گاهی به‌دلیل شرایط توپوگرافی و جغرافیایی یک منطقه، باید در یک جاده برای تردد ایمن‌تر و آسان‌تر، با رنج بسیار در دل صخره نقبی زد و به سوی دیگر رسید. رنج این کار زمانی افزون می‌شود که راه گریزی در برابر فراهم ساختن هوای آزاد و نور برای این نقب حفرشده در دل صخره یعنی همان تونل وجود نداشته باشد، اما به کدام شیوه و از کدام راه؟ تجربه همه ما از ورود به تونل در هنگام رانندگی، بالا کشیدن شیشه و روشن کردن سیستم تهویه هوای خودرو برای پرهیز از ورود دود و گازهای آلاینده به خودرو است. با این حال، گاهی حتی این اقدامات هم کفایت نمی‌کند؛ زیرا همان‌گونه که انسان برای تنفس به ریه نیاز دارد، تونل هم به سیستم تهویه مطبوع وابسته است. این در حالی است که بسیاری از تونل‌های جاده‌ای و آزادراهی در ایران فاقد سیستم تهویه هستند؛ به صورتی که از 391 تونل در کشور، فقط 21 تونل به سیستم تهویه مطبوع مجهز است. با توجه به این موضوع و به‌منظور آگاهی از وضعیت تعبیه سیستم تهویه مطبوع و جت‌فن‌های موردنیاز در تونل‌ها به سراغ مهندس مجید صباغ‌زاده، مدیرکل دفتر توسعه ایمنی راه و حریم سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای رفتیم تا برنامه‌های این سازمان را برای تجهیز تونل‌ها به سیستم تهویه شرح دهد.
ترابران: با توجه به اهمیت موضوع تهویه مناسب در تونل‌ها، لطفاً ابتدا بفرمایید در کشور چند تونل زیر هزار متر و بالای هزار متر داریم و چند درصد از تونل‌ها به سیستم تهویه مطبوع مجهز و چند درصد فاقد این سیستم هستند؟
در ابتدا باید بگویم که به‌واسطه توپوگرافی مناطق کوهستانی و غیرممکن بودن روش‌های دیگر برای احداث راه، گاهی به‌منظور کاهش زمان سفر، صرفه‌جویی در مصرف سوخت وسایل نقلیه و همچنین تردد ایمن و آسان مسافران و استفاده‌کنندگان از راه مجبور به حفر تونل هستیم که در کنار مزایای ذکر شده، ممکن است دشواری‌ها یا خطراتی را اعم از متصاعد شدن گازهای آلاینده در صورت بروز حریق در وسایل نقلیه و افزایش احتمال خفگی استفاده‌کنندگان از تونل، کاهش قدرت دید رانندگان به‌دلیل تجمع آلاینده‌ها در داخل تونل، کاهش قدرت دید رانندگان به هنگام ورود از محیط روشن به محیط تاریک داخل تونل، محدودیت نسبی عرض معبر و عدم فضای مناسب به منظور فرار از برخورد، ریزش سنگ از دیواره‌های تونل، محدودیت ارتفاع و محدودیت مانور وسیله نقلیه در شرایط اضطراری، انسداد مسیر در صورت بروز سانحه و احتمال برخورد وسایل از پشت به یکدیگر و… نیز به همراه داشته باشد.
با این وجود، یکی از نکات مهم در افزایش ایمنی تونل‌ها، احداث سیستم روشنایی به‌ویژه در ورودی و خروجی تونل‌ها به‌منظورافزایش قدرت تطابق چشم راننده است کهاز منظر استاندارد، تونل‌های بالای 200 متر باید به سیستم‌های روشنایی مناسب مجهز شوند. منظور از تطابق چشم این است که چشم انسان مدت زمانی طول می‌کشد تا به محیط تاریک عادت کند و لذا با توجه به سرعت وسیله نقلیه در هنگام ورود به تونل باید با افزایش تعداد چراغ و شدت نور در ورودی تونل‌ها به رانندگان کمک کنیم تا ضمن عادت کردن زودتربه تاریکی محیط تونل، از وقوع تصادف احتمالی جلوگیری شود.
اکنون 391 دستگاه تونل به طول 221 کیلومتر در سطح کشور زیر بار ترافیک هستند که از این تعداد، 364 تونل به طول 209 کیلومتر از سیستم روشنایی برخوردارند، اما فقط 21 تونل به طول 57 کیلومتر به سیستم تهویه مطبوع مجهزند
پس از سیستم روشنایی، مهم‌ترین موضوع در رعایت الزامات ایمنی تونل‌ها، تهویه است؛ زیرا فضای تونل بسته و محدود است و به‌دلیل استفاده وسایل‌نقلیه از سوخت‌های فسیلی، گاز CO و CO2 و دوده در تونل منتشر و متراکم می‌شود که اگر به شیوه مناسب از تونل خارج نشود، می‌تواند پیامدهای خطرناکی را رقم بزند. ضمن اینکه خارج کردن دوده و هوای آلوده از فضای تونل میزان دید رانندگان را نیز افزایش خواهد داد.
