معمای ساختاری گردشگری-لجستیک ایران: ارزان‌ترین و ناکارآمدترین
نویسنده: بهاره بوذری | خبرنگار
ایران در سال ۱۴۰۳ با تناقضی چشمگیر در صنعت گردشگری مواجه است: ارزان‌ترین مقصد گردشگری جهان با یکی از ناکارآمدترین زیرساخت‌های لجستیکی. این پدیده نادر در اکوسیستم گردشگری-لجستیک ایران، نمونه‌ای منحصربه‌فرد از عدم توازن ساختاری در ماتریس هزینه-کارایی خدمات است. کشوری که به طور همزمان، هم رتبه نخست جهانی در رقابت‌پذیری قیمت گردشگری را دارد و هم در جایگاه ۱۲۳ از ۱۳۹ کشور در شاخص عملکرد لجستیکی قرار گرفته است.
بهار ۱۴۰۳، نه فصل شکوفایی، که موسم خزان زودرس صنعت گردشگری ایران است؛ خزانی که تبعات آن نه تنها بر پیکر نحیف این صنعت، بلکه لرزه‌ای عمیق بر ارکان شبکه حمل‌ونقل و زنجیره لجستیک کشور وارد آورده است. در این گزارش ویژه، با تکیه بر آخرین داده‌های آماری و تحلیل‌های میدانی، به کالبدشکافی عمیق این “تراژدی در دو پرده” می‌پردازیم.
پرده اول: تشریح معمای ساختاری گردشگری-لجستیک ایران
پارادوکس اعداد: ارزان‌ترین و ناکارآمدترین
براساس گزارش شماره TR-۲۰۲۴/۰۳۶ مجمع جهانی اقتصاد (WEF) در سال ۱۴۰۳ (۲۰۲۴)، ایران با امتیاز کامل ۶.۷ از ۷ در شاخص رقابت‌پذیری قیمت، رتبه نخست جهان را در ارزانی برای گردشگران خارجی کسب کرده است. اما همین کشور، طبق آخرین گزارش تحلیلی شماره LPI-۲۰۲۳/۱۱۴ شاخص عملکرد لجستیکی (LPI) بانک جهانی (۱۴۰۲/۲۰۲۳)، در رتبه ۱۲۳ از ۱۳۹ کشور قرار دارد – یعنی در چارک آخر جهانی.
«این پارادوکس، تصویری گویا از اقتصاد ناپایدار گردشگری ایران است؛ مقصدی فوق‌العاده ارزان با زیرساخت‌های فوق‌العاده ناکارآمد.»
مقایسه شاخص‌های لجستیکی ایران با کشورهای منطقه
این جدول به وضوح نشان می‌دهد که شکاف عمیقی میان ایران و همسایگان رقیب در شاخص‌های کلیدی لجستیکی وجود دارد.
آمار گردشگری نشان می‌دهد که با وجود افزایش ۲۴ درصدی تعداد گردشگران ورودی در سال ۱۴۰۳ (۲۰۲۴) با پیش‌بینی ۴.۱۶ میلیون نفر، این رقم همچنان بسیار پایین‌تر از اوج ۹.۱ میلیون نفری پیش از همه‌گیری کروناست. هدف‌گذاری ۱۵ میلیون گردشگر تا سال ۱۴۰۵ (۲۰۲۶) با موانع ساختاری جدی در بخش لجستیک مواجه است.
میراث تلخ: ناوگان فرسوده و زیرساخت‌های زمین‌گیر
کالبدشکافی وضعیت ناوگان حمل و نقل ایران، تصویری هشداردهنده را آشکار می‌سازد:
▪ بخش هوایی: میانگین سنی ناوگان هوایی کشور بین ۲۵.۶ تا ۲۹ سال است – حدود ۵ برابر میانگین شرکت‌های هواپیمایی پیشرو منطقه مانند قطر ایرویز با میانگین ۵ تا ۸.۵ سال. تنها ۸ تا ۱۷ فروند از هواپیماهای ایران‌ایر عملیاتی هستند. حدود ۶۰٪ کل ناوگان هوایی کشور به دلیل کمبود قطعات زمین‌گیر شده‌اند.
▪ بخش ریلی: با وجود شبکه ریلی ۱۱,۱۰۶ کیلومتری، میانگین عمر لوکوموتیوها به ۴۰ سال رسیده است. نزدیک به نیمی از ۹۰۰ لوکوموتیو کشور از چرخه بهره‌برداری خارج شده‌اند. خط پرسرعت تهران-قم-اصفهان با پیشرفت ۶۰-۷۰ درصدی، نقطه امیدی برای آینده به شمار می‌رود.
