هشدار برای مردان پس از حادثه

رویکرد غالب در مدیریت بحران، نشانِ بارزی از «نوشداروی پس از مرگ سهراب» است. ما مردانِ پس از حادثه‌ایم؛ تنها زمانی که فاجعه رخ می‌دهد، ناگهان به یاد بایدهایی می‌افتیم که به دست فراموشی سپرده‌ایم. در کشور ما، توجه به استانداردها و نظامات علمی ضعیف، ناقص و ظاهری در قالب دستورالعمل‌ها، دوره‌های آموزشی و جلسات بی‌حاصل نمود می‌یابد که در هنگام مواجهه با بحران، اثری اندک خواهند داشت. عموماً از وقایع و حوادث درس نمی‌گیریم و تجربه‌های تلخ، جز هیجان‌های زودگذر و حرکتی بی‌ثمر، نتیجه‌ای در پی نخواهد داشت، در حالی‌که هر یک از بحران‌های طبیعی یا انسانی می‌تواند بخش عمده‌ای از سرمایه، توان و امنیت ملی را به خطر اندازد، موجب فرار سرمایه‌ها شود، از اعتماد به نظام مدیریتی بکاهد و تردید در مهارت مسئولان را دامن بزند و نهایتاً، مردم دستاورد محسوسی نمی‌بینند، سرمایه‌های جامعه از کشور خارج می‌شود، چرخه معیوب ادامه می‌یابد و بیش از پیش اعتماد عمومی به مدیریت بحران در کشور از دست خواهد رفت.

در دنیای امروز، مفهوم پدافند غیرعامل از یک راهبرد صرفاً دفاعی فراتر رفته و به بخشی جدایی‌ناپذیر از توسعه پایدار و تاب‌آوری ملی تبدیل شده است و سازمان‌های جهانی از جمله سازمان جهانی گمرک (WCO)، سازمان جهانی بهداشت (WHO)، سازمان جهانی تجارت (WTO) و سازمان بین‌المللی دریانوردی (IMO)، استانداردها، توصیه‌ها و برنامه‌های عملیاتی ویژه‌ای برای مدیریت این مهم ارائه داده‌اند.

پدافند غیرعامل که به معنای مجموعه اقدامات و تدابیری است که بدون به‌کارگیری سلاح، با هدف کاهش آسیب‌پذیری نیروی انسانی، تأسیسات، تجهیزات و زیرساخت‌های حیاتی کشور در برابر تهدیدات دشمن (نظامی، تروریستی، سایبری، زیستی) و حتی بلایای طبیعی انجام می‌گیرد، نقش مکمل و پیشگیرانه‌ای در کنار پدافند عامل (دفاع مسلحانه) ایفا می‌کند، بنابراین و بر اساس تجارب تاریخی، به‌ویژه در دوران دفاع مقدس، ضرورت توجه به این حوزه به وضوح آشکار و از سال 1382، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی در این زمینه به صورت سازمان‌یافته در ایران آغاز شد.

در این میان، بنادر و گمرکات به دلیل نقش حیاتی در زنجیره تامین کالا، تجارت خارجی، امنیت اقتصادی و ارتباطات بین‌المللی، از اهمیت راهبردی بیشتری برخوردارند؛ چراکه آسیب‌پذیری آنها، می‌تواند تبعات گسترده‌تری بر اقتصاد ملی و امنیت کشور داشته باشد. از این‌رو، اجرای اصول بنیادین و ضوابط پدافند غیرعامل در این حوزه نه‌تنها یک ضرورت راهبردی، بلکه یک الزام حیاتی برای تداوم فعالیت اقتصادی، کاهش خسارت احتمالی و تضمین پایداری کشور در شرایط بحران محسوب می‌شود.

