فرصت‌های ناتمام در دل جاده‌های خودرو
صنعت خودروی ایران با ظرفیت بالقوه بالا و رشد قابل توجه بخش خصوصی، همچنان با چالش‌های جدی مواجه است. زیان انباشته در خودروسازان دولتی، بحران خودروهای فرسوده، وابستگی به واردات و رکود صادرات، فرصت‌های بزرگ این صنعت را بالفعل نکرده است. گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد برای تحقق اهداف توسعه، اصلاح سیاست‌ها و بهبود کارایی در همه سطوح ضروری است.
فرصت‌های بزرگ، چالش‌های جدی
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی تحلیلی به بررسی تحولات صنعت خودروی ایران طی سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۳ پرداخته است. یافته‌های این گزارش نشان می‌دهد که علی‌رغم ظرفیت بالقوه تولید سالانه دو میلیون دستگاه خودرو و افزایش سهم بخش خصوصی، این صنعت همچنان با مشکلاتی چون زیان انباشته، وابستگی ارزی، رکود صادرات و معضل ۱۳ میلیون خودروی فرسوده مواجه است؛ مسائلی که نشان از فرصت‌های بزرگ اما بالفعل‌نشده در این حوزه دارد.
ظرفیت تولید و فاصله با اهداف توسعه
بر اساس این گزارش، بیشترین تیراژ خودرو طی دوره مورد بررسی در سال ۱۳۹۶ با تولید یک‌میلیون و ۴۲۹ هزار دستگاه به ثبت رسیده و کمترین سطح تولید نیز در سال ۱۳۹۸ با ۷۵۸ هزار دستگاه رقم خورده است. این در حالی است که در برنامه هفتم توسعه، هدف‌گذاری برای تولید سه میلیون دستگاه در سال صورت گرفته است.
رشد چشمگیر خودروسازان خصوصی
یکی از نکات مثبت گزارش، رشد سه‌برابری سهم بخش خصوصی در بازار خودرو است؛ به‌گونه‌ای که سهم آنها از ۸ درصد در سال ۱۳۹۵ به ۲۴ درصد در سال ۱۴۰۳ افزایش یافته است. آزادسازی واردات از سال ۱۴۰۰ نیز به کاهش شاخص انحصار و افزایش رقابت در بازار کمک کرده است.
زیان انباشته در خودروسازان دولتی
در مقابل، دو خودروساز بزرگ کشور یعنی ایران‌خودرو و سایپا همچنان با زیان انباشته بالا دست‌وپنجه نرم می‌کنند. به‌رغم اصلاحات اخیر در سیاست قیمت‌گذاری، این شرکت‌ها زیان‌ده باقی مانده‌اند؛ در حالی‌که بسیاری از خودروسازان خصوصی سودآور بوده‌اند. مهم‌ترین دلایل زیان غول‌های دولتی عبارت‌اند از:
- تداوم تحریم‌ها
- سیاست‌های کنترلی قیمت
- نوسانات ارزی
- مشکلات زنجیره تأمین قطعات
سرمایه‌گذاری، اشتغال و شاخص‌های صنعت
از سال ۱۴۰۰ به بعد، روند سرمایه‌گذاری در صنعت خودرو رشد قابل‌توجهی را تجربه کرده و همزمان اشتغال نیز افزایش یافته است. شاخص مدیران خرید (شامخ) حاکی از آن است که فعالان صنعت، شرایط تولید را در مجموع رو به بهبود ارزیابی کرده‌اند.
بحران خودروهای فرسوده و مصرف سوخت
یکی از زنگ‌های خطر جدی گزارش، وجود بیش از ۱۳ میلیون خودروی فرسوده در ناوگان کشور است. هرچند در سال ۱۴۰۳ حدود ۳۵۰ هزار خودرو اسقاط شد، این رقم همچنان فاصله زیادی با هدف برنامه هفتم توسعه (۵۰۰ هزار دستگاه در سال) دارد. در همین حال، مصرف روزانه بنزین نیز از ۱۲۰ میلیون لیتر فراتر رفته و از ظرفیت تولید داخلی سبقت گرفته است.
وابستگی به واردات و رکود صادرات
بررسی آمارهای تجاری نشان می‌دهد:
- میانگین قیمت خودروهای وارداتی بیش از ۲۰ هزار دلار بوده است.
- واردات سالانه خودرو هیچ‌گاه از ۸۰ هزار دستگاه فراتر نرفته است.
- صادرات خودرو نیز بسیار محدود بوده و از چند هزار دستگاه تجاوز نکرده است.
- صادرات بدنه خودرو نسبت به سال ۱۳۹۷ به کمتر از یک‌سوم کاهش یافته است.
چالش داخلی‌سازی
سطح داخلی‌سازی در میان خودروسازان متفاوت است؛ به‌طوری‌که غول‌های دولتی حدود ۷۰ درصد داخلی‌سازی دارند، اما این رقم در شرکت‌های خصوصی به حدود ۲۰ درصد می‌رسد. این شکاف موجب شده خودروهای خصوصی به‌طور متوسط با ارزبری ۱۳ هزار دلاری وابستگی بیشتری به واردات داشته باشند.
بازوی پژوهشی مجلس در جمع‌بندی تأکید می‌کند که صنعت خودرو ایران درگیر فرصت‌های بزرگی است که به‌واسطه دخالت‌های دولتی، تحریم‌ها و سیاست‌های ناکارآمد تجاری بالفعل نشده‌اند. هرچند رشد بخش خصوصی و کاهش انحصار می‌تواند چشم‌انداز مثبتی برای آینده ایجاد کند، اما تداوم زیان انباشته، بحران خودروهای فرسوده، مصرف بالای سوخت و ضعف صادرات همچنان نقاط تاریک این صنعت به شمار می‌روند.
