پس از یک سال پرتلاطم از رویداد‌های اقلیمی که بر اثر آنها بسیاری از رکورد‌های آب‌و‌هوایی جهان شکسته شد، با توافقی تاریخی که در نشست تغییرات اقلیمی سازمان ملل متحد (کاپ ۲۸) حاصل شد، جامعه جهانی برای نخستین بار یکصدا «بر ضرورت گذار از سوخت‌های فسیلی» مهر تایید زد و از همه کشورهای دنیا خواست تا استفاده از سوخت‌های فسیلی را کنار بگذارند. با وجود تلاش کشورهای نفت‌خیز برای پرهیز از اشاره به حذف سوخت‌های فسیلی، مخالفت‌های شدید کشورهای دیگر این تلاش‌ها را ناکام گذاشت، با این حال، در متن توافق نهایی که سلطان جابر، میزبان اماراتی نشست، آن را حرکت به سمت درست خواند، اما و اگر و ابهامات زیادی وجود دارد به ویژه در خصوص کمک به کشورهای فقیر و آسیب‌دیده که توقعات‌شان برآورده نشده است. آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل، در واکنش به این توافق گفته است: «مایلیم به کسانی که در نشست تغییرات اقلیمی با اشاره روشن به حذف سوخت‌های فسیلی مخالفت کردند، بگویم چه بخواهید چه نخواهید، حذف سوخت‌های فسیلی اجتناب‌ناپذیر است. فقط باید امیدوار باشیم دیر نشده باشد.» با این حال، نماینده چین در اجلاس، نارضایتی خود از این توافق را چنین اعلام کرد: «مایه تاسف است که بسیاری از نگرانی‌های مهم کشورهای در حال توسعه در نظر گرفته نشده است.» او بار دیگر کشورهای ثروتمند را متهم کرد که دهه‌ها با سوزاندن سوخت‌های فسیلی ثروت اندوخته‌اند، اما می‌خواهند اقتصادهای نوظهور را از همان رشد منع کنند.

به گزارش ترابران، کاپ مخفف کنفرانس اعضای شرکت‌کننده (Conference of Parties) است و اعضای شرکت‌کننده در این کنفرانس کشور‌هایی هستند که کنوانسیون سازمان ملل متحد درباره تغییر اقلیم را در سال ۱۹۹۲ امضا کرده‌اند.

این نشست‌ها از سال ۱۹۹۵، پس از آنکه بسیاری از کشورها در سال ۱۹۹۲ به توافقنامه‌ای به نام کنوانسیون چارچوب تغییرات آب‌وهوایی سازمان ملل متحد (UNFCCC) پیوستند، آغاز شدند و هدف اصلی آنها یافتن راه‌هایی برای کاهش گازهای گلخانه‌ای و جلوگیری از گرم‌شدن بیش از حد زمین است.

تاکنون ۲۸ نشست کاپ (COP) برگزار شده‌ که برخی از دستاوردهای کلیدی این کنفرانس‌ها به شرح زیر است:

1- کاپ ۳- (کیوتو، ۱۹۹۷): پروتکل کیوتو به تصویب رسید که کشورهای صنعتی را به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای متعهد می‌کرد.

2- کاپ ۱۱- (مونترال، 2005): طرح اقدام مونترال به توافق رسید که پروتکل کیوتو را تمدید و مذاکرات برای جانشین آن را آغاز کرد.

3- کاپ ۱۵- (کپنهاگ، 2009): توافق کپنهاگ نیاز به محدودکردن افزایش دمای جهانی به زیر ۲ درجه سلسیوس را به رسمیت شناخت.

4- کاپ ۲۱- (پاریس، 2015): توافق پاریس یک نقطه عطف بزرگ بود که براساس آن کشورها متعهد شدند برای محدود کردن گرمایش جهانی به کمتر از ۲ درجه سانتی‌گراد کار کنند و تلاش‌ها را برای محدودکردن آن به 5/1 درجه سانتی‌گراد دنبال کنند.

