به منظور شناخت و ارزیابی دقیق وضعیت بنگاههای اقتصادی لازم است به رسمیترین و شفافترین سند مالی این بنگاهها که حسابرسی هم شده باشد، مروری داشت و اگرچه بسیاری از ابعاد ضروری برای شناخت بنگاه و همچنین جزئیات روابط مالی آن در صورتهای مالی منعکس نمیشود، با این حال، یکی از مهمترین اسنادی که ذینفعان نسبت به آن اعتماد دارند و میتوان براساس آن اظهارنظر داشت، همین صورتهای مالی حسابرسی شده بنگاههاست.
به گزارش ترابران، بر همین اساس، ماه گذشته آخرین صورتهای مالی حسابرسی شده (منتهی به 31/06/1400) دو بنگاه بزرگ خودروسازی کشور یعنی ایرانخودرو و سایپا نشان داد که عملیات خودروسازی توسط این دو خودروساز، به زیان انباشتهای برابر با حدود ۵۵ هزار میلیارد تومان منتج شده که عدد مزبور برای ایرانخودرو بالغ بر 6/34 هزار میلیارد تومان و برای سایپا حدود 9/19 هزار میلیارد تومان بوده است. همچنین مطابق با صورتهای مالی تلفیقی، این عدد برای مجموع گروه ایرانخودرو و سایپا بیش از ۱۰۰ هزار میلیارد تومان بوده است.
این در حالی است که تجدید ارزیابی داراییهای این دو بنگاه در انتهای سال ۱۳۹۸ سبب شده بود تا هر دو بنگاه برای خروج از شمول ماده (۱۴۱) قانون تجارت (مربوط به ورشکستگی) صورت وضعیت مالی (ترازنامه) و ساختار مالی خود را به طور موقت تغییر داده و با افزایش سرمایه، نسبت زیان انباشته به سرمایه را کاهش دهند که اکنون با توجه به تداوم زیاندهی این بنگاهها، همان طور که حسابرس نیز ذکر کرده، هر دو بنگاه مجددا مشمول ماده (۱۴۱) قانون تجارت شدهاند.
وضعیت مالی گروه و شرکت ایرانخودرو
ترازنامه یا صورت وضعیت مالی یکی از مهمترین صورتهای مالی هر بنگاه اقتصادی است. این صورت مالی وضعیت داراییها، بدهیها و سرمایه بنگاه را در یک زمان مشخص برای ذینفعان نشان میدهد. جدول 1 به طور خلاصه، ترازنامه گروه (تلفیقی) ایرانخودرو و شرکت اصلی ایرانخودرو را نشان میدهد.
براساس این جدول، عمده اقلام داراییهای شرکت اصلی ایرانخودرو داراییهای ثابت، سرمایهگذاریها و دریافتنیها و پیش پرداختهاست. مهمترین اقلام در داراییهای ثابت شرکت اصلی، شامل زمین و ماشینآلات و تجهیزات و در خصوص سرمایهگذاریهای بلندمدت، مربوط به سرمایهگذاری در شرکتهای فرعی است. حدود 1/3 هزار میلیارد تومان از سرمایهگذاری در شرکتهای فرعی توسط شرکت اصلی ایرانخودرو در سهام شرکتهای بورسی و حدود 7/13 هزار میلیارد تومان در سایر شرکتهای غیر بورسی سرمایهگذاری شده که در یک تقسیم بندی میتوان این شرکتها را نهاد مالی و نهاد غیرمالی در نظر گرفت.
در واقع، برخی از این شرکتها مانند شرکت گسترش سرمایهگذاری ایرانخودرو که موضوع اصلی فعالیت آن مطابق با اساسنامه، سرمایهگذاری در سهام، سهمالشرکه، واحدهای سرمایهگذاری صندوقها و سایر موارد است، ماهیت نهاد مالی دارند و الزاما ارتباط مستقیمی به سرمایهگذاری در کسبوکار اصلی شرکت ندارند.