مطابق آیین‌نامه ایمنی راه‌ها، تونل‌های بالای 1000 متر و ترافیک بیش از 2000 وسیله نقلیه باید به سیستم‌های مختلف ایمنی (روشنایی، تهویه و کنترل) تجهیز شوند. در نتیجه، در تونل‌هایی که شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌ونقل کشور متولی احداث آنها است، موضوع تجهیز تونل‌های بالای 1000 متر به سیستم تهویه مدنظر قرار می‌گیرد، البته گاهی یک تونل زیر 1000 متر است، اما به‌دلایل مختلف از جمله شرایط توپوگرافی، سرعت و شیب تونل وحجم ترافیک محور و… تهویه گازهای سمی به‌صورت طبیعی در آن امکان‌پذیر نیست؛ بنابراین برای تخلیه گازهای سمی در این تونل‌ها هم نیازمند به اجرای سیست‌های تهویه و ایمنی هستیم.
با این توضیحات، باید بگویم که در حال حاضر، 391 دستگاه تونل به طول 221 کیلومتر در سطح کشور زیر بار ترافیک هستند که از این تعداد، 364 تونل به طول 209 کیلومتر از سیستم روشنایی برخوردارند، اما فقط 21 تونل به طول 57 کیلومتر به سیستم تهویه مطبوع مجهز هستند.
ترابران: در حال حاضر، چند کیلومتر از این 221 کیلومتر به سیستم تهویه نیاز دارند؟
به‌منظور رعایت الزامات ایمنی باید 38 تونل دیگر به طول 57 کیلومتر به سیستم تهویه و ایمنی مجهز شوند که با توجه به منابع اعتباری بر اساس اولویت‌بندی، برنامه‌ریزی و اجرا خواهد شد.
ترابران: آیا سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای برای تجهیز تونل‌ها به سیستم تهویه، اولویت‌بندی دارد؟ این اولویت‌ها به چه صورت است؟
بله، سازمان راهداری آنها را اولویت‌بندی کرده است. اکنون حداقل 10 تونل داریم که جزء برنامه کاری ما برای تجهیز به سیستم تهویه قرار گرفته‌اند. البته بعضی از تونل‌ها هم به بهسازی و نوسازی نیاز دارند و سیستم تهویه بعضی تونل‌ها هم به‌واسطه اتفاقات و حوادثی که رخ‌داده، تخریب شده که در حال بازسازی است. یکی از این تونل‌ها «تنگ زاغ» است که سیستم تهویه آن به‌دلیل وقوع حریق ناشی ازتصادف کامیون حامل سوخت کاملاً از بین رفت. مطالعه و طراحی مجدد انجام شده و سیر قانونی انتخاب پیمانکار برای احیای سیستم و تجهیز مجدد تونل در دست انجام است.
ترابران: تونل‌هایی که هنوز سیستم تهویه ندارند یا سیستم تهویه آنها به نوسازی نیاز دارد، کدام تونل‌ها هستند؟
یکی از اولویت‌های اجرای سیستم‌های ایمنی و تهویه، تونل اقلید به طول 2610 متر در استان فارس است. تونل‌های رفت و برگشت 2500 متری آزادراه زنجان – تبریز نیز از اولویت برخوردار است. تونل‌های دو قلوی «رخ» به طول 1342 متر در محور شهرکرد – اصفهان نیز باید به سیستم ایمنی مجهز شوند. همچنین تونل شماره 4 صاحب‌الزمان در محور یاسوج – بابامیدان به‌طول 2015 متر در اولویت قرار دارد.
ترابران: روند تجهیز تونل‌ها یا نوسازی سیستم تهویه آنها را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ آیا فقط به‌سرعت تخصیص بودجه سازمان راهداری بستگی دارد یا عوامل دیگر هم در آن دخیل است؟
پرسش سختی است. یک سری پروژه‌ها در اولویت قرار دارند؛ اما برای اجرای آن اولویت‌ها – به‌ویژه در زمینه کارهایی با شرایط خاص – به منابع اعتباری بیشتری نیاز داریم؛ مثلاً خط‌کشی راه‌ها هم جزء اولویت‌های سازمان است و خب برای این کار حداقل 50 شرکت توانمند در کشور وجود دارد که با کیفیت‌ها و هزینه‌های مختلف می‌توانند این کار را انجام دهند، اما بحث تونل و سیستم تهویه متفاوت با این موضوع است؛ زیرا تجهیزات موردنیاز در این کار هزینه‌بر است، تولیدکنندگان متعدد ندارد، تولید آن به طراحی نیاز دارد و مانند ساخت یک ساختمان تا زمانی که طراحی نشود و شرایط ورودی، خروجی، محیط اطراف تونل و ویژگی جت‌فن‌ها بررسی نشود، طراحی و ساخت آن امکان‌پذیر نخواهد بود.
