حمل‌ونقل دریایی 2025: صنعت 4.2 تریلیون دلاری بر لبه پرتگاه

درآمد روزانه 25 هزار دلاری کشتی‌های تجاری در سال 2024، رکوردی است که در 25 سال اخیر بی‌سابقه بوده است. اما این ظاهر ماجراست. در پس این ارقام طلایی، صنعت 2.2 تریلیون دلاری حمل‌ونقل دریایی جهان در آستانه طوفانی ویرانگر قرار دارد: ترکیب مرگبار جنگ‌های تجاری ترامپ، ریسک انسداد تنگه هرمز که 20 درصد نفت جهان از آن می‌گذرد، و انشقاق عمیق بر سر سوخت‌های سبز در حمل‌ونقل دریایی، این صنعت حیاتی را به سوی «آینده‌ای بی‌بازگشت» سوق می‌دهد. داستان سال 2025، داستان صنعتی است که در اوج سودآوری، بر لبه پرتگاه ایستاده و آینده حمل‌ونقل دریایی جهان را رقم می‌زند.

چشم‌انداز کلی: صنعتی با ارزش تریلیون دلاری

تجارت دریابرد که حدود 80 درصد از تجارت جهانی را تشکیل می‌دهد، یکی از پایه‌های اصلی اقتصاد نوین محسوب می‌شود. برآوردها نشان می‌دهند که تجارت دریابرد جهان در سال 2023 به حدود 12.3 میلیارد تن رسیده که حاکی از رشد 2.4 درصدی نسبت به سال 2022 است. نکته قابل توجه آنکه افزایش متوسط «مسافت پیموده» هر تن کالا به بیش از 5200 مایل دریایی، موجب شده «تقاضای حمل‌ونقل دریایی» جهان در این سال حدود 5 درصد رشد پیدا کند.

پیش‌نگری آنکتاد حاکی از رشد متوسط سالانه 4.2 درصدی تجارت دریابرد در افق سال 2029 است.

دو رکن اصلی: کشتیرانی و بنادر

تجارت دریابرد عملاً متکی به سیستم حمل‌ونقل دریایی جهان است که عملیات آن به دو صنعت اصلی اتکا دارد:

صنعت کشتیرانی تجاری

یکی از بزرگ‌ترین صنایع خدماتی جهان که خدمات کشتیرانی و حمل کالا دریایی را ارائه می‌دهد. بر اساس مطالعات Allied Market Research، ارزش بازار این بخش از حمل‌ونقل دریایی در سال 2021 به 2.2 تریلیون دلار بالغ شده است. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهند صنعت حمل‌ونقل دریایی با نرخ رشد متوسط 7 درصد، در افق سال 2031 به ارزش 4.2 تریلیون دلار خواهد رسید. عملیات این صنعت به ناوگان جهانی متکی است که دربردارنده حدود 109,000 فروند کشتی با ظرفیت کل حمل 2.4 میلیارد تن برای خدمات کشتیرانی است.

صنعت بنادر و پایانه‌داری

فراهم‌کننده تسهیلات و خدمات لجستیک دریایی برای مبادله جریان محموله‌های تجاری بین وجه حمل‌ونقل دریایی و سرزمینی. این بخش حیاتی از حمل کالا دریایی دربردارنده حدود 3700 بندر تجاری در سرتاسر جهان است که از میان آنها حدود 100 بندر به‌عنوان «کانون» تجارت دریابرد و «درگاه» تجاری کشورها در حمل‌ونقل دریایی اهمیت ویژه دارند. براساس مطالعات Business Wire، ارزش بازار جهانی عملیات بنادر و پایانه‌داری در سال 2023 حدود 73.2 میلیارد دلار برآورد شده و پیش‌بینی می‌شود با رشد متوسط 8.9 درصدی به 132.6 میلیارد دلار در سال 2030 برسد.

