جنگ و حقوق دریانوردان: تحلیل جامع چالش‌های قانونی و راهکارهای پیشنهادی
علیرغم الحاق به MLC 2006، شکاف میان قانون و اجرا همچنان جان دریانوردان را تهدید می‌کند
بیش از 90 درصد تجارت ایران از مسیر دریا انجام می‌شود. در شرایطی که تنش‌های منطقه‌ای آب‌های خلیج فارس، تنگه هرمز و دریای عمان را به یکی از پرخطرترین مسیرهای دریایی جهان تبدیل کرده، پرسش اساسی این است: آیا حقوق دریانوردان ایرانی متناسب با ریسک‌های فزاینده تضمین می‌شود؟
بررسی‌های میدانی حاکی از آن است که علیرغم تصویب قانون الحاق به کنوانسیون کار دریایی (MLC 2006) در سال 1389 و وجود قراردادهای دسته‌جمعی (CBA)، همچنان شکاف عمیقی میان تعهدات کارفرمایان دریایی و اجرای واقعی آنها وجود دارد.
ایران با تصویب قانون الحاق به کنوانسیون کار دریایی (MLC) در 1389، چارچوب قانونی لازم برای حمایت از دریانوردان را دارد. اما عدم اجرای کامل این قوانین، به‌ویژه برای دریانوردان شناورهای زیر 500 تن، و فقدان نظارت مؤثر بر کارفرمایان دریایی، جان و معیشت هزاران دریانورد را در شرایط جنگی فعلی به خطر انداخته است.
محمد وافری، مدرس رسمی سازمان جهانی کار در کنوانسیون‌های دریایی و دانشگاه دریایی هلند، در پژوهش «جنگ و بحران امنیتی و تأثیر آن بر صلاحیت و حقوق کار دریانوردی» ابعاد پنهان این بحران را آشکار می‌کند. نتیجه تحقیق: قانون دریانوردی 1343 برای شرایط جنگی طراحی نشده، اما قانون الحاق به MLC (1389) و قراردادهای CBA راه‌حل‌های حقوقی ارائه داده‌اند – چالش اصلی در اجراست، نه در قانون.
چرا این موضوع مهم است؟
اهمیت موضوع زمانی آشکار می‌شود که بدانیم فرماندهان کشتی‌های ایرانی روزانه با تصمیمات حیاتی روبرو هستند که قانون پاسخ روشنی برای آنها ندارد. تحلیل سه چالش عملیاتی زیر نشان می‌دهد چگونه خلأ قانونی و اجرایی، جان و آینده شغلی هزاران دریانورد را به خطر می‌اندازد:
نخست – بحران‌های امنیتی: زمانی که خدمه‌ای در آب‌های حساس متهم به جاسوسی می‌شود، فرمانده بدون پروتکل مشخص باید تصمیم بگیرد.
دوم – تناقض حق امتناع: MLC 2006 به دریانوردان حق می‌دهد از ورود به مناطق جنگی امتناع کنند. طبق Standard A2.5-2، اعمال این حق منوط به آن است که دریانورد امتناع خود را کتباً به فرمانده اعلام کرده و در دفتر وقایع کشتی ثبت شود.
سوم – تهدیدات نوین: از مین‌های دریای سیاه تا حملات پهپادی باب‌المندب، War Risk Coverage سنتی پاسخگو نیست.
تحول تاریخی: از دادگاه عرشه تا ارتباط ماهواره‌ای
عصر طلایی اقتدار فرماندهان
در قرون 17 تا 19، وقتی سفرهای دریایی ماه‌ها طول می‌کشید و کشتی‌ها در اقیانوس‌های پهناور از هرگونه ارتباطی با خشکی محروم بودند، فرمانده کشتی نه تنها رهبر عملیاتی، بلکه قاضی، پلیس و حتی جلاد محسوب می‌شد.