تهدیدات مرتبط با بنادر و گمرکات

بنادر و گمرکات به واسطه ماهیت فعالیت‌های خود، همواره در معرض طیف وسیعی از تهدیدات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری قرار دارند که می‌توان این تهدیدات را به شرح زیر دسته‌بندی کرد:

• حملات نظامی یا موشکی به اسکله‌های بندری، انبارهای راهبردی و زیرساخت‌های حیاتی.
• خرابکاری و عملیات تروریستی در تأسیسات بندری، انبارهای گمرک و سیستم‌های کنترلی.
• حملات هکری و سایبری به سامانه‌های هوشمند گمرکی، مدیریت بندر، سیستم‌های ارزش‌گذاری کالا، ترخیص و مدیریت بار که می‌توانند موجب اختلال در جریان تجاری، سرقت اطلاعات یا حتی آسیب‌های فیزیکی به زیرساخت‌ها شوند.
• آلودگی‌های زیستی و شیمیایی عمدی یا غیرعمدی، از طریق کانتینرها، کشتی‌ها یا محموله‌های ورودی.
• نفوذ و جاسوسی به سامانه‌های اطلاعاتی و عملیاتی.
• بلایای طبیعی مانند زلزله، طوفان، سیل و سونامی که می‌توانند منجر به تخریب زیرساخت‌ها و توقف فعالیت‌ها شوند.

بنابراین برای مدیریت و مقابله با این تهدیدات نیاز به سیاست‌گذاری و تعیین اهداف اصلی پدافند غیرعامل در حوزه گمرکات و بنادر می‌باشد که مهم‌ترین آنها عبارتند از:

• افزایش تاب‌آوری زیرساخت‌های بندر و گمرک مقابل تهدیدات مختلف.
• کاهش خسارت‌های احتمالی به تجهیزات، کالاها و نیروی انسانی.
• تضمین تداوم خدمات تخلیه، بارگیری، بازرسی و ترخیص کالا.
• جلوگیری از اختلال در زنجیره تامین کشور.
• کاهش آسیب‌پذیری در برابر تهدیدات سایبری و جنگ الکترونیک.

مشکلات سیاست‌گذاری و عملیاتی بنادر و گمرکات

توقف (رسوب) طولانی کالاها: اگرچه بنادر تجاری و گمرکات محل نگهداری موقت کالاها برای انجام تشریفات گمرکی و ترخیص هستند، اما در سال‌های اخیر، توقف کالاها به دلیل سیاست‌گذاری‌های نادرست تجاری و بانکی افزایش یافته است.

پیچیدگی اخذ مجوزها: سال‌هاست که کالاهای ورودی و عبوری از کشور در چنبره مقررات دست‌وپاگیر اداری، تفکیک‌های متعدد کالاهای ممنوعه و مجاز و مجوزهای طاقت‌فرسا گرفتار شده‌اند و بسیاری از تجار و تولیدکنندگان از این نابسامانی‌ها به ستوه آمده‌اند.

مشکلات ترخیص کالا: طبق ماده 24 قانون امور گمرکی، اگر کالایی در مهلت سه‌ماهه (و تمدید دو‌ماهه آن) ترخیص نشود، متروکه اعلام خواهد شد و حتی اگر تاجر به دنبال اخذ مجوز باشد، در نهایت مجبور است هزینه‌های سنگین انبارداری (حدود 5/2 درصد ارزش کالا) را بپردازد تا کالایش را بازپس گیرد؛ این در حالی است که متوسط تعرفه گمرکی کشور تنها 5/3 تا 4 درصد است. این مشکل وقتی نمود بیشتر می‌یابد که در نهایت، تمام هزینه‌های اضافی بر دوش مصرف‌کننده نهایی خواهد بود و به افزایش نرخ تورم دامن خواهد زد.

روش‌های سنتی ترخیص و انبارداری: حدود 80 درصد محمولات از طریق بنادر و مناطق آزاد وارد کشور می‌شوند، اما سیستم‌های مدیریتی در انبارداری و ترخیص کالا، همچنان قدیمی و ناکارآمد هستند.

ضعف فناوری: فقدان سامانه‌های یکپارچه برای رصد کالاها از مبدأ تا مقصد، مشکل بزرگی است. سامانه‌های فعلی مؤثر در جریان تجاری مانند سامانه جامع تجارت (NTSW)، سامانه پنجره واحد تجارت فرامرزی (EPL) و سامانه‌های عملیاتی گمرک و بنادر از جمله سامانه جامع امور گمرکی، سامانه ارزش (TSC)، نه‌تنها یکپارچه نبوده، بلکه با توجه به اینکه براساس فناوری‌های 10 سال پیش طراحی و اجرا شده‌اند در حال حاضر به‌طور مؤثر نمی‌توانند پاسخ‌گوی نیاز امروز کشور باشند (در حالی که هوش مصنوعی هر روز راهکارهای جدید ارائه می‌دهد، ادعاهای هوشمندسازی در سازمان‌های ما بیشتر شعارگونه است تا عملی و متأسفانه حوادثی مانند آتش‌سوزی در گمرکات جلفا، بندرعباس و شهید رجایی نتوانستند درس عبرتی برای استقرار سیستم‌های کارآمد باشند).

