از بازسازی تا احتمال تغییر کاربری منوریل قم
پروژه مونوریل قم که از دولت نهم آغاز شده و حدود نیمی از منابع مالی آن هزینه شده است، پس از ۱۷ سال بلاتکلیفی دوباره در دستور بررسی قرار گرفته است. این طرح اکنون در قالب کارگاه مهندسی ارزش مورد بازبینی قرار دارد تا سرنوشت آن با استفاده از خرد جمعي و در نظر گرفتن گزينه‌هاي مختلف مشخص شود.
مهندس علی کبیری جهان‌آبادی، راهبر مطالعه مهندسی ارزش پروژه مونوریل قم، در گفت‌وگو با ترابران آنلاین با اشاره به پیشرفت حدود ۴۰ تا ۵۰ درصدی پروژه تغييرات مديريتي در طول دو دهه گذشته باعث شده است كه اين پروژه در وضعيت نيمه‌كاره باقيمانده و تا به امروز به بهره‌برداري نرسد. او تأکید کرد سازه‌های عمرانی پروژه از نظر فنی پایدارند، اما تجهیزات الکتریکی و کنترلی به دلیل گذر زمان و تغییر فناوری نیازمند بازنگري مجدد هستند.
مسیر چهارماهه برای تعیین تکلیف پروژه
در کارگاه مهندسی ارزش حمل و نقل ريلي شهر درون‌شهري قم، مهندس علی کبیری جهان آبادی، راهبر مطالعه مهندسی ارزش پروژه مونوریل قم در گفت‌وگویی به تشریح ابعاد مختلف این طرح پرداخت؛ پروژه‌ای که از زمان دولت نهم آغاز شده اما هنوز به سرانجام نرسیده است. او در این گفت‌وگو توضیح داد که چرا این طرح به یکی از پیچیده‌ترین مسائل عمرانی کشور بدل شده و چه مسیر جدیدی برای تعیین تکلیف آن در پیش گرفته شده است.
وي افزود که در طول این سال‌ها پروژه‌های حمل‌ونقل موازی در قم تعریف شده‌اند و همین مسئله باعث شده کارکرد اولیه مونوریل تحت تأثير قرار گيرد.
به گفته وی، «امروز حتی اگر پروژه تکمیل شود، آن کارکرد سابق را نخواهد داشت. اینجاست که مسئله پیچیده می‌شود؛ چرا که هم تکمیل، هم تبدیل، و هم تخریب پروژه، هرکدام تبعات خاص خود را دارد».
کبیری با مرور مطالعات انجام‌شده در سال‌های گذشته گفت: «در این مدت مطالعات متعددی انجام شده، اما چون مطالعات مبتنی بر تعامل ذی‌نفعان نبوده، هیچ‌گاه به جمع‌بندی نرسیده است. به همین دلیل هر بار با تغییر شرایط، پروژه در حالت تعلیق باقيمانده است».
او تصریح کرد که هدف مطالعه مهندسي ارزش حاضر این است که با مشارکت همه ذی‌نفعان، جایگاه فعلی مونوریل در طرح جامع حمل‌ونقل قم مشخص گرديده و به تصمیمی برسند که هم فنی و هم قابل اجرا باشد. به گفته وی، طبق استانداردهای سازمان برنامه، این فرایند چهار ماه طول می‌کشد و اکنون حدود یک‌ونیم ماه از آن سپری شده است. «تقريبا نصف كل مدت مطالعه، فاز اطلاعات است، یعنی باید دقیق ببینیم چه اتفاقی افتاده و وضعیت واقعی پروژه چیست».
کبیری درباره دستاورد فاز اول گفت: «خاصیت این جلسات این است که مسئله را دقیق کنیم، خط قرمزها را بشناسیم و مبانی مطالعاتی را به‌روز کنیم. خوشبختانه تا امروز بخش عمده‌ای از این هدف محقق شده و اطلاعات شفاف‌تر شده است».
