یادداشت
گذار از قیمتگذاری دستوری به «بازار بورس سوخت»؛
طرح اختصاص سهمیه بنزین به هر کد ملی
شهرام آدمنژاد، کارشناس ارشد صنعت حملونقل، از طرحی جامع برای عبور از بنبست ناترازی انرژی رونمایی کرد که بر پایه «حذف کامل قیمتگذاری دولتی» و تأسیس «بازار معاملاتی سوخت» استوار است. در این مدل پیشنهادی، یارانه انرژی از خودرو جدا و به صورت «سهمیه قابل معامله» به تمام شهروندان اختصاص مییابد تا ضمن کشف قیمت واقعی در بستر عرضه و تقاضا، دهکهای فاقد خودرو از فروش سهمیه خود منتفع شوند و دولت تنها نقش «رگولاتور» را ایفا کند.گزارش ماهنامه ترابران در گفتگو با دکتر رضا شهبازی؛ معاون زمینشناسی سازمان زمینشناسی و اکتشافات معدنی کشور.
نظام قیمتگذاری سوخت در ایران طی دهههای اخیر با چالشهای ساختاری روبهرو بوده است؛ از جمله اختلاف شدید میان قیمت داخلی و فوب منطقه، بار مالی سنگین یارانه پنهان، مصرف خارج از الگو، قاچاق، ناکارآمدی در تخصیص، و مهمتر از همه، نارضایتی اجتماعی ناشی از افزایشهای ناگهانی قیمت. پیشنهاد حاضر با هدف حذف مداخله دولت در قیمتگذاری، ایجاد شفافیت، کاهش تنش اجتماعی و بهرهگیری از سازوکار بازار برای کشف قیمت واقعی ارائه شده است.
در شرح طرح پیشنهادی، نخست اختصاص سهمیه ماهانه ثابت به هر شهروند ایرانی مطرح شده است. این سهمیه مستقل از داشتن خودرو بوده و قابل دریافت در یک حساب انرژی یا کیف پول سوخت خواهد بود. سپس ایجاد یک بازار معاملاتی شبیه بورس انرژی مورد توجه قرار گرفته است؛ بازاری که در آن هر شهروند میتواند سهمیه خود را در هر لحظه و با هر قیمتی عرضه کند و خریداران شامل افراد، شرکتهای حملونقل و مالکان خودرو میتوانند از میان قیمتهای پیشنهادی، کمترین قیمت را خریداری کنند. سیستم بهصورت خودکار بهترین قیمت را برای هر خریدار یا فروشنده پیدا میکند. در ادامه تأکید میشود که قیمت بنزین در جایگاهها آزاد میشود و جایگاهها بنزین را بر اساس قیمت روز بازار خریداری میکنند و دولت تنها نقش ناظر و تنظیمگر را ایفا میکند، نه قیمتگذار. همچنین یارانه انرژی از طریق سهمیه مستقیم به هر فرد پرداخت میشود؛ یارانه از کالای بنزین به «شهروند» منتقل میشود و دهکهای کممصرف عملاً درآمد خواهند داشت.
در بخش مربوط به مزایای فنی، اقتصادی و اجتماعی طرح، توضیح داده میشود که با حذف کامل نقش دولت در قیمتگذاری، سازوکار کشف قیمت توسط بازار انجام میشود، نه ستاد، نه دولت و نه دستور. دولت با خروج از قیمتگذاری، بار روانی و اجتماعی افزایش قیمت را از دوش خود برمیدارد و فشار اعتراضات نسبت به افزایش قیمت به حداقل میرسد، زیرا افزایش از سوی بازار است، نه دولتمردان، و مردم سهمیه دارند و حتی از افزایش قیمت میتوانند سود به دست آورند. از منظر عدالت اجتماعی واقعی نیز در شیوه فعلی، افراد بدون خودرو از یارانه سوخت محروماند، اما در این طرح تمام مردم بدون استثناء سهمیه دریافت میکنند و دهکهای کممصرف یا فاقد خودرو از محل فروش سهمیه ماهانه سود میبرند، درحالیکه دهکهای پردرآمد که مصرف بیشتری دارند باید مصرف مازاد خود را از بازار تهیه کنند.
در ادامه توضیح داده میشود که با افزایش تدریجی قیمت در بازار آزاد معاملهشده، انگیزه قاچاق کاهش مییابد و مصرفکنندگان پرمصرف بهتدریج به سمت کاهش مصرف یا تغییر وسیله حملونقل حرکت میکنند. بازار معاملاتی سوخت، تابلوی قیمت شفاف ایجاد میکند و حجم معاملات، قیمت لحظهای و میزان عرضه و تقاضا قابل مشاهده خواهد بود و نظارت بر رفتارهای غیرطبیعی یا شبکهای آسانتر میشود. از نظر مزیت اقتصادی برای دولت نیز با تبدیل یارانه کالایی به یارانه نقدی از طریق سهمیه قابل معامله، یارانه پنهان بهتدریج کاهش مییابد بدون اینکه شوک اجتماعی ایجاد شود و کسری بودجه ناشی از فروش سوخت بسیار ارزان کاهش مییابد.