▪ بخش جاده‌ای: بیش از نیمی از ناوگان جاده‌ای کشور، عمری بالای ۱۰ سال دارند. ایران با ۲۴.۳ مرگ بر اثر تصادفات در هر ۱۰۰ هزار نفر، رتبه ۲۳ جهان در مرگ و میر جاده‌ای را داراست.
تأثیر تحریم‌ها بر زیرساخت لجستیکی
تحریم‌های بین‌المللی، نقش مهمی در تشدید چالش‌های لجستیکی ایران ایفا کرده‌اند:
- زنجیره تأمین قطعات: تحریم‌ها دسترسی به قطعات یدکی هواپیما را با محدودیت جدی مواجه کرده، به‌طوری‌که قیمت قطعات از طریق کانال‌های غیررسمی بین ۳ تا ۵ برابر قیمت واقعی است.
- نوسازی ناوگان: امکان خرید ناوگان جدید هوایی، ریلی و جاده‌ای سنگین به شدت محدود شده و هزینه نقل و انتقالات ارزی برای واردات تجهیزات تا ۳۰٪ افزایش یافته است.
- فناوری‌های مدیریت لجستیک: محدودیت دسترسی به سیستم‌های نوین مدیریت زنجیره تأمین و ناوبری، کارآیی شبکه لجستیکی را کاهش داده است.
پرده دوم: تحلیل متخصصان از ریشه‌های بحران لجستیک گردشگری
شهادت‌نامه میدانی: ناوگانی که نفس‌هایش به شماره افتاده
حرمت‌الله رفیعی، رئیس انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرتی و هوایی ایران، با صراحت می‌گوید: «شرایط فعلی، از دوران تاریک کرونا نیز برای کل زنجیره سفر و حمل‌ونقل مرتبط با آن، ویرانگرتر است.» او با نگاهی تیزبینانه اضافه می‌کند: «بخش عمده‌ای از مسافران ورودی، فاقد هرگونه ارزش افزوده اقتصادی برای شبکه حمل‌ونقل هستند.»
این واقعیت تلخ، به پیامدهای مخرب زیر می‌انجامد:
- کاهش ضریب اشغال اقتصادی ناوگان
- افت درآمد شرکت‌های حمل‌ونقل
- ناتوانی در تأمین بودجه نگهداری و نوسازی
- افزایش فرسودگی و کاهش ایمنی
- دافعه گردشگران با کیفیت بالاتر
رفیعی پرسش کلیدی را مطرح می‌کند: «چگونه می‌توان با ناوگانی که از فرط کهنگی به سختی نفس می‌کشد، انتظار خدمات حمل‌ونقل ایمن و رقابتی در سطح بین‌المللی داشت؟»
پدیده “گردشگری فقر”: استهلاک سرمایه‌های لجستیکی بدون بازگشت
دکتر ابراهیم بای سلامی (مشاور كميسيون گردشگري اتاق ايران)، مفهوم “گردشگری فقر” (Poverty Tourism) را معرفی می‌کند – پدیده‌ای که در آن، ایران به مقصدی ارزان برای مسافران با حداقل توان خرید تبدیل شده است. این مفهوم به ویژه در ادبیات تخصصی زنجیره ارزش گردشگری (Tourism Value Chain) به وضعیتی اشاره دارد که مقصد گردشگری قادر به جذب بخش‌های پرسود از بازار گردشگران نیست.
ترکیب گردشگران ورودی به ایران و میانگین هزینه‌کرد
*نرخ بازده داخلی (Internal Rate of Return): نرخ بازگشت سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های لجستیکی مرتبط با مسافران هر کشور، براساس مطالعات اقتصاد حمل و نقل ۱۴۰۲
این وضعیت برای صنعت لجستیک به معنای «فشار مضاعف و استهلاک سریع‌تر زیرساخت‌ها بدون بازگشت سرمایه برای نگهداری و نوسازی» است. از منظر اقتصادی، شاخص بازگشت سرمایه (ROI) و هزینه-فایده (BCR: Benefit-Cost Ratio) پروژه‌های زیرساختی افت کرده و جذابیت سرمایه‌گذاری در این بخش از بین رفته است.