کمبود دستگاه‌های کنترل و نظارت: دستگاه‌های جدید کنترل و نظارت نقش مهمی در مدیریت پدافند غیرعامل ایفا می‌کنند، امروزه استفاده از روش‌های بازرسی غیرمخرب (NII) از جمله اسکنرهای پیشرفته اشعه ایکس و گاما، سیستم‌های تشخیص مواد منفجره، بارکدخوان‌ها و ربات‌های بازرسی‌کننده، سیستم‌های بیومتریک و ابزار تشخیص مواد شیمیایی و رادیواکتیو از الزامات ضروری برای افزایش امنیت، تسهیل تجارت و مقابله با تهدیدات است.

اگرچه در حال حاضر گمرکات کشور برای بخشی از کنترل‌های ضروری کالاها و کانتینرها از دستگاه‌های X-RAY استفاده می‌کنند، ولی نیاز به استفاده از ابزار بروز و متنوع با توجه به نوع تهدیدات از موارد ضروری در مدیریت پدافند غیرعامل در بنادر و گمرکات است.

اقدامات کلیدی پدافند غیرعامل در بنادر و گمرکات

برای مقابله مؤثر با تهدیدات فوق، اجرای مجموعه‌ای از الزامات و اقدامات تخصصی در بنادر و گمرکات ضروری است:

مکان‌یابی و طراحی ایمن

پدافند غیرعامل باید از مرحله طراحی و ساخت مراکز بندری و گمرکی مورد توجه قرار گیرد. این اقدامات شامل:

1. انتخاب محل احداث: دور از شعاع تهدید و با در نظر گرفتن جداسازی انبار مواد خطرناک از کالاهای عمومی.
2. طراحی سازه‌ها: مقاوم‌سازی اسکله‌ها و انبارها در برابر آتش‌سوزی، انفجار، سیل و زمین‌لرزه.
3. پراکندگی هوشمند: توزیع جغرافیایی تأسیسات کلیدی (مانند پست‌های برق، مخازن سوخت، انبارهای مواد خطرناک) برای کاهش تمرکز آسیب‌پذیری.
4. استفاده از سامانه‌های پشتیبان و غیرمتمرکز: با توجه به اینکه همه عملیات تجاری از طریق سامانه‌های مرتبط انجام می‌گیرد نیاز است تا سامانه‌های پشتیبان بدون نیاز به اینترنت و با استفاده از اینترانت محلی در گمرکات طراحی و استفاده شود. حتی بهتر است که گمرکات کشور برای جلوگیری از توقف جریان تجاری امکان ثبت اطلاعات به‌صورت غیر برخط و آفلاین را نیز مد نظر داشته باشند.

مقاوم‌سازی سازه‌ها و تجهیزات حیاتی

1. تقویت سازه‌ای: مقاوم‌سازی اتاق‌های سرور و استفاده از اتاق فارادی جهت مقابله با تهدیدات الکترومغناطیس، اتاق مانیتورینگ، پست‌های برق و انبارهای راهبردی در برابر انفجار و آتش.
2. استفاده از تجهیزات حفاظتی: درهای ضدانفجار، دیوارهای مقاوم، و سامانه‌های اعلام و اطفای حریق پیشرفته و دوربین‌های کنترلی.