در زمره الزامات فنی و زیرساختی، ایجاد یک Matching Engine قدرتمند مشابه بازارهای بورس، سامانه مدیریت هویت یکپارچه برای هر شهروند و کیف پول انرژی برای فروش و خرید سهمیه ضروری دانسته شده است. همچنین درباره نظارت و رگولاتوری، تعیین سقف و کف نوسان روزانه برای جلوگیری از شوک، وضع قوانین ضد احتکار و جلوگیری از بازارسازی مصنوعی و کنترل تراکنشهای بزرگ مشکوک مورد اشاره قرار گرفته است. برای اتصال با شبکه جایگاههای سوخت نیز تأکید شده است که جایگاهها باید موجودی بنزین خود را از بازار خریداری کنند و نازلها قیمت روز بازار را اعمال میکنند.
در ارزیابی ریسکها و راهکارهای کنترل آنها ابتدا ریسک افزایش ناگهانی قیمت مطرح میشود؛ اینکه بازار ممکن است بهصورت کوتاهمدت رفتار هیجانی داشته باشد و راهکارهایی چون اعمال دامنه نوسان مشابه بورس و امکان عرضه اضطراری از سوی شرکت ملی پالایش پیشنهاد میشود. سپس مقاومت اجتماعی اولیه بهعنوان یک ریسک جدی یاد شده است، زیرا هرگونه تغییر در نظام سوخت در ایران حساس است. راهکارهایی نظیر اطلاعرسانی شفاف که مردم متوجه شوند سهمیه دارند و ارزش آن قابل فروش است، اجرای آزمایشی در چند استان و عدم تغییر قیمت یارانهای در شروع طرح ارائه شده است. همچنین احتمال ایجاد بازار سیاه خارج از سامانه نیز بهعنوان یک ریسک یاد شده و راهکارهایی چون جذابیت اقتصادی و سهولت استفاده از سامانه و اتصال دقیق هویت افراد و تراکنشها پیشنهاد شده است.
در شرح طرح پیشنهادی، نخست اختصاص سهمیه ماهانه ثابت به هر شهروند ایرانی مطرح شده است. این سهمیه مستقل از داشتن خودرو بوده و قابل دریافت در یک حساب انرژی یا کیف پول سوخت خواهد بود. سپس ایجاد یک بازار معاملاتی شبیه بورس انرژی مورد توجه قرار گرفته است؛ بازاری که در آن هر شهروند میتواند سهمیه خود را در هر لحظه و با هر قیمتی عرضه کند و خریداران شامل افراد، شرکتهای حملونقل و مالکان خودرو میتوانند از میان قیمتهای پیشنهادی، کمترین قیمت را خریداری کنند. سیستم بهصورت خودکار بهترین قیمت را برای هر خریدار یا فروشنده پیدا میکند. در ادامه تأکید میشود که قیمت بنزین در جایگاهها آزاد میشود و جایگاهها بنزین را بر اساس قیمت روز بازار خریداری میکنند و دولت تنها نقش ناظر و تنظیمگر را ایفا میکند، نه قیمتگذار. همچنین یارانه انرژی از طریق سهمیه مستقیم به هر فرد پرداخت میشود؛ یارانه از کالای بنزین به «شهروند» منتقل میشود و دهکهای کممصرف عملاً درآمد خواهند داشت.
در بخش مربوط به مزایای فنی، اقتصادی و اجتماعی طرح، توضیح داده میشود که با حذف کامل نقش دولت در قیمتگذاری، سازوکار کشف قیمت توسط بازار انجام میشود، نه ستاد، نه دولت و نه دستور. دولت با خروج از قیمتگذاری، بار روانی و اجتماعی افزایش قیمت را از دوش خود برمیدارد و فشار اعتراضات نسبت به افزایش قیمت به حداقل میرسد، زیرا افزایش از سوی بازار است، نه دولتمردان، و مردم سهمیه دارند و حتی از افزایش قیمت میتوانند سود به دست آورند. از منظر عدالت اجتماعی واقعی نیز در شیوه فعلی، افراد بدون خودرو از یارانه سوخت محروماند، اما در این طرح تمام مردم بدون استثناء سهمیه دریافت میکنند و دهکهای کممصرف یا فاقد خودرو از محل فروش سهمیه ماهانه سود میبرند، درحالیکه دهکهای پردرآمد که مصرف بیشتری دارند باید مصرف مازاد خود را از بازار تهیه کنند.