تازه بعد از طراحی، با مقوله تامین مالی، شرایط برگزاری مناقصه، شناسایی پیمانکار و در نهایت اجرای پلان طراحی‌شده روبه‌رو خواهید بود، بنابراین پس از طراحی اولیه، مهم‌ترین معضل و مسئله برای اجرا، تامین منابع مالی است. اگر منابع موردنیاز تامین شود، این توانایی و پتانسیل وجود دارد که بتوانیم همه این اولویت‌ها را با هم انجام دهیم، اما متاسفانه اکنون به‌دلیل محدودیت منابع مالی اجرای همه این پروژه‌ها با سرعت مطلوب و مناسب میسر نیست.
ترابران: برخی کارشناسان و فعالان حوزه راهسازی معتقدند که اعتبارات به‌اندازه‌ای اندک و قطره‌چکانی است که به نوسازی، بهسازی و نصب سیستم تهویه مطبوع در تونل‌ها نمی‌رسد…
ما این گونه فکر نمی‌کنیم. ما می‌گوییم که نمی‌توانیم همه را با هم انجام دهیم، اما اگر سالی یک یا دو پروژه هم انجام شود، تا 5 سال آینده اولویت‌ها را می‌توان به اتمام رساند. بحث این است که بر اساس بحران‌هایی که ممکن است رخ دهد، در برخی مسیرها مانند تونل تنگ زاغ به هر ترتیب باید منابع مالی تامین شود.
به هر حال، متناسب با اعتبار موجود و حتی بیشتر از آن اعتباری که ممکن است تا پایان سال تامین شود، برنامه‌ریزی می‌کنیم تا بتوانیم تونل‌های بیشتری را تجهیز کنیم.
ترابران: از چه سالی الزام و استاندارد تجهیز تونل‌های بالای 1000 متر به سیستم تهویه مطبوع اجباری شد؟ آیا از آن به‌بعد همه تونل‌هایی که ساخته شدند، به این سیستم‌ها مجهز خواهند بود؟ نظارت بر اجرای این آیین‌نامه و الزامات بر عهده چه نهادی است؟
بخش زیادی از تونل‌هایی که ما الان در مورد آنها معضل داریم و سیستم تهویه ندارند، تونل‌هایی هستند که شاید سابقه 50 ساله داشته باشند. تدوین یا به‌روزرسانی اکثر استانداردهای فعلی نیز مربوط به سال 1380 تا 1385 است. آیین‌نامه تونل‌ها هم در سال 1385 تعریف و ابلاغ شد و پس از آن، اکثر تونل‌ها تجهیز شدند، اما به هر حال، تونل‌هایی هم وجود دارند که به‌دلیل شرایط مالی بدون نصب سیستم تهویه زیر بار ترافیک رفته‌اند.
اکنون حداقل 10 تونل داریم که جزء برنامه کاری ما برای تجهیز به سیستم تهویه قرار گرفته‌اند. بعضی از تونل‌ها هم به بهسازی و نوسازی نیاز دارند و سیستم تهویه بعضی هم به‌واسطه اتفاقات و حوادثی که رخ‌داده، تخریب شده که در حال بازسازی است. یکی از این تونل‌ها «تنگ زاغ» است
درباره نهاد ناظر هم باید گفت که قاعدتاً کارفرمای پروژه باید به‌عنوان نهاد ناظر ایفای مسئولیت داشته باشد؛ بنابراین وقتی شرکت ساخت پروژه‌ای را تعریف می‌کند باید همه این الزامات رعایت و کنترل شود تا در زمانی که پروژه به بهره‌برداری می‌رسد، کاملاً مجهز باشد. خوشبختانه در پروژه‌های چند سال اخیر مانند آزادراه تهران- شمال، خرم‌آباد- اراک و… این سیستم‌ها پیش‌بینی و تعبیه شده‌اند، اما در بعضی هم مانند یک یا دو تونل که در استان‌های فارس (تونل اقلید) و آذربایجان شرقی (تونل‌های شیبلی) ساخته شده، هنوز سیستم تهویه تعبیه نشده است.