او توضیح داد که هدف دوم کارگاه، بررسی میزان آمادگی نهادها و ذي‌نفعان برای پذیرش راه‌حل‌های نهایی است. به گفته وی، «نشانه‌ها امیدوارکننده است و به نظر مي‌رسد عزم جمعی برای رسیدن به جمع‌بندی وجود دارد».
کبیری اعلام کرد که در سه هفته آینده فاز اطلاعات تکمیل و فازهاي بعدي آغاز می‌شود: «در این فازهاي بعدي مطالعه، ده‌ها راه‌حل جدید ارائه و بررسی خواهد شد. ممکن است برخی از آن‌ها تکمیل نسخه‌های قبلی باشند یا ایده‌هایی تازه که تاکنون مطرح نشده‌اند. معمولا از ميان گزینه‌هاي مختلفي كه براي بررسي نهايي انتخاب خواهند گرديد، احتمالا حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد قابلیت اجرا خواهند داشت كه اين ايده‌ها بعد از بررسي دقيق‌تر، محاسبه شاخص‌هاي فني، كيفي و اقتصادي و در نهايت پس از اولویت‌بندی، برای تصمیم‌گیران ارجاع می‌شوند».
به گفته او، استراتژي درست اين است که دست تيم تصميم‌سازي در هر مرحله از بررسی‌ها خالی نباشد. «اگر یک گزینه به بن‌بست بخورد، سراغ گزینه بعدی می‌رویم. در نهایت یکی از این گزینه‌ها با توجیه فنی، اقتصادی و اجتماعی تصویب و اجرایی می‌شود».
تغییرات مديريتي در سطوح كلان
کبیری در بخش دیگری از سخنانش به دلایل توقف طولانی پروژه اشاره کرد: «مونوریل قم در ابتدا پروژه‌ای با حمایت دولت در سطح كلان بوده است كه در سال‌های ۸۴ تا ۹۲ مورد حمایت دولت وقت قرار داشت، اما با تغییرات دولت و رویکردهاي دولت‌هاي بعدي در خصوص حمل و نقل عمومي، از اولویت خارج شد. در واقع، بخش عمده توقف پروژه ناشی از همین تغییرات سیاسی بوده است».
او افزود که طبق بررسی‌ها، میزان پیشرفت فیزیکی و مالی پروژه بین ۴۰ تا ۵۰ درصد است. بخش عمرانی به گفته او وضعیت پایداری دارد، اما بخش‌هايي از تجهیزات نیاز به بازسازی و به‌روزرسانی دارند. «سازه‌های بتنی عمر مفید بالایی دارند و در این مدت چندان آسیبي ندیده‌اند، ولی بخشي از تجهیزات الکتریکی با عمر ۱۵ تا ۲۵ ساله، امروز از رده خارج شده‌اند و نیاز به اوورهال یا جایگزینی کامل دارند».
کبیری در پاسخ به پرسشی درباره احتمال توقف کامل یا تخریب پروژه، گفت: «در مهندسی ارزش، همه ایده‌ها، حتی راديكال‌ترين آن‌ها بررسی می‌شود. معنایش این نیست که حتما تصویب شوند، بلكه باید تمام جوانب فنی، اجتماعی و اقتصادی سنجیده شود. در تهران هم نمونه مشابهی وجود داشت؛ تعدادي از پایه‌های مونوریل در محدوده‌ي صادقيه ساخته شده بود و بعد در زمان شهردار جدید تخریب شد كه البته آن پروژه از لحاظ پيشرفت با مونوريل قم قابل مقايسه نبود. اما در قم، چون پروژه حدود ۵۰ درصد پیشرفت دارد، تصمیم به این سادگی نیست».
کبیری با اشاره به حضور کارشناسان برجسته در کارگاه گفت: «در این جلسات مدیران عامل فعلي و سابق شرکت‌های بزرگ حمل‌ونقل مانند مترو تهران، کارشناسان سازمان برنامه و بودجه، مديران استانداري و شهرداری قم، پژوهشکده حمل‌ونقل و نمایندگان ساير ذي‌نفعان به همراه كارشناسان خبره مستقل حضور دارند. این ترکیب نشان می‌دهد که عزم جدی برای رسیدن به جمع‌بندی وجود دارد».
