تحول ریلی ایران؛ از نوسازی ناوگان تا قدرت گرفتن در کریدورهای ترانزیتی

ریلی به سوی آینده

به گزارش ترابران آنلاین به نقل از ریل ایران، نشریه روسی «وگودوک» با انتشار گزارشی از پروژه‌های مختلف صنعت حمل‌ونقل ریلی ایران در بخش‌های ناوگان و زیرساخت، نقش مدیرعامل راه‌آهن در ترسیم آینده‌ای بلندپروازانه برای راه‌آهن ایران را تحسین کرد.

 اهداف بلندپروازانه شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران برای توسعه بازارهای بین‌المللی، توسعه ناوگان و زیرساخت‌های داخلی، و تشویق به افزایش مشارکت بخش خصوصی در توسعه صنعت حمل‌ونقل ریلی کشور در دولت چهاردهم، منجر به ایجاد تحولی اساسی در نگرش کشورهای همسایه، به‌ویژه در حوزه CIS، نسبت به فضای همکاری با راه‌آهن و استفاده از ظرفیت‌های ریلی ایران شده است. طی ماه‌های اخیر، اندیشکده‌ها، رسانه‌ها و دانشگاه‌های معتبر در کشورهای CIS نسبت به این تحولات در سیاست‌های کلان راه‌آهن در دولت چهاردهم و اندیشه‌های توسعه‌طلبانه دکتر ذاکری به عنوان سکاندار صنعت حمل‌ونقل ریلی ایران پرداخته‌اند.

نشریه مشهور «وگودوک» روسیه با انتشار گزارشی از تحولات کلان در سیاست‌های صنعت حمل‌ونقل ریلی ایران، به تحلیل این تغییرات پرداخته است. از آنجا که روسیه یکی از شرکای اصلی و مهم ایران، به‌ویژه در حوزه ترانزیت ریلی در مسیرهای بین‌المللی مانند کریدور شمال–جنوب محسوب می‌شود، درک و بررسی نوع رویکرد اندیشکده‌ها و رسانه‌های این کشور نسبت به حمل‌ونقل ریلی ایران، بسیار حائز اهمیت است. به همین منظور، متن گزارش وگودوک در ادامه تقدیم می‌گردد.

یکی از اهداف کلیدی «هفتمین برنامه توسعه ملی ایران»، افزایش سهم حمل‌ونقل ریلی بار از حدود ۹ درصد فعلی به ۳۰ درصد است. «جبارعلی ذاکری»، مدیرعامل راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران (RAI) و معاون وزیر راه و شهرسازی، در همین ارتباط تأکید کرده است: «امید داریم بخش عمده سرمایه‌گذاری‌های مورد نیاز در توسعه راه‌آهن از سوی بخش خصوصی تأمین شود».

بر همین اساس، در ماه آوریل، یادداشت تفاهم‌نامه‌هایی به ارزش ۷۵۰ میلیون دلار امضا شد که یکی از این تفاهم‌نامه‌ها شامل تأمین ۶۰۰ واگن مخزن‌دار، ۳۰۰ رام قطار چندواحدی دیزلی (DMU) و ۵۰ دستگاه لکوموتیو بود، و قرارداد دیگری مربوط به تأمین ۶۵۰ واگن باری برای حمل محموله‌های فله‌ای است. در ادامه مسیر، در ماه ژوئیه نیز تفاهم‌نامه‌ای میان شرکت‌های راه‌آهن ایران (رجا) و ریل ترابر صبا به ارزش ۱۷۶ میلیون دلار برای نوسازی ناوگان مسافری امضا شد که شامل خرید واگن‌های لوکس جدید و بازسازی واگن‌های موجود می‌شود.

در ابتدای ماه اکتبر، شرکت «مپنا»، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین تولیدکنندگان داخلی ناوگان ریلی، قرارداد تأمین ۴۰ دستگاه لکوموتیو دیزلی باری برای راه‌آهن ایران را منعقد کرد. ارزش این سفارش حدود ۲۲۵٫۹ میلیون دلار برآورد شده و بزرگ‌ترین قرارداد ریلی با یک تأمین‌کننده داخلی در حوزه صنعت حمل‌ونقل ریلی ایران به حساب می‌آید. ایران همزمان در حال طراحی مدل‌های نوین تأمین مالی پروژه‌های ریلی مبتنی بر الگوی «مشارکت عمومی–خصوصی» (PPP) است. علاوه بر لکوموتیوهای باری، شرکت مپنا قراردادی ۶۰ میلیون دلاری برای نوسازی ۳۷ لکوموتیو دیزلی مسافری زیمنس با راه‌آهن ایران به امضا رسانده است. این لکوموتیوها بخشی از ناوگان ۱۵۰ دستگاهی چهارمحوره‌ای هستند که قسمتی از آن‌ها در سال‌های ۲۰۱۰–۲۰۰۹ در کارخانه زیمنس در مونیخ و آلاخ آلمان تولید شده و بخش عمده آن‌ها مستقیما در داخل ایران توسط گروه مپنا مونتاژ شده است.

