مهم‌ترین خروجی آخرین نشست سران گروه هفت (G7) که در اواخر خردادماه در کورنوال انگلیس برگزار شد، اعلام طرح ساخت جهانی بهتر یاBuild Back Better World  ((B3W به‌منظور پر کردن شکاف سرمایه‌گذاری در بخش زیرساخت میان کشورهای توسعه‌یافته ازیک‌طرف و کشورهای درحال‌توسعه و کمتر توسعه‌یافته ازطرف دیگر بود.

به گزارش پایگاه خبری ترابران،با در نظر گرفتن این نکته که رشد فزاینده قدرت چین و بازگشت رقابت قدرت‌های بزرگ به صحنه بین‌المللی در حال حاضر مهم‌ترین دغدغه آمریکا تلقی می‌شود، این طرح را می‌توان جایگزینی برای طرح کمربند-راه چین و روشی برای خنثی کردن افزایش نفوذ استراتژیک پکن در جهان در حال توسعه دید.

گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس به‌طور خلاصه، بعضی از ابعاد طرح ساخت جهان بهتر را بررسی کرده و به مقایسه آن با ابتکار کمربند-راه چین پرداخته است. این گزارش البته خالی از جهت‌گیری‌های سیاسی نیست، ولی از جهت ارائه بعضی از اطلاعات درباره طرح‌های جایگزین طرح کمربند – راه چین می‌تواند مفید باشد.

 

چهل و هفتمین نشست سران گروه هفت که در اواخر خردادماه برگزار شد، نخستین گردهمایی رهبران این کشورها پس از همه‌گیری کرونا بود. این نشست از آن جهت اهمیت داشت که تلاشی برای احیای رابطه آمریکا با متحدان دیرین خود در اروپا و آسیا برای مقابله با تهدیدهای مشترک بود. یکی از مهم‌ترین تهدیدها قدرت فزاینده چین یا به تعبیر آمریکایی‌ها، به چالش کشیده شدن نظم بین‌المللی فعلی ازسوی چین است.

ارائه ابتکار «ساخت جهان بهتر» یکی از مهم‌ترین خروجی‌های نشست اخیر است که به نظر می‌رسد به‌عنوان جایگزینی مقابل ابتکار کمربند – راه چین معرفی شده است. آمریکا و دیگر کشورهای عضو گروه هفت از زمان اعلام طرح کمربند – راه در سال 2۰13 ازسوی رئیس‌جمهور چین، همواره نگرانی‌های مشترکی در این زمینه داشته‌اند. عدم شفافیت در مورد رویه چین در اعطای وام، فساد، بدهی ناپایدار، تاثیرات مخرب محیط‌زیستی و اجتماعی ازجمله دغدغه‌های اعلامی است که کشورهای غربی و به‌طور ویژه آمریکا در مورد طرح کمربند – راه به آن اشاره کرده‌اند. آمریکا همچنین طرح کمربند – راه را ابزار چین برای تغییر نظم بین‌المللی و به چالش کشیدن جایگاه آمریکا در هند و پاسیفیک می‌داند.

اسناد رسمی کاخ سفید در مورد طرح ساخت جهان بهتر نیز به خوبی روشن می‌کند که هدف اصلی این طرح مقابله با چین است. در عبارت ابتدایی آن آمده است «امروز رئیس‌جمهور بایدن با رهبران گروه هفت دیدار کرد تا با آنها در مورد رقابت استراتژیک با چین گفت‌وگو کرده و اقدامات لازم را برای حل کمبودهای زیرساختی در کشورهای کم‌درآمد و با درآمد متوسط انجام دهند.»

در قرن بیست‌ویکم چین نخستین کشوری بود که با معرفی پروژه بزرگ و فراقاره‌ای کمربند – راه درصدد پر کردن خلأ موجود در زمینه تقویت زیرساخت‌ها میان کشورهای توسعه‌یافته از یک‌طرف و کشورهای درحال‌توسعه و یا کمتر توسعه‌یافته از طرف دیگر برای ایجاد شبکه‌ای از ارتباطات همه‌جانبه برآمد و تاکنون 12۶ کشور در راستای پیوستن به این طرح، به امضای قرارداد با چین پرداخته‌اند. هم‌اکنون کاخ سفید نیز طرح ساخت جهان بهتر را تلاشی برای کمک به رفع کمبودهای گسترده زیرساختی در کشورهای کم‌درآمد یا با درآمد متوسط اعلام کرده است و آن را یک پروژه مشارکت به رهبری دمکراسی‌های جهانی و برپایه ارزش‌ها، استاندارد بالا و شفافیت برای پر کردن خلأ بیش از ۴۰ تریلیون دلاری زیرساختی در جهان درحال‌توسعه خوانده است.