او افزود: «در حال حاضر و در اين مقطع، برای ما دو موضوع مهم است؛ یکی شفاف‌سازی اطلاعات و دیگری اطمینان از وجود اراده جمعی برای تصمیم نهایی. خوشبختانه هر دو محقق شده‌اند».
چالش منابع مالی و مدل جدید تأمین بودجه
در ادامه بحث، او در رابطه با منابع مالی توضیح داد: «در حال حاضر محدوديت منابع مالی مستقیم برای این پروژه وجود دارد، زیرا پروژه‌های حمل‌ونقل درون‌شهري ديگري با اولويت و ظرفيت بالاتر در سطح شهر قم در دست ساخت هستند. طبق قانون، پروژه‌های ریلی شهری باید با سهم ۵۰ درصدی دولت و ۵۰ درصدی مدیریت شهری اجرا شوند، اما در آن زمان دولت سهم بیشتری پذیرفته بود. بنابراين براي رسيدن به راه‌حل، باید مدل مالی مناسبي را نيز برا هر گزينه تعریف نمود تا بتوان به ساخت‌پذيري آن راه‌حل اميدوار بود».
کبیری با تأکید بر لزوم توجه به سرمایه‌گذاری انجام‌شده گفت: «این پروژه فقط مسئله قم نیست؛ یک سرمایه‌گذاری ملی است و چندین میلیون دلار برای آن هزینه شده است. بنابراین باید ببینیم چطور می‌توانیم از سرمایه انجام‌شده، حداکثر بهره را ببریم؛ چه از طریق تکمیل، چه تبدیل، یا حتی استفاده مجدد از تجهیزات».
او تأکید کرد که هدف، یافتن راه‌حلی است که با کمترین تبعات اجتماعی و بیشترین بهره‌وری فني-اقتصادی، سرمایه‌هاي ملی احیا شوند.
پروژه‌ای پیچیده‌تر از ابعاد اقتصادي آن
مهندس کبیری پروژه مونوریل قم را نمونه‌ای خاص از پیچیدگی مهندسی ارزش دانست و گفت: «در ۲۱ سال گذشته در یش از ۱۲۰ مطالعه مهندسی ارزش افتخار همكاري داشته‌ام، اما پیچیدگی این پروژه به‌دلیل ماهیتش ویژه است. مونوریل قم پروژه‌ای است که برای نیاز ۲۰ سال پیش طراحی شده، اما امروز با وجود طرح‌های موازی حمل و نقل شهري به‌ويژه قطار شهري، بخش عمده‌اي از آن نیاز به شکل دیگری تأمین خواهد شد».
او افزود: «اکنون باید ببینیم چگونه می‌توانیم با این سرمایه‌گذاری انجام‌شده رفتار کنیم تا بیشترین کارکرد ممکن را به دست آوریم. شاید دیگر به هدف اولیه نرسیم، اما باید بهترين گزینه ممکن را انتخاب کنیم».
کبیری در پایان گفت: «مدل‌های اولیه پیش‌بینی جابجايي و جذب حدود ۱۷ هزار مسافر را برای مونوریل در نظر گرفته بودند، اما امروز با راه‌اندازی خطوط مترو و توسعه شبکه‌های اتوبوس‌رانی، این ظرفیت به طور جدي کاهش یافته است. برآورد نهایی نیازمند مدل‌سازی دقیق‌تر است، اما مشخص است که پروژه در وضعیت فعلی دیگر آن کارکرد گذشته را ندارد».
او ابراز امیدواری کرد که با پایان مرحله مطالعاتی در کمتر از سه ماه آینده، راه‌حلی اجرایی و قابل اتکا برای این پروژه ۱۷ ساله ارائه شود تا سرمایه ملی دوباره به چرخه خدمت بازگردد.
