اندر مزایا و پتانسیل‌های بندر اقیانوسی ایران بسیار گفته‌اند و شنیده‌ایم، از موقعیت استراتژیک ترانزیتی و ترانشیپی گرفته تا دستیابی به آب‌های آزاد بین‌المللی، برخورداری از بالاترین عمق پای اسکله، قرار داشتن در خارج از محدوده خلیج‌فارس و تنگه هرمز و نزدیک‌ترین مسیر دریایی به کشورهای جنوب شرق آسیا، اروپا و آفریقا؛ اما در حالی که همه این مزایا را می‌توان برای رقیب این بندر، یعنی بندر گوادر در پاکستان هم قائل شد؛ هیچ زمان درباره اصلی‌ترین مزیت طبیعی و زیرساختی بندر چابهار نسبت به بندر گوادر یعنی «پایداری و دوام در برابر مخاطرات زمین‌شناختی» نه گفته‌اند و نه بررسی کرده‌اند و همین عامل موجب شده تا حق معرفی چابهار به خوبی ادا نشود. با این حال، دکتر همایون خوشروان، مدیر سابق مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر اثبات می‌کند که بندر چابهار از نظر موقعیت زمین‌شناختی نسبت به بندر گوادر از موقعیت ممتاز و برجسته‌تری برخوردار است و توسعه در آن ارزان‌تر از گوادر حاصل می‌شود. ترابران به‌منظور بررسی دلایل پایداری چابهار و ناپایداری گوادر از نظر ریسک مخاطرات زمین‌شناختی به سخنان این نویسنده و پژوهشگر دریایی کشور گوش سپرده است.
دکتر همایون خوشروان، مدیر سابق مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر و نویسنده و پژوهشگر دریایی کشور با تبیین این موضوع که تاکنون در مقایسه بین بندر چابهار و بندر گوادر در پاکستان معیارهای مختلفی سنجیده شده، اما معیار مخاطرات زمین‌شناختی مغفول مانده است، به خبرنگار ترابران گفت: «فارغ از میزان توسعه بندری، جذب سرمایه‌گذاری خارجی و مزایای اقتصادی، بندر چابهار از نظر موقعیت زمین‌شناختی نسبت به بندر گوادر در پاکستان از موقعیت ممتاز و برجسته‌تری برخوردار است که اگر همین یک مزیت به‌خوبی شناخته و معرفی شود اغراق نیست اگر بگوییم می‌تواند همه مزیت‌های داخلی و بین‌المللی بندر گوادر را پوشش دهد، زیرا علاوه بر کاهش اثرات مخرب محیط‌زیستی، هزینه سرمایه‌گذاری و توسعه را در بندر چابهار نسبت به بندر گوادر پایین‌تر می‌آورد و بهره‌وری آن را افزایش می‌دهد.»
خوشروان خاطرنشان کرد: «با استناد به شواهد موجود در تصاویر ماهواره‌ای و اطلاعاتی که در منطقه وجود دارد، به نظر می‌رسد که از لحاظ ریسک مخاطرات زمین‌شناختی منطقه جغرافیایی بندر چابهار نسبت به بندر گوادر از پایداری بیشتری برخوردار است و برای سرمایه‌گذاران در امور توسعه‌ای زیربنایی از جمله بندرسازی مهم است که در منطقه‌ای بتوانند کار توسعه‌ای انجام دهند و بندر بسازند که از لحاظ ایمنی هم در پس‌کرانه و هم در پیش‌کرانه قابلیت زمین‌شناختی و جغرافیایی طبیعی نسبتاً مناسبی داشته باشد.»
سونامی با آثار تخریبی متفاوت در چابهار و گوادر
او با اشاره به اینکه چنین پتانسیلی در چابهار فراهم است اما متاسفانه تاکنون از نگاه مسئولان، کارشناسان و رسانه‌های خبری نیز به دور مانده یا اینکه ما سندی دال بر آن نیافته‌ایم، اظهار کرد: «موقعیت جغرافیایی بندر چابهار کاملاً در مقابل کشور عمان قرار گرفته و اگر ما پاره‌خطی را از مسقط به سمت خطوط ساحلی ایران عمود کنیم به بندر چابهار می‌رسیم و همین نکته یک امتیاز برتر برای بندر چابهار است؛ زیرا نشان می‌دهد که موقعیت این بندر در حوزه دریایی قرار دارد؛ اما اگر همین خط را از بندر گوادر به سمت جنوب ترسیم کنیم نشان می‌دهد که این بندر پاکستانی در حوزه اقیانوسی قرار گرفته است.»
