از ورسک تا یونسکو؛
روایت چهار سال ایستادگی راه‌آهن سراسری بر قله میراث جهانی
مراسم بزرگداشت چهارمین سالگرد ثبت جهانی راه‌آهن سراسری ایران، روز سه‌شنبه هفتم مردادماه ۱۴۰۴، ساعت ۱۷:۳۰ در تالار خلیج‌فارس فرهنگسرای نیاوران برگزار شد. این رویداد با حضور چهره‌های برجسته‌ای از حوزه‌های میراث فرهنگی، شهرسازی، علوم اجتماعی، مهندسی راه‌آهن و مدیریت میراث برگزار شد.
سخنرانان مراسم
- • پیروز حناچی – استاد مرمت دانشگاه تهران و شهردار اسبق تهران
- • محمدحسن طالبیان – معاون سابق میراث فرهنگی کشور
- • حسین ایمانی جاجرمی – استاد علوم اجتماعی دانشگاه تهران
- • وحید علی‌قارداشی – مدیرکل دفتر مهندسی و نظارت تأسیسات زیربنایی
- • حمیصی – معاون پیشکسوت نمایندگی دائم ایران در یونسکو
- • علی قنبرزاده – سرپرست روابط عمومی راه‌آهن
- • فیروزه سالاری – مدیر پایگاه میراث جهانی راه‌آهن سراسری ایران
همچنین، این مراسم با حضور جمعی از علاقه‌مندان به میراث فرهنگی، کارشناسان راه‌آهن، و نمایندگان رسانه‌ها برگزار شد و با استقبال گسترده‌ای همراه بود.
برگزارکنندگان مراسم
- • دفتر روابط عمومی راه‌آهن
- • پایگاه میراث جهانی راه‌آهن سراسری
- • وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی
- • اداره کل امور پایگاه‌های ملی و جهانی
- • مجله فرهنگی‌هنری بخارا
سخنرانان این رویداد به بررسی اهمیت ثبت جهانی راه‌آهن سراسری ایران و تأثیرات آن بر فرهنگ، اقتصاد و توسعه ملی پرداختند.
پیشینه و اهمیت ثبت جهانی راه‌آهن سراسری ایران
مشخصات راه‌آهن سراسری ایران
- • طول مسیر: ۱۳۹۴ کیلومتر
- • مسیر: از بندر ترکمن (شمال) تا بندر امام‌خمینی (جنوب)
- • دوره ساخت: پهلوی اول
- • سال ثبت جهانی: ۲۰۲۱ (۱۴۰۰)
- • رتبه: بیست و پنجمین اثر میراث فرهنگی ایران در یونسکو
این راه‌آهن، که در دوره پهلوی اول ساخته شد، نه‌تنها نمادی از مدرنیزاسیون ایران است، بلکه به دلیل ویژگی‌های منحصربه‌فرد مهندسی، معماری و تأثیرات فرهنگی و اجتماعی‌اش، ارزش جهانی یافته است. مراسم بزرگداشت با نمایش نماهنگی از زیبایی‌های مسیر راه‌آهن آغاز شد که مناظر طبیعی و ایستگاه‌های تاریخی این مسیر را به تصویر کشید. این نماهنگ، تنوع اقلیمی و معماری ایستگاه‌ها را از مناطق کویری تا کوهستان‌های البرز و زاگرس به نمایش گذاشت و مورد استقبال حضار قرار گرفت.
نگاهی عمیق به ارزش‌های راه‌آهن
پیروز حناچی سخنرانی خود را با تشکر از برگزارکنندگان، به‌ویژه علی دهباشی، مدیر مجله بخارا، آغاز کرد. وی راه‌آهن سراسری ایران را نتیجه ادغام ظرفیت‌های وزارتخانه‌های راه و شهرسازی و میراث فرهنگی دانست و اظهار داشت که این پروژه عظیم، فرصتی برای بازنگری در جایگاه زیرساخت‌های تاریخی در توسعه شهری فراهم کرده است.
حناچی به اهمیت ایستگاه‌های راه‌آهن در شهرهای مختلف اشاره کرد و گفت: «ایستگاه‌های راه‌آهن در شهرهایی مانند مشهد و تهران، به دلیل طراحی‌های معماری برجسته و نقش آن‌ها در اتصال شهرها، در خارج از کشور بیش از داخل شناخته‌شده بودند.»
وی افزود که ایده ثبت جهانی راه‌آهن در شورای عالی شهرسازی و معماری مطرح شد و با حمایت مدیرعامل وقت راه‌آهن و سازمان میراث فرهنگی، این ایده به ثمر نشست.