علاوه بر این، بخشی از سرمایهگذاریهای شرکت ایرانخودرو در شرکتهایی است که مالک ایرانخودرو نیز هستند (سهام چرخهای). به عنوان نمونه، شرکت سرمایهگذاری سمند، شرکتی است که بیش از ۳ درصد سهام شرکت اصلی ایرانخودرو را دارد (در تاریخ تهیه گزارش) و از طرف دیگر، شرکت فرعی ایرانخودرو نیز محسوب میشود که ۷۰ درصد آن در مالکیت شرکت ایرانخودرو است.
یکی دیگر از اقلام مهم در بخش داراییهای ترازنامه شرکت اصلی ایرانخودرو، مربوط به پیش پرداختها و دریافتنیهای تجاری است که رقمهای اصلی آن بابت حسابهای دریافتنی از شرکتهای گروه، سود سهام دریافتنی و پیش پرداخت خرید داخلی بوده است.
در طرف دیگر ترازنامه، قسمت بدهیها بیش از ۱۰۵ درصد ترازنامه را شامل میشود. به بیانی دیگر، سهم بدهیهای شرکت از داراییهای آن فزونی یافته و ارزش حقوق صاحبان سرمایه شرکت اصلی ایرانخودرو، منفی شده است. بررسی وضعیت مالی این شرکت طی دورههای گذشته نشان میداد که ارزش حقوق صاحبان سهام آن با سرعت زیادی در حال صفر شدن بود. رقم عمده بدهیهای شرکت اصلی به پیشدریافتها، پرداختنیهای تجاری و تسهیلات مالی مربوط است.
عمده اقلام پیشدریافتهای شرکت ایرانخودرو مربوط به پیشفروش خودروهای شرکت است که اشخاص حقیقی (مشتریان) به شرکت ایرانخودرو پرداخت کردهاند. درواقع این قلم از بدهیها عمدتا به دلیل پیشفروشهایی است که شرکت ایرانخودرو داشته است که مطابق با یاداشتهای توضیحی، برخی از آن خودروها در موعد مقرر تحویل نشده که شرکت را مشمول جریمه خواهد کرد.
در خصوص پرداختنیهای شرکت ایرانخودرو، عمده اقلام به اشخاص وابسته (شرکتهای فرعی، شرکتهای تحت کنترل مشترک و عضو هیئت مدیره)، شرکتهای گروه و تامینکنندگان مواد اولیه مربوط میشود.
عمده تامین مالی شرکت اصلی ایرانخودرو از طریق نظام بانکی و بخش کمی از آن از طریق بازار سرمایه و انتشار اوراق مالی اسلامی (صکوک) صورت گرفته است. عمده نرخ تسهیلات دریافتی نیز بین ۱۰ تا ۲۰ درصد بوده است.
فزونی بدهیها بر داراییها، به معنای منفی بودن بخش مربوط به سرمایه است. سرمایه اصلی شرکت حدود ۳۰ هزار میلیارد تومان است که زیان انباشته حدود 6/34 هزار میلیارد تومانی سبب شده مجموع ارزش حقوق صاحبان سرمایه شرکت اصلی، منفی شود و به عددی حدود 7/4 هزار میلیارد تومان برسد. بررسی روند ارزش حقوق صاحبان سرمایه شرکت اصلی نشان میدهد که این قلم از ترازنامه شرکت با سرعت بسیار زیادی در حال کاهش است و پیش بینی میشود که همچنان منفیتر گردد. به بیانی دیگر، وضعیت عملیات شرکت ایرانخودرو (درآمدهای عملیاتی و هزینهها) به شکلی بوده که فعالیت این بنگاه را زیانآور کرده است که اثر زبان بنگاه در ترازنامه و سرمایه بنگاه و کاهش حقوق صاحبان سهام خود را نشان میدهد.
به منظور شناخت بهتر وضعیت مالی بنگاهها لازم است تا علاوه بر ترازنامه، صورت سود و زیان نیز که یکی از سندهای مالی مهم در شناخت عملیات بنگاه و درآمدها و هزینههای بنگاه محسوب میشود، مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. اجزای مهم صورت سود و زیان شرکت اصلی و گروه ایرانخودرو در جدول 2 ذکر شده است.