براساس این طرح، از کشورهای گروه هفت و سایر کشورهایی که بنیان فکری مشابهی دارند (کشورهای دموکراتیک) خواسته شده که در بسیج سرمایه بخش خصوصی در چهار حوزه مهم شامل آب و هوا، سلامت و بهداشت، تکنولوژی دیجیتال و برابری جنسیتی همکاری کنند و در این راه از سرمایه‌گذاری‌های کاتالیزوری موسسه‌های مالی توسعه هم استفاده کنند.

گستره این طرح، جهانی اعلام شده و از آمریکای لاتین تا کارائیب، آفریقا و هند و پاسفیک را دربرمی‌گیرد. ایالات‌متحده به‌عنوان عضو پیشرو اعلام کرده که همه توان بالقوه ابزارهای مالی خود شامل موسسه مالی توسعه، آژانس توسعه جهانی ایالات‌متحده، بانک صادرات- واردات آمریکا (اگزیم بانک آمریکا)، موسسه چالش هزاره و آژانس تجارت و توسعه آمریکا و نهادهای مکمل نظیر صندوق مشاوره معاملات را برای تحقق اهداف این طرح بسیج می‌کند.

اذعان به استفاده از توان موسسه‌های مالی آمریکایی برای تحقق اهداف طرح مذکور در اسناد منتشر شده ازسوی کاخ سفید نشان از جدیت آمریکا در اجرای این طرح دارد و این احتمال را تقویت می‌کند که طرح ساخت جهانی بهتر در آینده به یکی از محورهای مهم موازنه قدرت فزاینده چین تبدیل خواهد شد.

افزایش قدرت نسبی چین، ایالات‌متحده را بر آن داشته است که برای مهار قدرت فزاینده پکن به ایجاد موازنه مقابل این قدرت جهانی بپردازد. اعلام استراتژی چرخش به آسیا در دوران اوباما، اعلام رسمی رقابت قدرت‌های بزرگ به عنوان مهم‌ترین تهدید علیه ایالات‌متحده و اتخاذ راهبرد ایندوپاسیفیک در دوران دونالد ترامپ و اذعان دولت بایدن به این نکته که چین تنها رقیب آمریکا است، نشان می‌دهد که ایجاد موازنه مقابل قدرت چین، اولویت دستور کار سیاست خارجی آمریکا است.

طرح‌های پیشین برای مقابله با طرح كمربند – راه چین

پیش از این نیز آمریکا با کمک متحدان خود تلاش کرده بود طرح‌هایی برای مقابله با ابتکار کمربند – راه پیشنهاد دهد. در سال 2۰1۹ دولت ترامپ با همراهی ژاپن و استرالیا «شبکه نقطه آبی» یا Blue Dot Network را پیشنهاد دادند که اصول آن زیربنای طرح جدید ساخت جهانی بهتر را تشکیل می‌دهد. هدف از طرح شبکه نقطه آبی نیز گردهم آوردن دولت‌ها، بخش خصوصی و جامعه مدنی برای توسعه زیرساخت در سطح استانداردهای مشترک جهانی عنوان شده بود. تمرکز اصلی این طرح بر کشورهای حوزه جنوب و جنوب شرقی آسیا بوده و به جای توسعه پروژه‌های زیربنایی در کشورهای مختلف همانند آنچه در طرح جاده ابریشم جدید چین اتفاق می‌افتد، به ایجاد سازوکار اعتبارسنجی و ارزیابی پروژه‌های زیرساختی در قالب استانداردهای معین بین‌المللی می‌پردازد. معیارهای ارزیابی در این طرح، به رعایت اصول بین‌المللی برمی‌گردد که در اسنادی نظیر اصول گروه بیست مبنی‌بر بهبود کیفیت سرمایه‌گذاری زیربنایی، تعهدات گروه هفت درخصوص تامین مالی نوین برای توسعه و اصول اکواتور (Equator Principles) یافت می‌شوند. اصول اکواتور چارچوبی برای مدیریت ریسک از سوی موسسه‌هاي مالی برای تخمین، ارزیابی و مدیریت خطرات محیط زیستی و اجتماعی پروژه‌های مختلف تعریف می‌کنند.

افزون بر طرح شبکه نقطه آبی، طرح‌های دیگری نیز پیش از این به‌عنوان جایگزینی مقابل طرح کمربند راه ازسوی کشورهای مختلف غربی و یا متحدان آنها ارائه شده بود. در سال 2۰1۹ ژاپن طرح «اصول ارتقای سرمایه‌گذاری در زیربنای کیفیتی» را ارائه داد. این طرح مورد استقبال رهبران گروه بیست قرار گرفت. طرح مذکور ضمن تاکید بر جنبه‌های کیفی توسعه زیرساخت در کشورهای مختلف، به استفاده از بخش خصوصی و منابع نهادهایی نظیر بانک‌های توسعه چندجانبه، برای پر کردن خلأ موجود در زمینه توسعه زیرساخت در سطح جهانی اشاره داشت.