مدیر سابق مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر تاکید کرد: «بدون شک معادلات حوزه‌های اقیانوسی به لحاظ مسائل و پایداری مخاطرات زمین‌شناختی بسیار بالقوه‌تر و فعال‌تر از حوزه‌های دریایی است، بنابراین اگر فرض را بر این بگذاریم که در سواحل جنوب غربی اقیانوس هند و جنوب عمان سونامی رخ دهد و امواج آن به سمت ساحل شمالی بیاید تاثیری که بر بندر، زیرساخت‌ها و تاسیسات بندر گوادر می‌گذارد به‌مراتب بیشتر از تاثیری است که بر چابهار خواهد گذاشت؛ چراکه در منطقه چابهار، شبه‌جزیره عمان مانند یک سد طبیعی در برابر امواج مقاومت می‌کند و از خطرآفرینی بسیار امواج سونامی برای بندر چابهار نسبت به بندر گوادر جلوگیری می‌کند.»
او یادآور شد: «از لحاظ پایداری‌های بستر هم گفته شد که بندر چابهار از بستر دریایی برخوردار است و در قسمت فلات قاره در حال بالا آمدن است و خطوط ساحلی هم نشان می‌دهد که ساحل با نرخ 2 تا 4 میلی‌متر در سال در حال بالا آمدن است؛ اما در گوادر، با یک فاصله کم، با بستر اقیانوسی مواجه هستیم که شیب قاره‌ای، لغزش‌های دریایی بزرگ و پدیده‌های مخاطرات موجود در بستر دریا را دارد.»
فرسایش‌پذیری در گوادر یا چابهار
خوشروان خاطرنشان کرد: «علاوه بر دو معیار، معیار سوم یعنی نرخ فرسایش‌پذیری نیز در ساحل بندر گوادر به‌مراتب بیشتر از بندر چابهار است، زیرا ساحل بندر چابهار ساحلی کاملاً صخره‌ای مشتمل بر لندفرم‌های تراس دریایی است، اما سهم بالایی از سواحل بندر گوادر سواحل تالابی است که از پسابندر شروع می‌شود و به سمت گوادر می‌آید، البته برخی قسمت‌ها هم سواحل ماسه‌ای در کنار سواحل صخره‌ای است؛ اما در چابهار سواحل صخره‌ای داریم که استقامت و پایداری آنها در برابر افزایش سطح دریا بیشتر است و ریسک آسیب‌پذیری کمتری دارد و در مقابل ریسک آسیب‌پذیری سواحل گوادر به‌دلیل ماسه‌ای و تالابی بودن بسیار بالاتر است.»
نرخ فرسایش‌پذیری در ساحل بندر گوادر به‌مراتب بیشتر از بندر چابهار است، زیرا ساحل بندر چابهار ساحلی کاملاً صخره‌ای مشتمل بر لندفرم‌های تراس دریایی است
این نویسنده و پژوهشگر دریایی افزود: «علاوه بر این، در بخش غربی گوادر دو رودخانه باهو‌کلات در ایران و دشت‌رود در پاکستان است که همین دو رودخانه حجم فراوانی از رسوب و سیلاب را وارد حوزه غربی بندر گوادر می‌کند که برای آن بندر مشکل‌آفرین خواهد بود. همچنین به‌خاطر شرایط زمین‌شناختی بندر گوادر در پس‌کرانه، ارتفاع آب خیلی به خط ساحلی نزدیک است و مخاطرات حاصل از فعالیت گسلی و زمین‌لرزه می‌تواند بیشتر در آن منطقه موثر باشد. حتی سیلاب‌های ناشی از ذوب برف و یخچال‌هایی که در کوهستان‌های بخش شمالی پاکستان رخ می‌دهد.» مدیر سابق مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر تصریح کرد: «ناگفته نماند که بر اساس معیار هواشناسی منطقه، طوفان‌های شاهین و گونو توسط بادهای موسمی در منطقه ایجاد شده و شواهد به‌جا مانده از این طوفان‌ها نشان می‌دهد تاثیر آنها بر بندر گوادر بسیار بیشتر از تاثیر بر بندر چابهار است؛ زیرا بندر چابهار هم در فاصله دورتری از منشأ طوفان قرار دارد و هم به لحاظ ساختار ساحل و لندفرم‌های ساحلی توسط تراس‌های دریایی محاصره شده است.»
نیازمند تعریف طرح مطالعاتی هستیم
او با بیان اینکه اینها همه شواهدی است که نشان می‌دهد چابهار از ریسک مخاطرات زمین‌شناسی پایین‌تری از بندر گوادر برخوردار است، اظهار کرد: «البته تعیین میزان کمی این ریسک‌ها و ویژگی‌های فیزیکی آنها به مطالعات دقیق، علمی و کارشناسانه نیاز دارد تا بتوانیم با ادله روشن و دقیق از لحاظ کمی مسائل را بررسی کنیم.»