حناچی با اشاره به کنوانسیون ۱۹۷۲ یونسکو، توضیح داد که ثبت جهانی یک اثر، آن را از یک دارایی محلی به یک میراث جهانی تبدیل می‌کند که جامعه جهانی نسبت به حفظ آن حساسیت نشان می‌دهد.
وی تأکید کرد: «کشورهایی که آثار بیشتری در فهرست یونسکو دارند، سهم بیشتری در تمدن بشری ایفا می‌کنند.»
او همچنین به تأثیرات اقتصادی ثبت جهانی اشاره کرد و گفت: «در کشورهایی مانند هند، آثار ثبت‌شده جهانی تأثیر قابل‌توجهی بر تولید ناخالص ملی دارند.»
راه‌آهن و تحولات اجتماعی
حسین ایمانی جاجرمی با نگاهی جامعه‌شناختی به تأثیرات راه‌آهن پرداخت. وی با اشاره به علاقه شخصی‌اش به قطارها، اظهار داشت: «راه‌آهن برای من نمادی از معجزه فناوری است. وقتی چند تن آهن و فولاد در قالب قطار حرکت می‌کند، این خود یک شگفتی است.»
ایمانی جاجرمی به تاریخچه راه‌آهن در ایران اشاره کرد و گفت: «ایران در دوره‌ای که بسیاری از کشورهای منطقه فاقد راه‌آهن بودند، موفق به ساخت این پروژه عظیم شد. این دستاورد در شرایطی به‌دست آمد که رقابت‌های بین‌المللی، به‌ویژه میان روسیه و انگلستان، مانع از توسعه زیرساخت‌های ایران می‌شد.»
وی افزود: «ناصرالدین‌شاه در سفرهای خود به اروپا، تحت تأثیر پیشرفت‌های راه‌آهن قرار گرفت، اما موانع سیاسی و اقتصادی مانع از تحقق این پروژه در دوره قاجار شد.»
وی راه‌آهن را پروژه‌ای ملی دانست که با مالیات مردم ایران، بدون وابستگی مالی به قدرت‌های خارجی، ساخته شد. ایمانی جاجرمی با انتقاد از غفلت‌های صورت‌گرفته در بهره‌برداری از ظرفیت‌های راه‌آهن، گفت: «ایستگاه‌های راه‌آهن می‌توانستند به مراکز اجتماعی و اقتصادی شهرها تبدیل شوند، اما این ظرفیت‌ها به‌خوبی استفاده نشده است.»
او همچنین به نقش راه‌آهن در یکپارچگی فرهنگی و اتصال اقوام مختلف ایران اشاره کرد و افزود: «راه‌آهن، اقوام متنوع ایران را مانند نخی تسبیح به هم متصل کرد و به یکجانشینی برخی اقوام کوچ‌نشین کمک کرد.»
راه‌آهن، میراثی برای نسل‌ها
محمدحسن طالبیان با اشاره به سابقه تاریخی ایده راه‌آهن در دوره قاجار، اظهار داشت: «در دوره قاجار، روشنفکرانی مانند میرزا یوسف‌خان مستشارالدوله بر اهمیت راه‌آهن برای نجات ایران تأکید داشتند.» وی افزود که ثبت جهانی راه‌آهن، نتیجه تلاش‌های تیمی گسترده‌ای بود که از سال ۱۳۹۳ آغاز شد.
طالبیان به چالش‌های آماده‌سازی پرونده ثبت جهانی اشاره کرد و گفت: «مسیر ۱۳۹۴ کیلومتری راه‌آهن، با تنوع اقلیمی و مشکلات زیرساختی مانند زباله‌های حاشیه خطوط، کار را دشوار کرده بود. اما با همکاری دستگاه‌های مختلف، از جمله راه‌آهن و شهرداری‌ها، این مشکلات برطرف شد.» وی از نقش ارزیابان بین‌المللی، به‌ویژه کارشناسان سوئیسی و اتریشی، در تأیید ارزش‌های مهندسی راه‌آهن قدردانی کرد و افزود: «آن‌ها از کیفیت بالای مهندسی پل‌ها و تونل‌های راه‌آهن شگفت‌زده شده بودند.»
طالبیان همچنین به اهمیت معماری ایستگاه‌های راه‌آهن اشاره کرد و گفت: «هر ایستگاه، هویت محلی خود را دارد. برای مثال، ایستگاه اهواز با معماری آجری، یادآور سازه‌های باستانی خوزستان است، درحالی‌که ایستگاه‌های شمالی مانند بندر ترکمن، معماری متفاوتی دارند.»
وی ثبت جهانی راه‌آهن را فرصتی برای توسعه گردشگری و حفاظت از این میراث دانست.