در همان سال ژاپن و اتحادیه اروپا سند «مشارکت در اتصال پایدار و زیربنای کیفیتی» را امضا کرده و ضمن تعهد به همکاری دوجانبه در همه زمینه‌ها، به همکاری هریک از طرفین با کشورهای ثالث در زمینه توسعه ارتباطات و زیربنای کیفیتی در مناطق بالکان غربی، اروپای شرقی، آسیای مرکزی، هند و پاسیفیک و آفریقا متعهد شدند. در ژانویه 2۰21 نیز پارلمان اروپا قطعنامه‌ای را تصویب کرد که خواستار ایجاد راهبرد جهانی اتصال اتحادیه اروپا به‌عنوان ضمیمه راهبرد فعلی اتصال اتحادیه اروپا – آسیا شد.

بررسی طرح ساخت جهانی بهتر

مهم‌ترین تفاوت طرح ساخت جهانی بهتر با طرح‌های پیشین، گستره جهانی آن است. کشورهای مختلف عضو این طرح می‌توانند هرکدام بسته به توانمندی و منافع خود روی حوزه‌های جغرافیایی و کاربردی متفاوت تمرکز کنند؛ به‌طور مثال شرکای اروپایی به شکلی فزاینده در بالکان غربی فعال هستند، ژاپن در آسیای جنوب شرقی فعال است و احتمالا تمرکز ایالات‌متحده روی هند و پاسیفیک خواهد بود. در حالی که طرح‌های پیشین به طور عمده روی یک یا دو منطقه متمرکز بودند. به طور مثال، طرح شبکه نقطه آبی با تمرکز روی جنوب و جنوب شرقی آسیا نوشته شده بود.

در بازه 2۰15 تا 2۰1۹ کشورهای گروه هفت حدود 113 میلیارد دلار به پروژه‌های زیرساخت خارجی کمک توسعه‌ای کرده‌اند. ساختار این کمک‌ها به‌کلی متفاوت از وام‌هایی است که چین تحت طرح کمربند – راه به کشورهای درحال‌توسعه اعطا می‌کند، اما کمکی که کشورهای درحال‌توسعه برای پر کردن شکاف موجود نیاز دارند بسیار بیشتر از اینها است. تنها آسیا به 2۶ تریلیون دلار سرمایه‌گذاری در بخش زیرساخت نیاز دارد و چنین مبالغی بدون حضور بخش خصوصی میسر نیست.

منابع مالی که هم‌اکنون در دست مدیران مالی وجود دارد بالغ بر 11۰ تریلیون دلار یعنی 1۶ برابر بودجه فدرال آمریکا در سال 2۰2۰ است، اما تنها بخش بسیار کوچکی از این مقدار در حوزه زیرساخت سرمایه‌گذاری می‌شود. کشورهای در‌حال‌توسعه برای بسیاری از سرمایه‌گذاران بسیار پرخطر تلقی می‌شوند و ازاین‌رو ترغیب این شرکت‌ها برای سرمایه‌گذاری در بخش زیرساختی این شرکت‌ها دشوار به نظر می‌رسد.

در حالی تمرکز اصلی طرح ساخت جهانی بهتر بر سرمایه‌گذاری در حوزه زیرساخت در کشورهای با درآمد کم یا درآمد متوسط اعلام شده است که بسیاری از کشورهای گروه هفت خود در حوزه زیرساخت با مشکلات مختلفی مواجه‌اند و برخی برای ارتقای سیستم زیرساخت‌های فرسوده خود، اقدام به جذب سرمایه خارجی و به‌طور ویژه سرمایه چین کرده‌اند. به طور مثال، ایتالیا در سال 2۰1۹ با عقد قرارداد با چین به طرح کمربند – راه پیوست. توافق امضا شده میان دو کشور نشان‌دهنده تمایل طرفین به همکاری برای توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل، لجستیک و بنادر است.

یکی از نکاتی که به‌عنوان پیش‌فرض در طرح ساخت جهان بهتر در نظر گرفته شده این است که همه کشورهای عضو گروه هفت، سیاست یکسانی نسبت به چین دارند و درنتیجه اقدام یکسانی مقابل آن انجام خواهند داد، اما ساده‌انگارانه است اگر تصور کنیم آمریکا، ژاپن و اتحادیه اروپا مواضع یکسانی مقابل سیاست‌های چین خواهند داشت.