استقرار پدافند سایبری پیشرفته

با توجه به وابستگی روزافزون به سامانه‌های مکانیزه و الکترونیکی، پدافند سایبری در بنادر و گمرکات از اهمیت حیاتی برخوردار است و بنابراین انجام اقدامات زیر ضروری است:

1. استفاده از تجهیزات به‌روز کنترلی: رصد ترافیک شبکه‌های داخلی اعم از شبکه لوکال گمرکات، شبکه اینترانت و شبکه اینترنت جهت جلوگیری از نفوذ به سیستم‌های عملیاتی.
2. ایزوله‌سازی شبکه‌های حیاتی: جداسازی سامانه‌های حساس مانند سامانه پنجره تجارت فرامرزی (EPL)، سامانه جامع امور گمرکی، مدیریت محوطه بندری و سامانه‌های لجستیک و حمل‌ونقل.
3. استفاده از ابزارهای امنیتی: مانند دیوارهای آتش (Firewalls)، سیستم‌های تشخیص نفوذ و نظارت مداوم امنیت سایبری.
4. اجرای تست نفوذ به‌صورت دوره‌ای: برای اطمینان از کارکرد صحیح و ایمن سامانه‌ها، شناسایی حفره‌های امنیتی و رفع نقاط آسیب‌پذیر.
5. استفاده از سیستم‌های ارتباطی جایگزین: استفاده از شبکه‌های ماهواره‌ای یا رادیویی در صورت قطع اینترنت و اینترانت.
6. آموزش و آگاهی‌بخشی: آموزش مستمر نیروهای انسانی در زمینه تهدیدات سایبری و حملات فیشینگ.
7. نام‌گذاری‌های غیرواقعی یا مبهم: برای فایل‌ها و تجهیزات حساس به منظور کاهش دسترسی در حملات سایبری.

آموزش، رزمایش و فرهنگ‌سازی

1. آمادگی نیروی انسانی: باید کارکنان گمرک و بندر در خصوص رفتار در بحران‌های امنیتی، تروریستی، زیستی و سایبری آموزش تخصصی ببینند.
2. برگزاری رزمایش‌های دوره‌ای: شبیه‌سازی حملات مختلف (سایبری، زیستی، آتش‌سوزی، قطع سیستم) برای ارزیابی نقاط ضعف.
3. فرهنگ‌سازی: ترویج فرهنگ پدافند غیرعامل در سطوح سازمانی.

کنترل دسترسی و امنیت فیزیکی

1. سامانه‌های هوشمند کنترل تردد از جمله استفاده از سیستم‌های بیومتریک، دوربین مداربسته، گیت‌های هوشمند برای کنترل فیزیکی تردد افراد و وسایل نقلیه.
2. محدود کردن دسترسی به نقاط حیاتی در سطوح مختلف.
3. نظارت بر ورودی و خروجی کانتینرهای کالا از منظر تهدیدات زیستی، شیمیایی و رادیولوژیکی.

مدیریت بحران و استمرار فعالیت

1. طراحی و پیاده‌سازی طرح‌های مدیریت بحران به‌ویژه برای گمرکات و بنادر بزرگ کشور.
2. پیش‌بینی سناریوهای مختلف تهدید و تعریف واکنش‌های سریع و مؤثر (انتقال سریع کالا، قطع اضطراری سیستم‌ها، تخلیه پرسنل).
3. ذخیره کالاهای ضروری و تجهیزات امدادی در گمرکات مرزی کشور و مناطق کمتر آسیب‌پذیر.
4. تأمین پایداری انرژی و زیرساخت‌ها (برق اضطراری، آب آشامیدنی، سوخت و امکانات پشتیبانی در بنادر اصلی).

نقش فناوری‌های نوین و رویکردهای مدیریتی

اطلاعات پیش از ورود کالا (Pre-Arrival Information)

استفاده از اطلاعات پیش از ورود کالا و کانتینر (PAI) می‌تواند نقش بسیار مهمی در ارتقای پدافند غیرعامل ایفا کند. این اطلاعات که شامل داده‌هایی درباره محموله، فرستنده، گیرنده، نوع کالا، مبدأ و مسیر حمل‌ونقل است، به سازمان‌ها کمک می‌کند تا پیش از ورود فیزیکی کالا، تحلیل‌های امنیتی و حفاظتی لازم را انجام دهند.