راه‌آهن، نماد عزت ملی
ویژگی‌های برجسته راه‌آهن سراسری
- • ساخت با مدیریت ایرانی و همکاری ۲۲ کشور
- • عبور از ۸ اقلیم مختلف
- • شاهکارهای مهندسی: پل ورسک و سه‌خط طلا
- • تبدیل ایستگاه‌ها به جاذبه‌های گردشگری
وحید علی‌قارداشی راه‌آهن را بزرگ‌ترین پروژه زیرساختی ایران بین دو جنگ جهانی توصیف کرد. وی گفت: «این پروژه با مدیریت ایرانی و همکاری ۲۲ کشور ساخته شد و نشان‌دهنده توان مدیریتی ایران در بهره‌گیری از دانش جهانی است.»
قارداشی به ویژگی‌های مهم راه‌آهن اشاره کرد و افزود: «این راه‌آهن، با عبور از ۸ اقلیم مختلف، از مناطق گرم و خشک تا سرد و مرطوب، تنوع بی‌نظیری را در بر می‌گیرد. پل‌ها و تونل‌های این مسیر، مانند پل ورسک و سه‌خط طلا، شاهکارهای مهندسی هستند.»
وی همچنین به نقش راه‌آهن در توسعه گردشگری اشاره کرد و گفت: «ایستگاه‌هایی مانند بیشه، خود به جاذبه‌های گردشگری تبدیل شده‌اند و می‌توانند به اقتصاد محلی کمک کنند.»
دیپلماسی در خدمت میراث
حمیصی به نقش دیپلماسی در ثبت جهانی راه‌آهن پرداخت. وی اظهار داشت: «پرونده‌های میراث جهانی دو بخش دارند: بخش کارشناسی که در ایران تهیه می‌شود و بخش دیپلماتیک که در یونسکو پیگیری می‌شود.» وی افزود که ثبت جهانی راه‌آهن، به دلیل زنجیره‌ای بودن و گستردگی آن، یکی از پیچیده‌ترین پرونده‌های ایران بود.
حمیصی به چالش‌های دیپلماتیک در اجلاس یونسکو در سال ۱۴۰۰ اشاره کرد و گفت: «با وجود تنش‌های سیاسی با برخی کشورها، از جمله عربستان و بحرین، با مذاکرات فشرده و ارائه مستندات قوی، موفق شدیم اجماع لازم را برای ثبت این اثر به‌دست آوریم.»
وی از تلاش‌های طالبیان و تیم او در این فرآیند قدردانی کرد و افزود: «ثبت جهانی راه‌آهن، ثروت عظیمی برای ایران به ارمغان آورد که می‌تواند در حوزه گردشگری و اقتصاد تأثیرگذار باشد.»
حفاظت و توسعه پایدار راه‌آهن
فیروزه سالاری، مدیر پایگاه میراث جهانی راه‌آهن سراسری ایران، در سخنرانی خود به اقدامات انجام‌شده پس از ثبت جهانی راه‌آهن اشاره کرد. وی اظهار داشت: «پس از ثبت جهانی راه‌آهن در سوم مرداد ۱۴۰۰، مدیریت یکپارچه حفاظت از این اثر به شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران سپرده شد. این تصمیم هوشمندانه، با همکاری و نظارت وزارت میراث فرهنگی، به حفظ ارزش‌های تاریخی و فرهنگی این میراث کمک کرد.»
سالاری افزود: «پایگاه میراث جهانی راه‌آهن در سال ۱۴۰۳ به‌صورت رسمی تشکیل شد و از همان ابتدا، برنامه‌های مدیریتی که در پرونده ثبت جهانی به یونسکو ارائه شده بود، به‌روزرسانی شد.»
وی به اهمیت حفظ توازن بین حفاظت از ارزش‌های تاریخی و بهره‌برداری عملیاتی از راه‌آهن تأکید کرد و گفت: «یکی از چالش‌های اصلی، ایجاد تعادل بین ایمنی و خدمات‌رسانی به مسافران و بار، و در عین حال حفظ اصالت تاریخی این اثر است. این موضوع در سطح جهانی نیز برای آثار میراثی پویا مطرح است.»
اقدامات پایگاه میراث جهانی راه‌آهن
- • شناسایی و مستندسازی عناصر فرهنگی و تاریخی
- • ایجاد بانک اطلاعاتی GIS
- • تدوین استانداردهای حفاظت و نگهداری
- • ثبت ملی اولین ایستگاه تاریخی در تهران
- • تدوین طرح جامع گردشگری راه‌آهن
- • آماده‌سازی بسته‌های سرمایه‌گذاری
- • برنامه‌ریزی برای تأسیس موزه ملی راه‌آهن
وی به فعالیت‌های پایگاه اشاره کرد و گفت: «شناسایی و مستندسازی عناصر فرهنگی و تاریخی راه‌آهن، از جمله سازه‌های معماری و فنی، در قالب بانک اطلاعاتی GIS در حال انجام است. همچنین، استانداردهای حفاظت و نگهداری تدوین شده و دستورالعمل‌هایی برای مداخلات در ایستگاه‌ها و بناهای تاریخی تهیه شده است.»