5- کاپ ۲۶- (گلاسکو، 2021): کشورها تعهدات خود برای کاهش انتشار را به‌روز کردند و بر سر قوانین اجرایی توافق پاریس به توافق رسیدند.

ماه گذشته نیز کاپ ۲۸ (COP28) برگزار شد که مهم‌ترین موضوع آن بررسی گزارش ارزیابی پیشرفت جهانی اقدامات (Global Stocktake) بود.

تاسیس صندوق ضرر و زیان

اهداف نشست سالانه تغییرات اقلیمی موسوم به کاپ ۲۸ در دوبی، شامل ارزیابی پیشرفت به سوی هدف توافق‌شده بین‌المللی برای محدود کردن افزایش دمای کره زمین تا حد 5/1 درجه سانتی‌گراد (میزان پیش از صنعتی شدن زمین) بود، با این حال، همزمان با آغاز به کار نشست، سازمان ملل متحد تایید کرد که سال ۲۰۲۳ گرم‌ترین سال تاریخ بشر بوده و دبیرکل این سازمان هشدار داد که فاجعه آب و هوایی واقعی در پیش است؛ چراکه در حال حاضر سطح دریاها و دمای آب دریاها به بالاترین میزان خود و میزان یخ قطب به پایین‌ترین حد خود رسیده است.

به این ترتیب، ایجاد صندوقی برای کمک به فقیرترین و آسیب‌پذیرترین کشورهای جهان – که توسط فاجعه اقلیمی صدمه دیده‌اند – اولین تصمیم مورد توافق در کنفرانس کاپ ۲۸ بود. سال گذشته در نشست کاپ ۲۷ بر سر تاسیس صندوق «ضرر و زیان» توافق و امسال ضوابط و قوانین مرتبط با نحوه عملکرد آن نهایی شده است. این صندوق برای چهار سال اول پس از راه‌اندازی، تحت نظارت بانک جهانی اداره می‌شود و کشورهای توسعه‌یافته و سایرین به‌طور داوطلبانه متعهد به پرداخت پول به آن خواهند شد.

رؤسای جمهور بزرگ‌ترین تولیدکنندگان گازهای گلخانه‌ای جهان یعنی ایالات متحده و چین، در نشست کاپ 28 حضور نداشتند، اما بریتانیا متعهد شد که ۶۰ میلیون پوند (۴۷ میلیون دلار) به صندوق خسارات ناشی از تغییرات اقلیمی کمک کند و جان کری، فرستاده ویژه تغییرات اقلیمی آمریکا هم اعلام کرد که کشورش ۱۷ میلیون و ۵۰۰ هزار دلار به این صندوق کمک خواهد کرد. امارات عربی متحده و آلمان هم متعهد شدند که ۱۰۰ میلیون دلار به این صندوق کمک کنند.

میزان اولیه تامین مالی نزدیک به ۴۲۹ میلیون دلار است که اتحادیه اروپا متعهد شده ۲۴۵ میلیون دلار آن را تامین کند؛ با این حال تنها گروه V20 (۲۰ کشور آسیب‌پذیر) از مجموعه ۵۸ کشور در خطر، هزینه‌هایشان در ارتباط با خسارات اقلیمی در ۲۰ سال گذشته را ۵۲۵ میلیارد دلار اعلام کرده‌اند و بر اساس تحقیقات انجام شده خسارات اقلیمی در سرتاسر جهان می‌تواند تا سال ۲۰۵۰ به سالانه یک تا 8/1 تریلیون دلار برسد.

ضرر 8 تریلیون دلاری انرژی‌های تجدیدپذیر برای کشورهای نفت‌خیز

هم‌زمان با اجلاس تغییرات اقلیمی سازمان ملل، یک اندیشکده محیط زیستی هشدار داده رشد منابع انرژی تجدیدپذیر و کاهش تقاضا برای سوخت‌های فسیلی ظرف ۱۷ سال آینده درآمد کشورهای نفت‌خیز را جمعاً هشت تریلیون دلار یعنی هشت هزار میلیارد دلار کاهش می‌دهد.