براساس جدول ۲، شرکت اصلی و گروه ایرانخودرو در عملیات خودروسازی دچار زیان هستند. به بیانی دیگر، تفاوت میان «درآمد عملیاتی» و «بهای تمام شده در آمد عملیاتی» که در صدر صورت سود و زیان میآید و سود (زیان) ناخالص را نشان میدهد، نشانگر آن است که شرکت ایرانخودرو به طور میانگین با تولید هر واحد خودرو، از همان ابتدا با زیان مواجه میشود. سایر هزینههای بنگاه که در ادامه صورت سود و زیان میآید، بر این زیان میافزاید و سبب ایجاد زيان خالص برای شرکت ایرانخودرو و گروه ایرانخودرو میشود؛ بهطوری که زیان خالص شرکت ایرانخودرو و گروه آن طی ۶ ماه ابتدایی سال ۱۴۰۰ به ترتیب برابر با حدود 7/4 هزار میلیارد تومان و 9/6 هزار میلیارد تومان بوده است.
یکی از موارد مهم در صورت مالی شرکت ایرانخودرو که سبب بهرهوری پایین آن میشود، هزینه بالای سربار جذب نشده تولید است که حدود ۲ درصد درآمدهای عملیاتی شرکت را تشکیل میدهد. این هزینه سربار جذب نشده که حدود یک هزار میلیارد تومان برآورد شده، به معنای هزینههایی است که به دلیل توقف عملیات ایجاد شده است. این هزینهها در سرفصل بهای تمام شده درآمدهای عملیاتی آورده نمیشود و در سرفصل سایر هزینهها آورده میشود.
براساس یادداشتهای توضیحی صورتهای مالی منتهی به نیمه ابتدایی سال ۱۴۰۰، درآمد ناشی از فروش تمامی خودروها (عملیاتی) از بهای تمام شده آن (شامل مواد مستقیم مصرفی، سربار تولید و خریدهای داخلی) کمتر است که به معنای آن است که درآمد حاصل از فروش محصولات شرکت ایرانخودرو کفاف هزینه تولید همان محصولات را نمیدهد و هزینههای مالی و اداری که در ادامه اضافه میگردد، سبب میشود درنهایت شرکت با زیان شدید مواجه شود که اثر خود را در سرمایه شرکت در ترازنامه بگذارد.
وضعیت مالی گروه و شرکت سایپا
جدول 3 به طور خلاصه ترازنامه گروه سایپا و شرکت اصلی سایپا را نشان میدهد. بر اساس آمارهای این جدول، عمده اقلام دارایی شرکت سایپا، سرمایهگذاریها و دریافتنیهای بلندمدت است (بیش از ۵۶ درصد اندازه ترازنامه). بیشترین رقم مربوط به سرفصل سرمایهگذاری ها، سرمایهگذاری در شرکتهای فرعی است که حدود 5/52 درصد کل ترازنامه را شامل میشود.
مشابه آنچه در شرکت ایرانخودرو وجود داشت، شرکت اصلی سایپا نیز دارای شرکتهای فرعی است که از جنس نهاد مالی و سرمایهگذاری هستند و ارتباط مستقیمی به کسبوکار اصلی بنگاه ندارند. به عنوان نمونه، شرکت سرمایهگذاری سایپا شرکتی است که در بورس پذیرش شده و حدود ۴۰ درصد آن تحت مالکیت شرکت سایپاست. موضوع فعالیت اصلی این شرکت، سرمایهگذاری در اوراق بهادار ذکر شده است.
همچنین شرکت سایپا مشابه با شرکت ایرانخودرو دارای سهام چرخهای است. یعنی شرکتهای فرعی که شرکت اصلی سایپا سهام دارشان است، خود سهامدار شرکت سایپا هستند. به عنوان نمونه، شرکت سرمایهگذاری سایپا دارای سهام شرکت سایپا و شرکت سایپا دارای سهام شرکت سرمایهگذاری سایپاست. این نوع از سهامداری که شرکت ایرانخودرو و سایپا هر دو دچار آن هستند، سبب حکمرانی نامطلوب در بنگاه میشود و موجب میشود تا منابع مالی شرکتهای تحت تملک به جای سرمایهگذاری و تولید صرف سرمایهگذاری در شرکت بالاسری شود. دلالت این مسئله در تضییع حقوق سایر سهامداران در اداره بنگاه (پایین بودن حق رأی) است.