مقایسه طرح ساخت جهانی بهتر و ابتکار كمربند – راه

تمرکز طرح کمربند- راه روی توسعه زیرساخت‌های سخت‌افزاری نظیر بنادر، جاده، سد، ریل و راه‌آهن، نیروگاه‌های تامین برق و امکانات مخابراتی است. طی دو دهه اخیر چین تجربه بسیار خوبی در توسعه زیرساخت در خارج از کشور خود به‌دست آورده است و در این حوزه از مزیت برخوردار است. در مقام مقایسه، طرح ساخت جهانی بهتر روی حوزه‌های نرم‌تر تمرکز دارد و تاکید خود را روی برابری جنسیتی، بهبود وضعیت آب و هوایی و امنیت بهداشت و سلامت قرار داده است. تاکید این طرح بیشتر روی بهبود زیرساخت اجتماعی است.

تامین مالی پروژه‌های کمربند – راه عمدتا ازسوی وام‌های بانکی و از جانب مجموعه‌ای از نهادهای دولتی و خصوصی انجام می‌شود. چین از کانال‌های تامین مالی متنوعی، مانند اوراق قرضه کمربند – راه، سرمایه‌گذاری خصوصی، مشارکت بخش خصوصی و دولتی و سرمایه‌گذاری شرکت‌های دولتی استفاده می‌کند تا وجوه لازم را تامین کند. افزون بر این موارد، نهادهای بین‌المللی نظیر بانک توسعه آسیایی و بانک جهانی هم برای تامین مالی مورد استفاده قرار می‌گیرند. هنوز جزئیات زیادی از طرح ساخت جهان بهتر منتشر نشده است اما به نظر می‌رسد این طرح بر آن است که ابزارهای دوجانبه و چندجانبه و سرمایه بخش خصوصی را بسیج کند تا بتواند به سرمایه‌گذاری بپردازد. چرخه بلند سرمایه‌گذاری و سودآوری کم پروژه‌های زیرساخت عمومی باعث شده که سرمایه‌گذاران بخش خصوصی بیشتر به ورود به پروژه‌های زودبازده مایل باشند.

طرح کمربند – راه سال 2۰13 آغاز شد و به‌قدری گسترده شده است که مقابله با آن دشوار است. این طرح توانسته بازارهای درحال‌ظهور نظیر بنگلادش، پاکستان و سریلانکا را در دست بگیرد. چین این طرح را زمانی مطرح کرد که در اوج شکوفایی اقتصادی خود قرار داشت و برای چندین سال متوالی بیشترین میزان رشد اقتصادی سالیانه را تجربه کرده بود. طرح ساخت جهان بهتر به تازگی و آن هم در شرایطی مطرح شده است که عمده اقتصادهای بزرگ جهانی متاثر از شرایط همه‌گیری کرونا با کاهش قابل توجه رشد اقتصادی روبه‌رو بوده‌اند.

طرح موسوم به ساخت جهانی بهتر به‌تازگی و در پایان آخرین نشست سران گروه هفت مطرح شده و به جز اعلام کلیات در مورد اهداف این طرح و منابع تامین مالی آن، جزئیاتی از نحوه عملیاتی شدن آن منتشر نشده است. این در حالی است که طرح کمربند راه در سال 2۰13 مطرح شده و در راستای عملیاتی شدن آن با بیش از 125 کشور و بالغ بر 5۰ سازمان بین‌المللی قراردادهای مختلفی در زمینه توسعه زیرساخت به امضا رسیده است.

ارائه طرح ساخت جهانی بهتر باید در امتداد سایر تلاش‌های آمریکا برای تقویت اتحادهای پیشین برای مقابله با رشد فزاینده چین و به چالش کشیده شدن نظم بین‌المللی فعلی دیده شود. این روند از زمان روی کار آمدن دولت باراک اوباما و معرفی استراتژی چرخش به آسیا و تشکیل پیمان فراپاسیفیک آغاز شد و در دولت دونالد ترامپ با رویکردی متفاوت ادامه پیدا کرد. به نظر می‌رسد که دولت بایدن همان رویکرد را در چارچوبی فراگیر و با تاکید بر ایفای نقش فعال‌تر ازسوی ایالات‌متحده دنبال می‌کند. طرح حاضر یادآور طرح مارشال در دوران جنگ سرد است. هدف اصلی طرح ساخت جهانی بهتر، خنثی کردن گسترش نفوذ استراتژیک چین در کشورهای درحالتوسعه، با سرمایه‌گذاری در بخش زیرساخت این کشورهاست. موفقیت یا عدم موفقیت این طرح در رسیدن به هدف مذکور به متغیرهای متفاوتی بستگی دارد، اما محیط بین‌المللی فعلی راه دشواری را پیش روی این طرح نوپا برای موفقیت قرار داده است.