اعتبار از دست رفته: عملکرد لجستیکی ضعیف و رتبه‌بندی نابسامان
فرخ میرشاهزاده،
مدرس صنعت گردشگری، به سه ستون حیاتی صنعت گردشگری اشاره می‌کند: «کیفیت، ایمنی و قابلیت اعتماد خدمات لجستیکی» (QSR: Quality, Safety, Reliability). عملکرد ایران در شاخص عملکرد لجستیکی بانک جهانی (۱۴۰۲) گویای عمق بحران است:
نمره ایران در زیرشاخص‌های کلیدی عملکرد لجستیکی (از ۱۰)
*اهمیت در زنجیره ارزش: وزن هر زیرشاخص در محاسبه امتیاز نهایی LPI براساس متدولوژی بانک جهانی
میرشاهزاده با نگاهی انتقادی می‌پرسد: «چگونه می‌توان از توسعه پایدار گردشگری سخن گفت، وقتی دسترسی به جاذبه‌های اصلی کشور، خود به چالشی پرهزینه و زمان‌بر تبدیل شده است؟»
درس‌های جهانی: الگوی موفق ترکیه و بهترین شیوه‌های بین‌المللی
بازیابی معجزه‌آسای گردشگری ترکیه پس از بحران
ترکیه در سال ۱۳۹۵ (۲۰۱۶) با بحران عمیقی در صنعت گردشگری مواجه شد. تعداد گردشگران از ۳۶.۲ میلیون نفر در سال ۲۰۱۵ به ۲۵.۴ میلیون نفر (کاهش ۳۰٪) رسید. اما راهبرد جامع این کشور، نتایج خیره‌کننده‌ای به همراه داشت:
- ۲۰۱۷: ۳۲.۴ میلیون گردشگر (افزایش ۲۷.۶٪)
- ۲۰۱۸: ۴۶.۱ میلیون گردشگر (افزایش ۴۲.۳٪)
- ۲۰۱۹: ۵۱.۷ میلیون گردشگر (افزایش ۱۲.۱٪)
عناصر کلیدی این بازیابی شگفت‌انگیز:
- بسته مالی محرک: ۸۷ میلیون دلار برای احیای گردشگری
- مشوق‌های هواپیمایی: یارانه ۶,۰۰۰ دلاری برای هر پرواز گردشگری
- معافیت‌های مالیاتی برای کسب‌وکارهای گردشگری
- تنوع‌بخشی بازار با تمرکز بر بازارهای روسیه، آسیا و خاورمیانه
- بازاریابی دیجیتال فراگیر
- بهبود زیرساخت‌ها و امنیت
الگوهای برتر یکپارچه‌سازی گردشگری-لجستیک
کشورهای پیشرو در هماهنگی گردشگری و لجستیک، الگوهای ارزشمندی ارائه می‌دهند:
سنگاپور (رتبه ۱ در LPI):
- یکپارچگی بی‌نظیر حالت‌های مختلف حمل و نقل
- سیستم‌های پیش‌بینی تقاضای گردشگری مبتنی بر هوش مصنوعی
- سیستم‌های پرداخت واحد برای گردشگران
امارات متحده عربی (رتبه ۷ در LPI):
- زیرساخت‌های لجستیکی هدفمند برای گردشگری
- راهکارهای پیشرفته تحویل نهایی برای هتل‌ها
- فناوری‌های شهر هوشمند برای مدیریت جریان گردشگران
سخن پایانی: فراتر از یک بحران بخشی
پارادوکس گردشگری-لجستیک ایران، تنها یک تضاد آماری نیست، بلکه نقش‌نگار نظام‌مند یک چالش ساختاری است. ارزان‌ترین مقصد گردشگری جهان با زیرساخت‌های فرسوده، در نقطه‌ای ایستاده که ناوگان هوایی ۲۹ ساله، لوکوموتیوهای ۴۰ ساله و جاده‌های پرخطر آن، نه تنها امکان جذب ۱۵ میلیون گردشگر هدف‌گذاری شده را مختل می‌کنند، بلکه گردشگران موجود را نیز به سمت الگوی “گردشگری فقر” سوق می‌دهند.
شکاف عمیق میان رتبه اول جهانی در ارزانی و رتبه ۱۲۳ در لجستیک، نشان‌دهنده عبور از “آستانه پایداری عملیاتی” و ورود به مرحله “فرسایش ساختاری” است. تجربه کشورهایی چون ترکیه نشان می‌دهد احیای این سیستم، نه با اصلاحات تدریجی، بلکه با بازمهندسی بنیادین ممکن خواهد بود.