پیشپرداختها و دریافتنیها قلم دیگری از داراییهاست که سهم بالایی در ترازنامه شرکت سایپا دارد (حدود ۱۲ درصد اندازه ترازنامه).
درخصوص پرداختنیها، عمده پرداختنیهای شرکت که در سرفصل بدهیهای جاری قرار دارد، پرداختی به شرکتهای گروه و تامینکنندگان کالا و خدمات است. پیشدریافتها نیز غالبا مربوط به خریداران خودرو از شرکت اصلی سایپاست.
تسهیلات مالی شرکت اصلی (اعم از جاری و غیرجاری) سایپا حدود ۲۷ درصد ترازنامه شرکت را شامل میشود. عمده نرخ تسهیلات دریافتی در بازه ۱۵ تا 20درصد قرار دارد.
بخش نهایی ترازنامه شرکت سایپا مربوط به حقوق صاحبان سهام شرکت است که به دلیل عملیات زیانده شرکت، با سرعت در حال کاهش است. این سرفصل متشکل از سرمایه پرداخت شده به میزان 5/19 هزار میلیارد تومان و زیان انباشته به میزان حدود 8/19 هزار میلیارد تومان است که در مجموع حقوق صاحبان سهام شرکت سایپا برابر با منفی ۱۹۰ میلیارد تومان شده است.
براساس جدول ۴، درآمد عملیاتی گروه و شرکت اصلی سایپا از بهای تمام شده درآمد عملیاتی کمتر است و همین مسئله سبب شده است تا مشابه وضعیت گروه و شرکت ایرانخودرو، این گروه دچار زیان ناخالص شود. شرکت اصلی سایپا در نیمه اول سال ۱۴۰۰ حدود 3/2 هزار میلیارد تومان زیان ناخالص شناسایی کرده است که با وجود هزینههای مالی شرکت و سایر هزینهها در نهایت حدود 8/4 هزار میلیارد تومان زیان خالص برای شرکت سایپا طی ۶ ماهه نخست سال ۱۴۰۰ ایجاد شده است. این زیان خالص شرکت اصلی سایپا، به سرفصل زیان انباشته در ترازنامه شرکت اضافه میگردد و در نهایت، ارزش حقوق صاحبان سهام شرکت کاهش یافته و منفی تر میشود.
۱۱ میلیون تومان زیان برای هر خودرو
از سوی دیگر، براساس صورتهای مالی درج شده از سه خودروساز بزرگ کشور در سامانه کدال سازمان بورس، در سال 1400، ایران خودرو، سایپا و پارس خودرو در مجموع حدود ۹ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان زیان تولید را در صورتهای مالی خود ثبت کردند که در این میان، خودروسازی سایپا با ثبت زیان حدود ۶ هزار و ۶۵۵ میلیارد تومانی در صدر جدول بیشترین زیان تولید قرار دارد. رتبه دوم نیز به ایرانخودروییها تعلق دارد. آبیهای جاده مخصوص در پایان سال گذشته حدود دو هزار و ۴۸۰ میلیارد تومان زیان تولید را تجربه کردند. این میزان زیان حدود ۲۵ درصد از زیان تولید کل را شامل میشود. پارسخودروییها نیز به عنوان شرکت زیر مجموعه سایپا نزدیک به ۳۱۵ میلیارد تومان زیان را در کارنامه خود ثبت کردند. زیان تولید سومین خودروساز بزرگ کشور نیز حول و حوش ۵ درصد از زیان کل تولید در سال ۱۴۰۰ را در بر می گیرد.
با توجه به زیان تولید ثبت شده و تیراژ تولید حدود ۸۶۶ هزار و ۶۰۰ دستگاهی (مجموع تولید سواری و وانت) در سال گذشته خودروسازان به طور متوسط روی تولید هر دستگاه خودرو نزدیک به ۱۱ میلیون تومان زیان را تجربه کردند؛ اما بررسی تفکیکی آمار زیاندهی خودروسازان گویای این نکته است که ایرانخودروییها با تولید حدود ۴۵۱ هزار و ۱۰۰ دستگاه به طور متوسط روی هر خودرویی که از خط تولید خارج کردهاند حدود پنج میلیون و ۵۰۰ هزار تومان زیان دیدهاند. سایپا نیز با تولیدی حول و حوش ۲۷۴ هزار و ۷۵۰ دستگاه انواع سواری و وانت به طور متوسط روی هر دستگاه از محصولات تولیدی خود حدود ۲۴ میلیون و ۲۰۰ هزار تومان زیان را در کارنامه خود ثبت کرده است. پارس خودرو نیز به طور متوسط روی هر دستگاه خودروی تولیدی دو میلیون و ۸۷۰ هزار تومان زیان را تجربه کرده است.
