‌های فسیلی پرداخت کرده که 1/17 میلیارد دلار آن مربوط به محصولات نفتی، از جمله گاز مایع بوده است. ایران نیز در این رابطه از موضع مخالفت‌آمیز هند در خصوص حذف یارانه‌های سوخت‌های فسیلی دفاع کرد.
در اعلامیه نهایی گلاسکو کاهش ۴۵ درصدی انتشار گازهای گلخانه‌ای در جهان تا سال ۲۰۳۰، در مقایسه با سال ۲۰۱۰ تقاضا شده است، اما برخلاف آنچه بسیاری از کشورها خواستار آن بودند، تولیدکنندگان عمده گازهای گلخانه‌ای، یعنی کشورهای صنعتی موسوم به «گروه ۲۰»، به صراحت مسئول خوانده نشده‌اند.
در سند نهایی از کشور های صنعتی خواسته شد که به تعهد خود مبنی بر تامین سالانه ۱۰۰ میلیارد دلار عمل کننددر این سند همچنان از نیاز به حداقل دو برابر کردن بودجه برای اقدامات انطباقی تا سال ۲۰۲۵ نام برده شده است.
کشورهای که به طور خاصی تحت تاثیر تغییرات اقلیمی هستند، خواستار دریافت یک بودجه جداگانه برای مقابله با خسارات ناشی از گرمایش زمین بودند، اما سند نهایی شامل یک درخواست کلی از دولت‌ها و موسسات مالی برای ارائه حمایت بیشتر است و در آن از یک چارچوب مستقل، مثلا یک صندوق وجهی، نام برده نشده است.
موفقیت کنفرانس تغییرات اقلیمی کاپ ۲۶ در اسکاتلند مستلزم آن بود که بزرگترین آلایندگان کربن در جهان، بیشترین تعهدات را برای کاهش آلایندگی بدهند، در حالی که عملا چنین اتفاقی نیفتاد.
برای اینکه تحت تاثیر قطعنامه‌ها یا بیانیه‌ها قرار نگیرید، یک قانون طلایی وجود دارد: سعی کنید به آنچه مدیران انجام می‌دهند نگاه کنید نه به آنچه می‌گویند. یک توافق واهی صرفا بیانیه‌ای است که هیچ کس را متعهد به انجام کاری واقعی نمی‌کند، بنابراین تمام وعده‌ها در مورد مسائلی مانند کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای متان، انتشار گازهای گلخانه‌ای و غیره ممکن است فهرستی از آرزوهای غیرقابل اجرا باشند که برای تحت تاثیر قرار دادن طراحی شده است.