موسسه  Carbon Trackerدر گزارشی با عنوان «دولت‌های نفتی در زوال» برآورد کرده که تلاش جهانی برای کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای و فاصله گرفتن از سوخت‌های فسیلی، ریسکی جدی برای کشورهای نفت‌خیز از جمله ایران است و ۲۸ کشور ممکن است تا سال ۲۰۴۰ بیش از نیمی از درآمدشان را از دست بدهند.

مشاور ارشد اندیشکده «کربن ترکر» اعلام کرده است: «حتی در سناریوهای متعادل هم تحلیلگران مستقل مانند آژانس بین‌المللی انرژی انتظار دارند درآمد کشورهای نفت‌خیز از نفت و گاز تا سال ۲۰۴۰ نصف شود. یعنی مجموع درآمد نفتی این کشورها تا آن زمان، به‌جای ۱۷ تریلیون دلار، ۹ تریلیون دلار کاهش پیدا می‌کند و کشورهای نفت‌خیزی که بودجه‌شان را بر اساس آن درآمد بالا بسته‌اند، در ۱۰ تا ۱۵ سال آینده فقط نصف آن درآمد را کسب می‌کنند.»

به گفته کربن ترکر، میزان ریسک کشورهای نفت‌خیز در فرآیند گذار به انرژی‌های پاک به دو عامل بستگی دارد: سهم درآمدهای نفتی از بودجه دولت، و میزان کاهش درآمدهای نفتی ظرف دو دهه آینده که با در نظر گرفتن این دو عامل، کشورهایی نظیر ونزوئلا، قطر و کشورهای نفت‌خیز آفریقا مانند نیجریه، آنگولا و چاد با بالاترین درجه خطر مواجهند. عربستان، امارات، الجزایر و آذربایجان در درجه دوم خطر، عراق، روسیه و لیبی در درجه سوم، ایران، نروژ و مکزیک در درجه چهارم و ترکمنستان، اوکراین و کلمبیا در درجه پنجم خطر قرار دارند. به نظر می‌رسد یکی از دلایل درجه پایین ریسک ایران، کاهش قابل توجه صادرات نفتی به‌دلیل تحریم‌های آمریکا باشد که به کاهش سهم نفت در بودجه دولت منجر شده است.

این اندیشکده هشدار داده که حتی کشورهایی که ظاهراً با خطر پایین‌تری دست‌وپنجه نرم می‌کنند، باز هم مصون نیستند؛ چراکه بودجه آنها بر اساس قیمت نفت بالا تنظیم شده و به افت قیمت حساس‌ هستند.

توافق برای افزایش ظرفیت تولید انرژی تجدیدپذیر

از دیگر رویدادهای مهم در کنفرانس تغییرات اقلیمی امسال، امضای میثاق‌نامه‌ای توسط 118 کشور جهان از جمله آمریکا برای سه برابر کردن ظرفیت تولید انرژی از منابع تجدیدپذیر تا سال ۲۰۳۰ بود؛ چراکه کارشناسان بر لزوم کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی برای دستیابی به کاهش کربن تاکید می‌کنند. با این حال، در بیانیه ریاست کنفرانس تاکید شده که دستیابی به هدف مذکور، اجباری نیست و «نقاط آغازین مختلف و شرایط ملی» هر کشور امضاکننده را در نظر می‌گیرد. این ۱۱۸ کشور همچنین توافق کرده‌اند که میانگین سالانه جهانی بهبود بهره‌وری انرژی را از ۲ درصد به بیش از ۴ درصد تا سال ۲۰۳۰ افزایش دهند.

ایالات متحده، فرانسه و ژاپن جزء بیست کشوری هستند که مایلند تولید انرژی هسته‌ای خود را تا اواسط قرن سه برابر کنند. ظرفیت انرژی‌های تجدیدپذیر جهانی در سال ۲۰۲۲ بالغ بر 4/3 تراوات بوده که اکنون افزایش آن به میزان ۱۱ تراوات هدف‌گذاری شده‌ است.