***
وجود زیان انباشته در ترازنامه این دو خودروساز بزرگ از یک طرف و ادامه عملیات زیان ده توسط این دو خودروساز که در صورت سود و زیان نشان داده میشود از طرف دیگر، بیانگر آن است که سرمایه شرکت به سرعت خورده میشود و بنگاه را مشمول ماده (۱۴1) قانون تجارت میکند و آن را به ورطه ورشکستگی و اعسار خواهد کشاند. مطابق با ماده (۱۴1) قانون تجارت، در صورت وقوع زیانی که حداقل نصف سرمایه بنگاه را از بین ببرد، باید هیئت مدیره بلافاصله مجمع عمومی فوق العاده صاحبان سهام را با موضوع انحلال یا بقای شرکت دعوت نماید. بر اساس این ماده قانونی، هرگاه مجمع مزبور رأی به انحلال ندهد باید در همان جلسه و با رعایت مقررات ماده (۶) این قانون سرمایه شرکت را به مبلغ سرمایه موجود کاهش دهد؛ این در حالی است که دو شرکت مذکور، این احکام قانون تجارت را اجرا نکردهاند و وضعیت سرمایهای این دو بنگاه با سرعت بسیاری در حال از بین رفتن (صفر شدن حقوق صاحبان سهام) است.
جدول1- اجزای ترازنامه شرکت اصلی و تلفیقی (گروه) ایران خودرو براساس صورتهای مالی منتهی به 31/06/1400 (هزار میلیارد ریال)
جزء ترازنامه | شرکت اصلی | گروه (تلفیقی) | ||||
ارزش ریالی | درصد از کل ترازنامه | ارزش ریالی | درصد از کل ترازنامه | |||
دارایی ها | غیرجاری | ثابت | 190 | 6/22 | 58 | 8 |
سرمایهگذاریها و دریافتنیها | 186 | 1/22 | 12 | 65/1 | ||
سایر | 2 | 2/0 | 18 | 5/2 | ||
جاری | پیشپرداختها و دریافتنیهای تجاری | 280 | 33/33 | 214 | 6/29 | |
موجودی مواد و کالا | 160 | 19 | 345 | 7/47 | ||
سایر | 22 | 6/2 | 75 | 37/10 | ||
مجموع داراییها | 840 | 100 | 723 | 100 | ||
بدهیهای غیرجاری | 44 | 2/5 | 72 | 9/9 | ||
بدهی ها | بدهیهای جاری | پرداختنیهای تجاری، سایر پرداختنیها و پیشدریافتها | 692 | 3/82 | 859 | 118 |
تسهیلات مالی | 125 | 9/14 | 224 | 30 | ||
سایر | 25 | 3 | 69 | 5/9 | ||
حقوق مالکانه | سرمایه | 301 | 8/35 | 301 | 6/41 | |
سود (زیان) انباشته | 346- | 2/41- | 524- | 4/72- | ||
سایر | 2- | 2/0- | 265- | 6/36- | ||
مجموع بدهیها و حقوق مالکانه | 840 | 100 | 723 | 100 |
ارقام گرد شدهاند.