خوشروان تعریف و اجرای طرح مطالعاتی را ضروری خواند و گفت: «باید یک طرح مطالعاتی جامع روی این مناطق صورت گیرد که مخاطرات زمین‌شناختی هم در بخش خشکی و هم در آب مطالعه و با معیارهای ماتریسی با هم مقایسه شود تا بتوانیم به نتیجه‌گیری خوب، دقیق و علمی برسیم. ما این کار را در خزر انجام دادیم و اکنون می‌دانیم که کجا نرخ فرسایش‌پذیری و مخاطرات کمتر و در کدام محدوده بیشتر است. سواحل چابهار و گوادر هم به‌شدت به انجام مطالعات همه‌جانبه زمین‌شناختی نیازمند است.»
او اعلام کرد: «این مطالعه باید با کمک سازمان بنادر و دریانوردی انجام شود، زیرا این سازمان متولی این موضوع است علاوه بر آن طرح نامبرده می‌تواند از طریق دفتر معاونت علمی- فناوری ریاست‌جمهوری و صندوق حمایت از پژوهشگران تعریف و به یک طرح بین‌المللی تبدیل شود که علاوه بر دریافت فاینانس، بتوان از دانشمندان کشورهای دیگر هم دعوت کرد تا به اتفاق هم طرح مطالعاتی فرسایش‌پذیری و مخاطرات زمین‌شناختی دو بندر چابهار و گوادر را انجام دهند.»
توسعه در گوادر گران‌تر از چابهار
مدیر سابق مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر در بخش دیگری از سخنان خود در پاسخ به این پرسش که آیا چین چنین مطالعاتی را در بندر گوادر انجام داده یا خیر، گفت: «اینکه آنها مطالعه کرده باشند و بخواهند مخاطرات را کاهش دهند، امری طبیعی است؛ اما نکته مهم، میزان هزینه‌ای است که باید صرف این کار شود. آنها باید هزینه زیادی متحمل شوند که ریسک مخاطرات را پایین بیاورند.»
باید یک طرح مطالعاتی جامع روی این مناطق صورت گیرد که مخاطرات زمین‌شناختی در بخش خشکی و آب مطالعه و با معیارهای ماتریسی با هم مقایسه شود.
او افزود: «مثلاً کشور ژاپن در مناطق ناپایدار و پرریسک از نظر سونامی و خرابی‌های ناشی از آن، ساختمان‌های مقاوم در برابر زلزله 9 ریشتری می‌سازد. این اتفاق خوشایندی است اما باید بدانیم که این ساختمان‌ها مجانی ساخته نمی‌شود، بلکه هزینه هنگفتی برای طراحی و ساخت آنها صرف می‌شود؛ بنابراین عقل سلیم می‌گوید که بهتر است جایی سرمایه‌گذاری کنید که مخاطرات کمتر دارد و پایداری آنجا بیشتر است.» خوشروان یادآور شد: «با همه این پیش‌بینی‌ها و هزینه‌های هنگفت و سرسام‌آور، ما نمی‌توانیم جلوی مخاطرات طبیعی را بگیریم، یک زمان مانند سال 2011 یک سونامی و همه تاسیسات هسته‌ای فوکویاما را نابود می‌کند پس بهتر و عاقلانه‌تر آن است که طرح‌ها و برنامه‌های خود را با توجه به مخاطرات زمین‌شناختی و نرخ فرسایش جلو بریم.»
او درباره احتمال مخرب بودن اقدامات اصلاحی برای کاهش ریسک مخاطرات زمین‌شناسی گفت: «بشر هر اقدامی که در محیط‌زیست انجام دهد 100 درصد خطرآفرین است و در طبیعت تبعات منفی دارد، به‌ویژه در محیط‌زیست ساحلی چابهار و گوادر و که بسیار شکننده، جزر و مدی و مکان توسعه بسیاری از زیستمندان دریایی مخصوصاً مرجان‌ها است. در نتیجه هرگونه فعالیتی می‌تواند در آنجا روی محیط‌زیست اثر نامطلوب داشته باشد.»
این نویسنده و پژوهشگر دریایی در پایان یادآور شد: «هم بندر چابهار و هم بندر گوادر از موقعیت خوبی برخوردار هستند، اما بندر چابهار با توجه به دارا بودن پتانسیل‌ها و مزیت‌های برتر نسبت به گوادر مظلوم واقع شده است. بحث‌های امنیتی و مخاطرات زمین‌شناختی این منطقه از یک طرف و پتانسیل گردشگری و زیرساخت‌های توسعه‌ای آن از طرف دیگر موجب می‌شود که ما همه توان و عزم خو را به سمت توسعه و رونق چابهار متوجه کنیم و مدیران خود را نسبت به چابهار از خواب غفلت بیدار و ذهن آنها را نسبت به مزیت‌های این منطقه روشن کنیم و باعث شویم که گامی بردارند و اقدامی انجام دهند.»