ترابران: به آزادراه تهران- شمال اشاره کردید. یکی از همان تونل‌هایی که مردم نسبت به سیستم تهویه آن ناراضی هستند، تونل‌های این آزادراه است. آیا این نارضایتی به‌واسطه نامناسب بودن سیستم تهویه است یا مشکل دیگری وجود دارد؟
قاعدتاً در آزادراه تهران- شمال سعی شده که استانداردهای ایمنی به‌ویژه در تونل‌ها به‌صورت کامل رعایت شود. حالا اینکه کاربران ناراضی هستند، می‌تواند دو دلیل داشته باشد؛ یکی از آنها وجود خاک و غبار روی سطح تونل است که در صورت تردد زیاد ماشین‌ها، در فضای تونل ایجاد گردوغبار می‌کند. موضوع دیگر، مبحث وجود گازهای CO و CO2 است که با چشم غیرمسلح قابل تشخیص نیست و باید توسط دستگاه‌های سنجش آلودگی در تونل اندازه‌گیری شود. در مجموع، تونل‌های آزادراه تهران- شمال جزء تونل‌هایی هستند که از سیستم تهویه بالا و مجهزی در آنها استفاده شده‌است.
ترابران: آیا در ایران تونلی داریم که به سیستم‌های سنجش دی‌اکسید کربن، اعلام‌خطر، دود و آتش‌یاب همچنین اطفای حریق مجهز باشد؟
در حال حاضر، تونل‌های آزادراه تهران- شمال به همه سیستم‌های ایمنی مجهز هستند که از سیستم‌های مهم آن می‌توان به سیستم اطفای حریق اشاره کرد که به محض وقوع حریق در داخل تونل‌ها کاربران و رانندگان، خود می‌توانند با شلنگ‌های آتش‌نشانی نصب‌شده در تونل در لحظات اولیه حریق نسبت به خاموش کردن آن اقدام کنند. البته این موضوع علاوه بر استقرار ماشین‌های آتش‌نشانی در آزادراه یاد شده است.
ترابران: چه زمانی می‌توانیم ادعا کنیم همه تونل‌هایمان به سیستم روشنایی و تهویه مطبوع مجهز شده‌اند؟
بستگی به تامین منابع مالی دارد، ضمن اینکه برای سرویس‌دهی مناسب به کاربران راه، در کنار بحث تهویه تونل، مشکلات دیگری اعم از رویه راه، ابنیه فنی، آسفالت، علائم راهنمایی و… هم مطرح است که مسائل و مشکلات خاص خود همانند تامین منابع و… را دارند. در نهایت، اگر تامین مالی با شرایط فعلی باشد، حداقل 7 تا 8 سال دیگر طول می‌کشد که تونل‌های فعلی تجهیز شوند.
ترابران: سیستم‌های تهویه مطبوع و جت‌فن‌های تونل‌ها از محل تولید داخل تامین می‌شود یا وارداتی است؟
سیستم‌های تعبیه شده در برخی تونل‌ها محصول تولیدکنندگان داخلی است. حالا ممکن است قطعات آن را وارد و در اینجا مونتاژ کرده باشند یا اینکه خودشان ساخته باشند، اما در نهایت آنچه در تونل استفاده می‌شود، تولید داخل است. امکان واردات هم وجود دارد، اما وقتی جنس داخلی داریم و امکان در دسترس بودن سازنده – برای اصلاحات و تعمیرات احتمالی بدون سپری کردن پروسه‌ای طولانی – وجود دارد، منطقی نیست که به‌سمت واردات برویم.
ترابران: در بخش تولید داخلی آیا سیستم تهویه تونل همتراز استاندارد جهانی است و از به‌روزترین تکنولوژی‌ها بهره می‌بریم؟
نمی‌توانم در این زمینه با اطمینان به شما جواب بدهم، چون به گذر زمان نیاز دارد. تولید داخل باید چند سال مورد استفاده قرار گیرد و بعد در دوره چرخه عمر، این موارد بررسی و درباره کیفیت با اطمینان اظهار نظر شود. اکنون با توجه به اینکه ما هنوز از این تولیدات به‌صورت طولانی‌مدت استفاده نکرده‌ایم نمی‌توانم به‌صورت قاطع بگویم که آیا بهتر از آنها وجود دارد یا خیر.
البته محصولات ایرانی مطابق با تکنولوژی روز دنیا ساخته می‌شود؛ اما شاید آلیاژ قطعات ما با آلیاژ آنها متفاوت باشد و اینجاست که ممکن است در عملکرد دستگاه خللی ایجاد شود. به همین دلیل است که می‌گویم در 5 سال آینده می‌توانیم بگوییم که آیا سیستم داخلی ارزان‌تر، بهتر و کاراتر است یا خیر.