در ادامه توضیح داده میشود که با افزایش تدریجی قیمت در بازار آزاد معاملهشده، انگیزه قاچاق کاهش مییابد و مصرفکنندگان پرمصرف بهتدریج به سمت کاهش مصرف یا تغییر وسیله حملونقل حرکت میکنند. بازار معاملاتی سوخت، تابلوی قیمت شفاف ایجاد میکند و حجم معاملات، قیمت لحظهای و میزان عرضه و تقاضا قابل مشاهده خواهد بود و نظارت بر رفتارهای غیرطبیعی یا شبکهای آسانتر میشود. از نظر مزیت اقتصادی برای دولت نیز با تبدیل یارانه کالایی به یارانه نقدی از طریق سهمیه قابل معامله، یارانه پنهان بهتدریج کاهش مییابد بدون اینکه شوک اجتماعی ایجاد شود و کسری بودجه ناشی از فروش سوخت بسیار ارزان کاهش مییابد.
در زمره الزامات فنی و زیرساختی، ایجاد یک Matching Engine قدرتمند مشابه بازارهای بورس، سامانه مدیریت هویت یکپارچه برای هر شهروند و کیف پول انرژی برای فروش و خرید سهمیه ضروری دانسته شده است. همچنین درباره نظارت و رگولاتوری، تعیین سقف و کف نوسان روزانه برای جلوگیری از شوک، وضع قوانین ضد احتکار و جلوگیری از بازارسازی مصنوعی و کنترل تراکنشهای بزرگ مشکوک مورد اشاره قرار گرفته است. برای اتصال با شبکه جایگاههای سوخت نیز تأکید شده است که جایگاهها باید موجودی بنزین خود را از بازار خریداری کنند و نازلها قیمت روز بازار را اعمال میکنند.
در ارزیابی ریسکها و راهکارهای کنترل آنها ابتدا ریسک افزایش ناگهانی قیمت مطرح میشود؛ اینکه بازار ممکن است بهصورت کوتاهمدت رفتار هیجانی داشته باشد و راهکارهایی چون اعمال دامنه نوسان مشابه بورس و امکان عرضه اضطراری از سوی شرکت ملی پالایش پیشنهاد میشود. سپس مقاومت اجتماعی اولیه بهعنوان یک ریسک جدی یاد شده است، زیرا هرگونه تغییر در نظام سوخت در ایران حساس است. راهکارهایی نظیر اطلاعرسانی شفاف که مردم متوجه شوند سهمیه دارند و ارزش آن قابل فروش است، اجرای آزمایشی در چند استان و عدم تغییر قیمت یارانهای در شروع طرح ارائه شده است. همچنین احتمال ایجاد بازار سیاه خارج از سامانه نیز بهعنوان یک ریسک یاد شده و راهکارهایی چون جذابیت اقتصادی و سهولت استفاده از سامانه و اتصال دقیق هویت افراد و تراکنشها پیشنهاد شده است.
در بخش آثار کلان اقتصادی، تثبیت تدریجی قیمت واقعی انرژی مورد توجه قرار گرفته و توضیح داده میشود که قیمت به مرور به سطح واقعی خود نزدیک میشود، اما نه به شکل جهشی و شوکآور. کاهش فشار بر بودجه دولت با واقعیتر شدن قیمتها، افزایش کارایی مصرف و در نتیجه کاهش ترافیک و آلودگی هوا، و تقویت درآمد خانوارهای کمدرآمد از طریق فروش سهمیه ماهانه نیز از آثار مهم طرح عنوان شده است؛ بهطوریکه افرادی که مصرف کمی دارند میتوانند سهمیه خود را بفروشند و ماهانه درآمد ثابت داشته باشند.
در جمعبندی نهایی تأکید شده است که طرح پیشنهادی بر مبنای آزادسازی هوشمند قیمت سوخت و انتقال یارانه از کالا به شهروند شکل گرفته است و این مدل دارای ویژگیهایی همچون حذف کامل نقش دولت در قیمتگذاری و کاهش تنشهای اجتماعی، ایجاد یک بازار شفاف و رقابتی برای کشف قیمت واقعی، افزایش عدالت اجتماعی از طریق توزیع سهمیه برای همه، کاهش مصرف، قاچاق و فشار بودجهای و امکان مدیریت، کنترل و نظارت کامل است. این رویکرد یکی از پیشرفتهترین مدلهای حکمرانی انرژی در دنیاست و در صورت طراحی دقیق میتواند برای همیشه مسئله قیمتگذاری سوخت را از دوش دولت بردارد و آن را به مکانیزم بازار واگذار کند.