اجرای این قراردادها ظرفیت تولید داخلی ناوگان ریلی در ایران را افزایش داده و علاوه بر آن، فرصت‌های شغلی جدیدی در صنعت حمل‌ونقل ریلی این کشور ایجاد خواهد کرد. به گفته «محمد اولیا»، مدیرعامل مپنا، ۸۵ درصد قطعات مورد نیاز لکوموتیوهای مورد قرارداد، در داخل کشور تولید خواهد شد. مدت اجرای این قراردادها بین ۱۴ تا ۲۹ ماه تعیین شده است. افزون بر سفارش لکوموتیو، مپنا یک یادداشت تفاهم با راه‌آهن ایران برای ساخت ۵۰ واگن مسافری جدید به منظور سیر در راه‌آهن محور یزد–اقلید به امضا رسانده است.

جبارعلی ذاکری، مدیرعامل راه‌آهن ایران، با اشاره به اهمیت راهبردی این پروژه‌ها، آن‌ها را گامی اساسی در شکل‌گیری یک اکوسیستم مشارکت بخش‌های دولتی و خصوصی در توسعه صنعت حمل‌ونقل ریلی کشور و کاهش وابستگی به تجهیزات وارداتی دانست؛ اقدامی که علاوه بر تقویت امنیت ملی، به رشد پایدار بخش حمل‌ونقل نیز کمک می‌کند. بر اساس آخرین برآوردها، بازده و منافع حاصل از پروژه‌های اعلام‌شده حدود ۱۶۳٫۹ میلیون دلار است که از جمله شامل صرفه‌جویی ۵۳ میلیون دلاری در مصرف سوخت می‌شود. این رویکرد با اهداف ایران برای ایجاد سامانه‌های حمل‌ونقل پایدار و کم‌تأثیر بر محیط زیست همسو است. طبق پیش‌بینی‌ها، کاهش سوانح جاده‌ای با افزایش کاربرد ریل در ایران نیز حدود ۷۰ میلیون دلار منفعت اقتصادی اضافی به همراه خواهد داشت.

اما به‌موازات این قراردادها، شاهد اجرای پروژه‌های زیربنایی ریلی در داخل ایران هستیم. ساخت ۵۰ کیلومتر خط دوم در محور بافق–زرین‌شهر، نوسازی سامانه‌های علائم و سیگنالینگ در چند ایستگاه در مرکز ایران، بازسازی خطوط و سوزن‌ها در مسیر کارون–میان‌دشت در جنوب کشور، احداث یک خط فرعی دسترسی ریلی در استان آذربایجان شرقی و افزایش ظرفیت ایستگاه نظامیه در استان خوزستان در جنوب‌غرب ایران از جمله مهم‌ترین این پروژه‌ها محسوب می‌شود.

با وجود روابط راهبردی تهران–مسکو، ایران در پروژه‌های جدید ریلی خود حساب چندانی روی حضور شرکت‌های روسی باز نکرده و بیشتر ترجیح می‌دهد بر توان داخلی تکیه کند؛ مسأله‌ای که می‌تواند هم بازتاب تجربه‌ی دهه‌ها تحریم باشد و هم نشانه‌ی نوعی فاصله‌گذاری آگاهانه در همکاری با مسکو. با این حال، روشن است که ایران در کنار هند و پاکستان، یکی از بازارهای رو به رشد و جذاب برای صنایع ماشین‌سازی و فولاد روسیه به شمار می‌رود. اکنون که اقتصاد روسیه با شرایط دشوارتری روبرو است، شاید بهترین زمان برای تقویت ظرفیت صادراتی و حضور فعال‌تر در این بازارها باشد.

در عین حال نباید این جمله را فراموش کرد که «شرق، ظرافت‌های خاص خود را دارد». ورود به این بازارها نیازمند حمایت سیاسی هدفمند و کار سیستمی و حساب‌شده از سوی نهادهای مسئول در مسکو است. در تاریخ ۱۷ مه ۲۰۲۳، روسیه و ایران توافق ساخت مشترک خط ریلی ۱۶۲ کیلومتری رشت–آستارا را به امضا رساندند؛ مسیری که حلقه‌های زمینی کریدور بین‌المللی حمل‌ونقل «شمال–جنوب» را به هم متصل کرده و کارایی اقتصادی مسیر ترانزیتی ترانس‌خزر را افزایش خواهد داد. پیش‌بینی می‌شود از اول ژانویه ۲۰۲۸، حجم حمل بار در این محور دست‌کم به ۵ میلیون تن در سال و در ادامه نیز تا ۱۵ میلیون تن در سال افزایش یابد.

به این ترتیب، ایران گام‌به‌گام در حال عملی‌کردن جاه‌طلبی خود برای توسعه‌ی ترانزیت ریلی است. طبق برنامه، در سال ۲۰۲۵ قرار است ۸ میلیون تن کالا از طریق شبکه ریلی کشور جابه‌جا شود؛ رقمی که نسبت به ۵ میلیون تن سال قبل افزایش قابل‌توجهی نشان می‌دهد و در افق برنامه تعیین‌شده، ظرفیت سالانه‌ی حمل ریلی ایران تا ۴۰ میلیون تن هدف‌گذاری شده است.