لازم به ذکر است، تأثیرات کلیدی سیستم اطلاعات پیش از ورود PAI بر پدافند غیرعامل عبارتند از:

1. تشخیص تهدیدات احتمالی پیش از ورود: شناسایی محموله‌های مشکوک، پرریسک یا دارای منشأ از مناطق بحرانی و همچنین کالاهای با مصرف دوگانه.
2. تقویت آمادگی زیرساختی و عملیاتی: تمهیدات پیشگیرانه، تخصیص منابع با توجه به سطح ریسک و جلوگیری از ازدحام.
3. حفاظت از زیرساخت‌های حیاتی: جلوگیری از ورود محموله‌هایی که امنیت ملی، محیط‌زیستی یا اقتصادی را تهدید می‌کنند.
4. هماهنگی بین‌سازمانی کامل‌تر: تسهیل همکاری بین گمرک، پدافند غیرعامل، بنادر، نیروی انتظامی و سایر نهادهای امنیتی.
5. کاهش زمان واکنش در شرایط بحرانی: امکان پیش‌بینی و شبیه‌سازی سناریوهای تهدید با استفاده از اطلاعات دقیق و به‌موقع.

سامانه‌های ردیابی و پایش هوشمند کالا

1. نصب سنسور روی کانتینرهای دارای کالاهای خطرناک و پرریسک برای ردیابی لحظه‌ای مکان، دما، ضربه، نشت گاز یا مواد خطرناک.
2. پایش پیوسته کالاهای استراتژیک و پرریسک در محوطه گمرک یا در طول مسیر حمل‌ونقل.
3. اعلام هشدار سریع در صورت تغییر شرایط کالا یا انحراف از مسیر.

شیوه‌های نوین مدیریت گمرکی در مدیریت بحران

منظور استفاده از رویکردهایی مانند حسابرسی‌های پس از ترخیص (Post-Clearance Audit) و ترخیص سریع کالاها به کمک ابزارهای مدیریت ریسک است.

در روش‌های مدرن مدیریت گمرکی از جمله حسابرسی پس از ترخیص، کالاها با حداقل تشریفات گمرکی و از مسیر سبز یا آبی ترخیص شده و رسیدگی‌های زمان‌بر به پس از ترخیص کالا و براساس اطلاعات و اسناد به‌دست آمده از خرید، تشریفات بازرگانی و اطلاعات مالی موکول می‌شود. در این روش که بر مبنای مدیریت ریسک و قانون‌پذیری صاحب کالا انجام می‌گیرد، هزینه، زمان و اسنادی که ممکن است باعث توقف طولانی‌مدت کالا در بررسی اولیه در گمرک ورودی باشد کاهش یافته و در نهایت به افزایش سرعت ترخیص و کاهش ریسک تجمیعی در نقاط حساس کمک می‌کند.

این رویکردها منجر به کاهش تراکم کالایی در بنادر و گمرکات و انتقال ریسک به سایر نقاط، کاهش تمرکز کالاها در نواحی حساس بندری و کاهش آسیب‌پذیری فیزیکی و امنیتی، افزایش چابکی گمرک و حفظ تداوم جریان تجاری و در نهایت افزایش امنیت فیزیکی و زیستی کالاها با حذف نیاز به نگهداری طولانی‌مدت در انبارها می‌شود.

امروزه، با سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی صحیح در زمان مناسب می‌توان با کمترین هزینه از فجایع آتی جلوگیری کرد، اما غفلت از این امور مهم، باعث خسارات جبران‌ناپذیر و هزینه‌های گزاف خواهد شد.

به قول سعدی:

چو پر شد نشاید گذشتن به پیل

بنابراین، با توجه به وضعیت ژئوپلیتیکی ایران و اهمیت فزاینده تجارت بین‌الملل، تأکید بر برنامه‌ریزی‌های مرتبط با پدافند غیرعامل و مدیریت بحران و بازنگری مستمر در دستورالعمل‌های مرتبط در بنادر و گمرکات یک الزام انکارناپذیر است. ترکیب رویکردهایی مانند مهندسی مقاوم‌سازی، امنیت سایبری پیشرفته، آموزش‌های مستمر، به‌کارگیری فناوری‌های نوین و مدیریت هوشمند اطلاعات و جریان کالا، می‌تواند تاب‌آوری ملی را در برابر طیف وسیعی از تهدیدات افزایش دهد و تضمین‌کننده تداوم فعالیت‌های اقتصادی و امنیت کشور در هر شرایطی باشد.