توافق برای افزایش ظرفیت تولید انرژی از منابع تجدیدپذیر، توسط اتحادیه اروپا، ایالات متحده آمریکا و امارات رهبری شد و برزیل، نیجریه، استرالیا، ژاپن، ایسلند، کانادا و شیلی نیز در فهرست امضاکنندگان این پیمان قرار دارند، اما ترکیه، چین، هند و آفریقای جنوبی از امضای آن خودداری کردند. این به آن معناست که صنعت انرژی‌های تجدیدپذیر در سال‌های آینده نیز با فرصت‌ها و چالش‌های متعددی روبه‌رو است؛ از یک سو، تقاضا برای انرژی‌های تجدیدپذیر به‌سرعت در حال افزایش است که از نیاز به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، افزایش امنیت انرژی و دستیابی به توسعه پایدار ناشی می‌شود و از سوی دیگر، این صنعت همچنین با اختلالات زنجیره تامین، فشار هزینه، عدم قطعیت سیاست‌ها و تنگناهای زیرساختی دست‌وپنجه نرم می‌کند که پتانسیل رشد را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

استراتژی دستیابی به سوخت سبز تا سال ۲۰۳۰

استراتژی دستیابی به سوخت سبز نیز در اجلاس جهانی COP 28 به تصویب سران و نمایندگان ۱۰۰ کشور جهان رسید و بر این اساس قرار شد تا سال ۲۰۳۰ میزان تولید سوخت بدون آلاینده ناشی از متانول، هیدروژن و آمونیاک به ۱۱ میلیون تن در سال افزایش یابد.

در عین حال، مقرر شد صاحبان کالا، اپراتورهای کشتی، مدیران بنادر و شرکت‌های ذخیره‌سازی سوخت و سازندگان تجهیزات به‌منظور تولید سوخت‌های تجدیدپذیر امکانات لازم را به‌طور مشترک فراهم و تا سال ۲۰۴۰ میلادی، ۹۰ درصد از کشتی‌ها و تجهیزات قابل استفاده در حمل‌ونقل و صنایع دریایی از سوخت‌های سبز استفاده کنند. به این ترتیب، تولیدکنندگان تجهیزات مربوط به صنایع دریایی متعهد می‌شوند نسبت به تسریع تولید سوخت و بهسازی موتورآلات، اقدامات لازم را به عمل آورند.

اگرچه از دید امضاکنندگان این بیانیه، تلاش IMO را برای استفاده از سوخت‌های سبز و تعیین ضرب‌الاجل برای سال ۲۰۳۰ جاه‌طلبانه به نظر می‌رسد، اما به هر حال نمایندگان کشورها برای تولید ۱۱ میلیون تن سوخت سبز شامل هیدروژن و آمونیاک به توافق رسیدند و بدین ترتیب استراتژی مورد توافق، کاهش گازهای گلخانه‌ای توسط کشتی‌ها به میزان ۸۶ درصد تا سال ۲۰۴۰ میلادی است. در این میان، موسسات IMO و لویدز رجیستر نیز به‌منظور آموزش دریانوردان برای استفاده از سوخت‌های سبز متعهد شدند. امضاکنندگان از دولت‌های ساحلی و سازمان بین‌المللی IMO خواستند تا استراتژی لازم را برای کاهش گازهای گلخانه‌ای در سال‌های ۲۰۳۰ و ۲۰۴۰ میلادی را تدوین کنند، به‌شرط آنکه طرح‌ها بلندپروازانه نباشد. در پایان نیز پیشنهاد شد حمایت‌های سیاسی از سوی دولت‌ها برای کاهش مالیات برای سوخت‌های بدون آلاینده به میزان ۵ تا ۱۰ درصد تا سال ۲۰۳۰ به عمل آید.

