سیمای هولناک زمین؛
تهدید جدی و روز افزون فرونشست برای تخریب زیرساختهای حمل و نقل کشور
فرونشست زمین در ایران با سرعتی بیسابقه زیرساختهای حیاتی کشور ازجمله جادهها، خطوط ریلی و فرودگاهها را تهدید میکند؛ بحرانی که ریشه در برداشت بیرویه آبهای زیرزمینی دارد و هنوز در سیاستگذاری رسمی جدی گرفته نشده است.
گزارش از بهار تهامی در گفتگو با دکتر علی بیتاللهی؛ رئیس بخش زلزلهشناسی مهندسی و خطرپذیری وزارت راه و شهرسازی.
فرونشست در ایران از یک هشدار کارشناسی عبور کرده و امروز به یک تهدید ملی تبدیل شده است؛ تهدیدی که آرام، بیصدا و بدون بازگشت، زیرساختهای حیاتی کشور را تحلیل میبرد. ایران اکنون رکورددار پهنههای فرونشستی در جهان است؛ بیش از ۳۱هزار و ۴۰۰ کیلومتر مربع از اراضی کشور با سرعت بیش از ۱۰ میلیمتر در سال پایین میروند و این یعنی بخشی از جادهها، ریلها و حتی فرودگاهها روی زمین ناپایدار استوار شدهاند.
سال گذشته نشریه Science Advances در گزارشی اعلام کرد چند فرودگاه مهم کشور از جمله امام خمینی، اصفهان، ارومیه، کرمان، گرگان و شهرکرد تحت تأثیر فرونشست قرار گرفتهاند. با این حال، در سیاستگذاری رسمی کشور هنوز نشانهای از مواجهه جدی با این تهدید دیده نمیشود.
ریشه بحران؛ افت شدید آبهای زیرزمینی
دکتر علی بیتاللهی، رئیس بخش زلزلهشناسی مهندسی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی، در گفتوگو با ترابران تأکید میکند که عامل اصلی فرونشست، برداشت بیرویه از چاههاست. بهگفته او، از دهه ۱۳۵۰ افت آبخوانها آغاز شده و تاکنون بیش از ۱۴۰ میلیارد مترمکعب از منابع آب زیرزمینی کشور از دست رفته است.
وقتی آب، نقش تکیهگاه لایههای خاک را از دست بدهد، حفرهها فشرده میشوند و زمین آرام آرام فرو مینشیند. این فرآیند برگشتپذیر نیست. اکنون در ۳۰ استان کشور پهنههای فرونشستی فعال وجود دارد؛ حتی در مازندران و گلستان که زمانی جزو استانهای پرآب محسوب میشدند.
در برخی مناطق مانند بهرمان کرمان، نرخ فرونشست به ۴۰ سانتیمتر در سال رسیده است؛ در جنوب البرز و جنوب تهران تا بیش از ۳۰ سانتیمتر و در منطقه ۱۸ تهران نیز حدود ۲۵ سانتیمتر. این اعداد بهطور جهانی کمنظیرند.
۳۰۰ هزار حلقه چاه؛ کشاورزی غرقابی و نبود مدیریت آب
بهگفته بیتاللهی، نزدیک به ۳۰۰هزار حلقه چاه در کشور وجود دارد و حتی چاههای مجاز نیز خارج از حدود پروانه برداشت میکنند. آب تقریباً رایگان و شیوههای سنتی آبیاری باعث شده بخش بزرگی از آب استخراجشده تبخیر شود. درحالیکه بسیاری از کشورها با تغذیه مصنوعی آبخوانها در فصلهای پربارش، روند فرونشست را مهار کردهاند، ایران هنوز چنین برنامه عملیاتی مدونی ندارد.