درآمدزایی و قیمت‌ها: سال‌های طلایی صنعت

در دو سال اخیر، افزایش مسافت پیموده و تقاضا در صنعت کشتیرانی تجاری موجب صعود فزاینده قیمت‌ها و درآمدها شده است. رشد شاخص‌های قیمت و درآمد کشتی همچنان در سطوح سه دهک بالایی قیمت و درآمد در 25 سال اخیر قرار دارند. در انتهای اکتبر 2024، شاخص درآمد روزانه کشتی‌های تجاری به حدود 25000 دلار در روز رسید.

نکته جالب توجه آنکه در نیمه اول سال 2024، صعود درآمدزایی کشتی‌های نفتکش موجب بالا رفتن شاخص کلی شد و پس از آن در نیمه دوم، درآمدزایی کشتی‌های کانتینربر این روند را تداوم بخشید. از بین 300 شرکت کشتی‌سازی جهان، تنها 159 کارخانه موفق به دریافت سفارش در سال 2024 شدند که نشان‌دهنده تمرکز بازار است.

دورنمای عرضه ناوگان: رشدی بی‌سابقه در راه است

طبق آمار آنکتاد، ناوگان جهانی در انتهای نیمه دوم سال 2024 متشکل از 108,787 فروند کشتی به ظرفیت کل 2,353,899 هزار تن بوده که بخش اعظم آن در بخش‌های فله خشک، نفتکش و کانتینری متمرکز است. نکته حائز اهمیت آنکه ظرفیت ناوگان کشتیرانی جهان در سال 2025 حدود 2.7 درصد و در سال 2026 حدود 2.8 درصد رشد خواهد داشت.

موج سفارشات جدید در حمل‌ونقل دریایی

در انتهای سال 2024، ظرفیت سفارش کشتی‌های نوساز برای خدمات کشتیرانی حدود 14 درصد کل ظرفیت موجود ناوگان جهانی حمل‌ونقل دریایی را تشکیل می‌داد. پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که:

• سال 2025: افزایش 88 میلیون تن به ظرفیت ناوگان (رکورد 5 سال اخیر)
• سال 2026: افزایش 93 میلیون تن (بالاترین رقم دهه)

چالش سوخت‌های دریایی: انشقاق در صنعت حمل‌ونقل دریایی

عامل مؤثر دیگر بر عرضه ناوگان در حمل‌ونقل دریایی، فضای متناقض حاکم بر اتخاذ و اجرای تصمیمات کلان و الزامات قانونی در خدمات کشتیرانی است. در این زمینه برای حمل کالا دریایی با دو گروه عمده مواجه هستیم:

گروه اول – حامیان سوخت سبز

نهادهایی مانند سازمان بین‌المللی دریانوردی (IMO) و اتحادیه اروپا که در راستای سیاست‌گذاری‌های سازمان ملل، در صدد تدوین و اجرای قوانین محدودکننده انتشار آلاینده‌ها هستند. اقدامات این گروه موجب شده 50 شرکت بزرگ مالک کشتی که 38 درصد ناوگان جهانی را دارند، به سرمایه‌گذاری در کشتی‌های دوگانه‌سوز روی آورند. حدود 60 درصد ظرفیت در دست ساخت این شرکت‌ها اکنون دوگانه‌سوز است.

گروه دوم – مخالفان محدودیت‌ها

مالکان کشتی، کشورهای تولیدکننده سوخت‌های هیدروکربوری و کشورهای کم‌بضاعت که تمایل و آمادگی لازم برای پیوستن به گروه نخست را ندارند. در ماه‌های اخیر با به قدرت رسیدن ترامپ، ایالات متحده نیز به این گروه پیوسته است. این انشقاق می‌تواند نقشه‌ای را که طی دهه‌ها برای سرمایه‌گذاری در فناوری‌های دریایی نوین ترسیم شده، با ابطال عملی مواجه کند.