جدول 2- تلخیص اجزای صورت سود و زیان شرکت اصلی و گروه ایرانخودرو براساس صورتهای مالی منتهی به 31/06/1400 (هزار میلیارد ریال)
جزو صورت سود و زیان | شرکت اصلی | درصد از درآمد عملیاتی | گروه (تلفیقی) | درصد از درآمد عملیاتی |
درآمد عملیاتی | 464 | 100 | 406 | 100 |
بهای تمام شده درآمدهای عملیاتی | 476- | 5/102 | 407- | 2/100 |
تعدیل ذخایر تعهدات معوق | 14 | 3 | 15 | 7/3 |
سود ناخالص | 2 | 4/0 | 14 | 4/3 |
هزینههای فروش، اداری و عمومی و زیان تعهدات معوق | 24- | 1/5 | 37- | 1/9 |
خالص سایر درآمدها و هزینهها | 5- | 1 | 7- | 7/1 |
سود عملیاتی | 26- | 6/5 | 30- | 4/7 |
هزینههای مالی | 25- | 4/5 | 43- | 6/10 |
سایر درآمدها و هزینههای غیرعملیاتی | 4 | 8/0 | 4 | 1 |
سود خالص | 47- | 1/10 | 69- | 17 |
جدول 3- اجزای ترازنامه شرکت اصلی و گروه سایپا براساس صورتهای مالی منتهی به 31/06/1400
جزء ترازنامه | شرکت اصلی | گروه (تلفیقی) | ||||
دارایی ها | غیرجاری | ثابت | 88 | 8/15 | 121 | 237 |
سرمایهگذاریها و دریافتنیهای بلندمدت | 312 | 1/56 | 17 | 3/3 | ||
سایر | 2 | 3/0 | 6 | 2/1 | ||
جاری | پیشپرداختها و دریافتنیها | 68 | 2/12 | 121 | 7/23 | |
موجودی مواد و نقد | 83 | 15 | 222 | 4/43 | ||
سایر | 2 | 3/0 | 23 | 5/4 | ||
مجموع دارایی ها | 556 | 100 | 511 | 100 | ||
بدهی ها | بدهیهای غیرجاری | تسهیلات و پرداختنیهای بلندمدت | 18 | 2/3 | 35 | 9/6 |
سایر | 9 | 6/1 | 31 | 6 | ||
بدهیهای جاری | پرداختنیها و پیش دریافتها | 392 | 5/70 | 607 | 8/118 | |
تسهیلات مالی | 132 | 7/23 | 206 | 3/40 | ||
سایر | 6 | 1 | 36 | 7 | ||
حقوق مالکانه | سرمایه | 195 | 35 | 195 | 1/38 | |
سود (زیان) انباشته | 198- | 6/35- | 480- | 94- | ||
سایر | 2 | 3/0 | 119- | 2/23- | ||
مجموع بدهیها و حقوق مالکانه | 556 | 100 | 511 | 100 |
جدول 4- تلخیص اجزای صورت سود و زیان شرکت اصلی و گروه سایپا براساس صورتهای مالی منتهی به 31/06/1400
جزء صورت سود و زیان | شرکت اصلی | درصد از درآمد عملیاتی | گروه (تلفیقی) | درصد از درآمد عملیاتی |
درآمد عملیاتی | 165 | 100 | 228 | 100 |
بهای تمامشده درآمدهای عملیاتی | 189- | 5/114 | 248- | 7/108 |
سود ناخالص | 23- | 9/13 | 19- | 3/8 |
هزینهها و زیان تعهدات معوق | 12- | 2/7 | 26- | 4/11 |
خالص سایر درآمدها و هزینهها | 9 | 8/4 | 15 | 5/6 |
سود (زیان) عملیاتی | 26- | 7/15 | 30- | 15/13 |
هزینههای مالی | 23- | 9/13 | 35- | 3/15 |
سایر درآمدها و هزینههای غیرعملیاتی | 1 | 6/0 | 9 | 9/3 |
سود خالص | 48- | 29 | 57- | 25 |
جدول 5- نسبت اقلام مهم بهای تمام شده درآمد عملیاتی به درآمد عملیاتی سال مالی منتهی به 31/06/1400
ردیف | اقلام مهم بهای تمام شده درآمد عملیاتی | درصد نسبت به بهای تمام شده درآمد عملیاتی (شرکت اصلی) | درصد نسبت به درآمد عملیاتی (شرکت اصلی) | ||
ایرانخودرو | سایپا | ایرانخودرو | سایپا | ||
1 | مواد مستقیم مصرفی | 9/72 | 5/92 | 8/74 | 106 |
2 | هزینه سربار ساخت | 3/7 | 1/11 | 5/7 | 7/12 |
3 | مجموع | 2/80 | 6/103 | 3/82 | 7/118 |