تعهدات و کمک‌های کشورها و سازمان‌ها در کاپ ۲۸

در کاپ 28، کشورها و سازمان‌های مختلف تعهدات و کمک‌های قابل‌توجهی برای مقابله با تغییرات آب و هوایی ارائه دادند که در ادامه به برخی از نکات برجسته آن اشاره می‌کنیم:

کاهش متان: امارات متحده عربی ۱۰۰ میلیون دلار به صندوق جدید متان بانک جهانی کمک کرد که هدف آن کاهش انتشار این گاز گلخانه‌ای قدرتمند است. علاوه بر این، نزدیک به دوازده بنیاد خیریه تعهد کردند که طی سه سال آینده ۴۵۰ میلیون دلار برای حمایت از اقدامات ملی برای مقابله با انتشار متان سرمایه‌گذاری کنند.

حمایت از کشاورزان: بنیاد بیل و ملیندا گیتس و امارات متحده عربی ۲۰۰ میلیون دلار برای کمک به کشاورزان کوچک در آفریقای جنوبی صحرا و جنوب آسیا در ساختن تاب‌آوری و سازگاری با تغییرات آب‌وهوایی اهدا کردند.

حفاظت از طبیعت: بانک توسعه ملی برزیل یک طرح ۲۰۵ میلیون دلاری برای بازسازی جنگل‌های تخریب‌شده یا نابودشده در آمازون راه‌اندازی کرد که هدف آن بازسازی ۶۰۰۰۰ کیلومترمربع تا سال ۲۰۳۰ است.

سلامت: امارات متحده عربی و چندین خیریه ۷۷۷ میلیون دلار برای ریشه‌کن کردن بیماری‌های استوایی نادیده گرفته شده که انتظار می‌رود با افزایش دما بدتر شوند، ارائه دادند.

کمک‌های بلافاصله پس از فاجعه: بانک جهانی دامنه شرایط بدهی مقاوم در برابر آب‌وهوا را در وام‌های خود گسترش داد تا شامل تمام وام‌های موجود بانک جهانی برای کشورهای آسیب‌پذیر شود. امارات متحده عربی، بریتانیا، آلمان و ایالات متحده آمریکا بیش از ۳۰۰ میلیون دلار به صندوق جدید بلافاصله پس از فاجعه آب‌وهوایی کمک کردند.

تعهدات به صندوق سازگاری: کشورهای متعددی تعهدات مالی به صندوق سازگاری ارائه دادند که هدف آن حمایت از اقدامات سازگاری در پاسخ به تغییرات آب و هوایی است. مهم‌ترین کمک‌کنندگان شامل آلمان، کمیسیون اروپا، ایالات متحده آمریکا و دیگران بودند، با تعهداتی که از سال‌به‌سال متغیر است.

چند نکته درباره موافقت‌نامه پایانی کاپ ۲۸

توافقنامه COP28، که اکنون به نام «اجماع امارات» شناخته می‌شود، شامل چندین نکته کلیدی است:

گذار از سوخت‌های فسیلی: توافقنامه بر نیاز کشورها به گذار از استفاده از سوخت‌های فسیلی و تسریع در کاهش سوخت‌های زغال‌سنگ برای مقابله با تغییرات آب‌وهوایی تاکید می‌کند.

بیان کاهش انتشارات: متن شامل برخی از قوی‌ترین بیان‌ در مورد نیاز به کاهش انتشارات است.

اقدام فوری: تاکید زیادی بر فوریت اقدام در این دهه حساس حال حاضر برای مبارزه با تغییرات آب‌وهوایی وجود دارد.

صفر خالص تا سال ۲۰۵۰: توافقنامه خواستار گذار به صفر خالص انتشارات تا سال ۲۰۵۰ است.

یارانه‌های ناکارآمد سوخت فسیلی: در متن توافق، بر حذف یارانه‌های ناکارآمد سوخت‌های فسیلی تاکید شده است، اقدامی که به‌عنوان عاملی حیاتی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای محسوب می‌شود.