سالاری از ثبت ملی اولین ایستگاه تاریخی در تهران همزمان با تشکیل پایگاه خبر داد و افزود: «کارگروه‌هایی با حضور متخصصان و علاقه‌مندان تشکیل شده تا این فعالیت‌ها را پیش ببرند.»
سالاری همچنین به برنامه‌های گردشگری راه‌آهن اشاره کرد و گفت: «طرح جامع گردشگری راه‌آهن در حال تدوین است که می‌تواند افق جدیدی برای گردشگری کشور ایجاد کند. اقامتگاه‌های ریلی و بسته‌های سرمایه‌گذاری برای مشارکت بخش خصوصی نیز آماده شده است.» وی از برنامه‌ریزی برای تأسیس موزه ملی راه‌آهن ایران خبر داد و افزود: «فراخوانی برای جمع‌آوری اسناد و اشیای تاریخی مرتبط با راه‌آهن اعلام شده تا این موزه به‌عنوان مرکزی برای حفظ تاریخ این اثر فعالیت کند.»
سالاری در پایان از همه علاقه‌مندان دعوت کرد تا با پایگاه میراث جهانی راه‌آهن همکاری کنند و گفت: «این میراث متعلق به همه مردم ایران است و پرونده‌های آن باز است تا همه بتوانند در حفاظت و توسعه آن مشارکت کنند.»
تأثیرات ثبت جهانی راه‌آهن
دستاوردهای ثبت جهانی
- • فرهنگی: نماد مدرنیزاسیون و پیونددهنده اقوام مختلف
- • اقتصادی: جذب گردشگر و توسعه مناطق کمتر برخوردار
- • مهندسی: حفظ شاهکارهای مهندسی با عملکرد ۸۰ ساله
سخنرانان به اتفاق بر تأثیرات چندوجهی ثبت جهانی راه‌آهن تأکید کردند. از منظر فرهنگی، این اثر به‌عنوان نمادی از مدرنیزاسیون ایران، پیونددهنده اقوام و فرهنگ‌های مختلف کشور است. از نظر اقتصادی، راه‌آهن می‌تواند با جذب گردشگران داخلی و خارجی، به توسعه مناطق کمتر برخوردار کمک کند. از منظر مهندسی، پل‌ها و تونل‌های این مسیر، مانند پل ورسک و سه‌خط طلا، شاهکارهایی هستند که همچنان پس از ۸۰ سال عملکردی بی‌نقص دارند.
چالش‌های پیش رو
- • غفلت در بهره‌برداری از ظرفیت‌های اجتماعی و اقتصادی راه‌آهن
- • مشکلات مدیریتی و زیرساختی مانند زباله‌های حاشیه خطوط
- • حفظ توازن بین حفاظت از میراث و بهره‌برداری عملیاتی
با وجود دستاوردهای ثبت جهانی، سخنرانان به برخی چالش‌ها نیز اشاره کردند. ایمانی جاجرمی از غفلت در بهره‌برداری از ظرفیت‌های اجتماعی و اقتصادی راه‌آهن انتقاد کرد و گفت: «ایستگاه‌های راه‌آهن می‌توانستند به مراکز اجتماعی شهرها تبدیل شوند، اما این فرصت از دست رفته است.» طالبیان نیز به مشکلات مدیریتی و زیرساختی، مانند زباله‌های حاشیه خطوط، اشاره کرد که با تلاش‌های تیمی برطرف شد. سالاری نیز بر چالش حفظ توازن بین حفاظت و بهره‌برداری تأکید کرد و راهکارهای پایگاه را برای رفع این چالش‌ها تشریح نمود.
در انتها باید گفت مراسم بزرگداشت چهارمین سالگرد ثبت جهانی راه‌آهن سراسری ایران، فرصتی بود برای بازخوانی اهمیت این اثر تاریخی و مهندسی. راه‌آهن سراسری ایران نه‌تنها نمادی از پیشرفت فناوری و مدیریت ایرانی است، بلکه به‌عنوان یک میراث جهانی، مسئولیت حفاظت از آن را بر دوش نسل‌های کنونی و آینده قرار داده است. این رویداد نشان داد که با همکاری نهادهای مختلف و بهره‌گیری از ظرفیت‌های دیپلماتیک، کارشناسی و مدیریتی، می‌توان میراثی ماندگار را به جهانیان معرفی کرد و از آن برای توسعه فرهنگی و اقتصادی کشور بهره برد.