بهره‌برداری از ناوگان: از مازاد عرضه تا کمبود ظرفیت

صنعت کشتیرانی از سال 2008 همواره با معضل مازاد عرضه دست به گریبان بوده است. بین سال‌های 2008 و 2019، این معضل موجب کاهش مداوم کرایه‌ها و قیمت‌ها می‌شد. اما روندهای شگفت‌انگیز از سال 2020 موجب شد ظرفیت مازاد در عمل جذب شود:

• پاندمی کووید-19: ایجاد ازدحام و گسست‌های لجستیکی متعدد
• جنگ روسیه-اوکراین: اختلال در مسیرهای دریای سیاه و مدیترانه
• درگیری اسرائیل-محور مقاومت: ناامنی در دریای سرخ و افزایش مسافت پیموده

سناریوهای 2025 برای حمل‌ونقل دریایی

سناریوی خوش‌بینانه: در صورت کاهش شوک‌های ژئوپلیتیک و آغاز مذاکرات روسیه-اوکراین در حمل‌ونقل دریایی، ظرفیت مازاد ناوگان در خدمات کشتیرانی مجدداً ظاهر شده و موجب کاهش درآمدها و ریزش قیمت‌ها در حمل کالا دریایی خواهد شد.

سناریوی بحرانی: وقوع جنگ در خلیج فارس و انسداد تنگه هرمز برای حمل‌ونقل دریایی، بحران جهانی انرژی را در لجستیک دریایی رقم زده و با افزایش سرسام‌آور هزینه‌ها در خدمات کشتیرانی، آثار ناگوار ظرفیت مازاد را در حمل‌ونقل دریایی تشدید خواهد کرد.

تصویری از تقاضا: رشدی شکننده

با آنکه تقاضای صنعت کشتیرانی در دو سال اخیر رشد محسوسی داشته، اما این شکوفایی عمدتاً به دلیل اختلالات لجستیکی بوده است. براساس برآورد آنکتاد، تجارت دریابرد جهان در سال 2024 حدود 2 درصد رشد داشته و میزان رشد متوسط سالانه آن در سال‌های 2025 تا 2029 حدود 2.4 درصد برآورد شده است.

تنگه هرمز: کابوس صنعت کشتیرانی و حمل‌ونقل دریایی

بسیاری از کارشناسان خدمات کشتیرانی معتقدند در سال 2025 ریسک درگیری نظامی در خلیج فارس و انسداد تنگه هرمز برای حمل‌ونقل دریایی به سطح قابل توجهی رسیده است. این تنگه که حدود 20 درصد از نفت و میعانات گازی جهان را در مسیر حمل کالا دریایی از خود عبور می‌دهد، در صورت انسداد:

• قیمت‌های جهانی انرژی سر به آسمان خواهد گذاشت و حمل‌ونقل دریایی را با بحران مواجه می‌کند
• بازار سوخت‌رسانی دریایی برای خدمات کشتیرانی با کمبود شدید مواجه می‌شود
• کرایه حمل همه انواع محموله‌ها در حمل کالا دریایی افزایش می‌یابد
• تقاضای بخش فله مایع در حمل‌ونقل دریایی سقوط آزاد خواهد کرد

تجربه تاریخی جنگ نفتکش‌ها در دهه 1980 گواهی بر جدیت چنین سناریویی است. تولیدکنندگان دیگر نفت (آمریکا، برزیل، نیجریه) توان تأمین 20 میلیون بشکه نفت روزانه این منطقه را ندارند، چراکه ظرفیت مازاد تولید جهانی از 6 میلیون بشکه در روز تجاوز نمی‌کند.

پدیده‌ای به نام ترامپ: ظهور «قوی سیاه» در اقتصاد جهانی و حمل‌ونقل دریایی

سال 2025 با به قدرت رسیدن دونالد ترامپ آغاز شد؛ پدیده‌ای که می‌توان از آن به‌عنوان «قوی سیاه» در جهان سیاست و اقتصاد تعبیر کرد که تأثیر عمیقی بر حمل‌ونقل دریایی و خدمات کشتیرانی خواهد داشت. بارزترین جنبه این پدیده برای صنعت حمل کالا دریایی، غلبه روحیه آشوب‌گرایی (Discordianism) و زیر سؤال بردن تمام هنجارها و قواعد است. این پدیده سه ابرروند را در لجستیک دریایی به راه انداخته:

1. زیر سؤال بردن تغییرات اقلیمی در حمل‌ونقل دریایی

حاکمان کنونی ایالات متحده به پیش‌فرض‌های بنیادین «جهان‌گرمایش» و «تغییرات اقلیمی» در صنعت حمل‌ونقل دریایی اعتقادی ندارند. نتیجه آنکه آمریکا – یکی از سه پایه اصلی تجارت دریابرد و خدمات کشتیرانی جهان – احیاناً به مقابله با الزامات محیط‌زیستی در حمل کالا دریایی برخاسته و رفتاری مشابه خروج از معاهده پاریس را در لجستیک دریایی پیشه کند.

2. جنگ‌های اقتصادی و حفاظت‌گرایی در حمل‌ونقل دریایی

ابرروند دوم به موضع‌گیری ضدجهانی دولت آمریکا در تجارت بین‌المللی و حمل‌ونقل دریایی بازمی‌گردد. این ابرروند از ذهنیت «حفاظت‌گرایی اقتصادی» (Protectionism) در حمل کالا دریایی نشأت گرفته و موجب «جنگ تعرفه» در خدمات کشتیرانی شده است.

پیامدهای جنگ تعرفه بر حمل‌ونقل دریایی:

• صندوق بین‌المللی پول: کاهش 1% رشد جهانی (از 3.3% پیش‌بینی‌شده) که مستقیماً بر لجستیک دریایی تأثیر می‌گذارد
• رشد اقتصادهای منطقه‌ای به جای فرامنطقه‌ای در حمل‌ونقل دریایی
• فرسایش تن-مایل جهانی تجارت دریابرد و خدمات کشتیرانی

3. تمایل به جنگ‌افروزی

ابرروند سوم، تمایل به جنگ‌افروزی و جنگ‌سالاری است. کاهش همکاری‌های اقتصادی همواره عامل افزایش اصطکاک است و اقدامات آمریکا برای سلب منافع اقتصادی بلوک‌های قدرت، گام بلندی برای ورود به جنگ محسوب می‌شود. جنگ‌های احتمالی در اروپای شرقی، خاور نزدیک، خاور دور و آمریکای لاتین می‌توانند:

• تقاضای حمل‌ونقل دریایی را کاهش دهند
• اختلالات لجستیکی را تشدید کنند
• زیرساخت‌ها را نابود سازند

سخن پایانی: ورود به عصری بی‌بازگشت در حمل‌ونقل دریایی

در ابتدای دهه 2020، پاندمی کووید-19 نقطه عطفی برای تجارت دریابرد و سیستم حمل‌ونقل دریایی بود. اکنون در ابتدای نیمه دوم این دهه، شاهد نقطه عطف دیگری در خدمات کشتیرانی هستیم که جهان را وارد یک «عصر امنیتی» نوین کرده و قواعد اقتصاد، تجارت و حمل‌ونقل دریایی را تغییر می‌دهد. سیستم حمل‌ونقل دریایی و لجستیک دریایی که تاکنون در مقابل تنش‌های زائدالوصف تاب آورده، اما اکنون با چالش‌هایی چون جنگ‌های اقتصادی و نظامی در حمل کالا دریایی، با مشکلات بزرگ‌تری مواجه خواهد شد.

اندکی دورتر، پیامدهای ویرانگر «تغییر اقلیم» بر حمل‌ونقل دریایی نیز از راه خواهد رسید. اقلیم به‌عنوان «مؤلفه شناور جغرافیا» نه تنها بازارها و قواعد صنعت خدمات کشتیرانی، بلکه جغرافیای زیست بشر و حمل‌ونقل دریایی را دگرگون خواهد کرد. این دورنما نشان می‌دهد که سیستم حمل‌ونقل دریایی جهان و بنادر و پایانه‌داری نیازمند نگاهی راهبردی برای توسعه پایدار و ارتقای تاب‌آوری در لجستیک دریایی است تا بتواند به فضای بی‌بازگشت آینده گام نهاده و فعالیت خود را در حمل کالا دریایی به نحو مؤثر حفظ کند.