زیرپا تهی میشود؛ زیرساختهای در خطر
ابعاد بحران وقتی جدیتر میشود که به اثرات آن بر حملونقل نگاه کنیم:
- از ۹۵۰۰ کیلومتر خط ریلی کشور، حدود ۱۳۸۰ کیلومتر در پهنههای فرونشستی قرار دارد.
- ۵۴ ایستگاه راهآهن و ۲۵ ایستگاه مترو روی زمینهای ناپایدار ساخته شدهاند.
- چند فرودگاه مهم کشور در اطراف باندها یا اراضی پیرامونی دچار فرونشست هستند.
در مطالعه مشترک مرکز تحقیقات و شرکت فرودگاهها، مشخص شد هرچند فعلاً فرونشست به باند پروازی نرسیده اما در محدوده شهر فرودگاهی امام و کرمان، لکههای فرونشستی آشکار وجود دارد.
در بخش ریلی، وضعیت حساستر است. نرخ فرونشست در مسیر یزد–اردکان از ۳ سانتیمتر به بیش از ۱۰ سانتیمتر رسیده است. در مسیرهای کرج–کردان، ملکی–آپرین، مشهد–سرخس و دشت کاشان نیز نرخهایی بین ۱۴ تا ۲۰ سانتیمتر مشاهده شده است. برخی نقاط دشت کاشان بهعنوان منطقه پرخطر طبقهبندی شدهاند.
مهمترین مسیر درگیر، راهآهن تهران–مشهد است که در دشتهای نیشابور و ورامین، با شکافهای سطحی خطرناک روبهروست. مسیرهای تبریز–تهران، تبریز–جلفا، قم–اصفهان و اصفهان–شیراز نیز همگی در تقاطع با زونهای فرونشستی قرار دارند. پروژه سریعالسیر تهران–قم–اصفهان نیز حداقل ۲۰۰ کیلومتر در پهنههای پرخطر طراحی شده است.
قانون داریم؛ مقررات نداریم
یکی از اصلیترین مشکلات، نبود «مقررات ملی فرونشست زمین» است. نقشههای فرونشست تهیه میشود، اما دستورالعمل الزامآوری برای این که طراحان و مجریان چگونه مسیرهای جاده، ریل و لوله را در مناطق پرریسک طراحی کنند، وجود ندارد.
این خلأ باعث شده اقدامات انجامشده بیشتر موضعی و مقطعی باشد؛ نه ساختاری و پایدار. بهگفته بیتاللهی، حتی اگر انحنای ریل یا سطح جاده اصلاح شود، تا زمانی که برداشت آب کنترل نشود، آسیبها مجدداً بازمیگردد. این کار نیازمند برنامهای ملی است که وزارت نیرو، جهاد کشاورزی، وزارت راه و دیگر نهادها در آن نقش مشترک داشته باشند.
دو مسیر برای مهار بحران
به گفته این متخصص، راهحلها در دو دسته قرار میگیرند:
۱) کاهش نرخ فرونشست از طریق کنترل برداشت آب، اصلاح الگوی کشت و نفوذپذیر کردن سطوح
۲) کاهش آسیب زیرساختها با تمهیدات مهندسی، اصلاح مسیرها، تقویت سازهها و پایش مستمر
حوزه نخست خارج از مسئولیت مستقیم وزارت راه است، اما حوزه دوم کاملاً به متولیان حملونقل مربوط میشود و میتواند با تدوین مقررات و تعریف پروژههای مقاومسازی آغاز شود.
فرونشست؛ مسأله امروز، نه فردا
بیتاللهی میگوید: فرونشست در ایران از نظر تعداد پهنهها، نرخ وگستره، یکی از شدیدترینهای جهان است. بیتوجهی به آن بهمعنای تهدید مستقیم بنادر، فرودگاهها، خطوط ریلی و بزرگراههاست. او تأکید میکند که این پدیده باید در رأس برنامههای عمرانی و زیرساختی قرار گیرد؛ زیرا هر تأخیر، هزینهای چندین برابر برای کشور بهبار خواهد آورد.