انقلاب حقوق بشر در دریا
اما امروز، همه چیز تغییر کرده است. وافری در تحلیل خود نشان می‌دهد که سه سند بین‌المللی، پارادایم حقوقی دریانوردی را دگرگون کرده‌اند:
- کنوانسیون حقوق دریاها (UNCLOS, 1982): ایران در سال 1361 امضا کرده اما هنوز تصویب نکرده است
- کنوانسیون کار دریایی (MLC, 2006): مجلس در 29 اردیبهشت 1389 قانون الحاق را تصویب کرد
- اعلامیه ژنو در مورد حقوق بشر در دریا (2019): سند راهنمای مهم در رویه قضایی
سطوح اختیارات فرمانده کشتی در شرایط مختلف
| شرایط | اختیارات فرمانده | محدودیت‌ها | الزامات حقوق دریانوردان |
|---|---|---|---|
| حالت عادی | • نظارت بر انضباط خدمه • مدیریت عملیاتی کشتی • ثبت تخلفات در دفتر وقایع |
• عدم امکان مجازات فیزیکی • ممنوعیت کسر غیرقانونی دستمزد |
رعایت کامل منشور حقوق دریانوردان |
| شرایط اضطراری | • بازداشت موقت (حداکثر تا بندر) • ایزوله کردن افراد مشکوک • تغییر مسیر اضطراری |
• لزوم تناسب اقدام با تهدید • ممنوعیت شکنجه و بدرفتاری |
حفظ حقوق اساسی طبق استانداردهای کار دریایی |
| وضعیت جنگی | • بازداشت فوری جاسوسان احتمالی • ضبط وسایل ارتباطی • اجرای پروتکل‌های امنیتی ISPS |
• عدم صلاحیت قضایی • ممنوعیت صدور حکم |
تضمین War Risk Compensation |
معمای محموله‌های نظامی: وقتی قانون سکوت می‌کند
یکی از حساس‌ترین بخش‌های پژوهش وافری، تحلیل وضعیت حقوقی محموله‌های نظامی طبقه‌بندی شده است. تصور کنید کشتی تجاری شما مأمور حمل محموله‌ای شده که ماهیت آن «طبقه‌بندی شده» است.
چالش‌های حقوقی
قانون دریانوردی ایران در ماده 96 فصل «کالای خطرناک» تصریح می‌کند که ورود هرگونه محموله قابل انفجار یا مخاطره‌آمیز بدون اطلاع فرمانده ممنوع است. اما وقتی بار «طبقه‌بندی‌شده نظامی» باشد، فرمانده در موقعیت دوراهی قرار می‌گیرد.
چارچوب حقوقی حمایت از دریانوردان در شرایط جنگی
| سطح قانونی | سند/مقررات | پوشش حمایتی | وضعیت اجرا |
|---|---|---|---|
| بین‌المللی | MLC 2006 (لازم‌الاجرا از 1394) | ✅ استانداردهای کار دریایی | ⚠️ اجرای ناقص |
| قراردادی | CBA (شامل War Risk) | ✅ تعیین نرخ حقوق جنگی | ⚠️ عدم پرداخت کامل |
| ملی | قانون دریانوردی 1343 + قانون الحاق به MLC | ✅ وجود چارچوب قانونی | ⚠️ نیاز به آیین‌نامه اجرایی |
وضعیت کنونی: گام‌های مثبت و چالش‌های پیش رو
واقعیت این است که ایران در سطح قانون‌گذاری، گام‌های مهمی برداشته است. با تصویب قانون الحاق به MLC در 1389 و امضای قراردادهای CBA حاوی War Risk Compensation، زیرساخت حقوقی لازم فراهم شده. اما فاصله میان قانون و اجرا همچنان عمیق است.
مقایسه وضعیت حقوق دریانوردان: قبل و بعد از الحاق به MLC
| شاخص | قبل از 1389 | بعد از 1389 (الحاق به MLC) | وضعیت فعلی |
|---|---|---|---|
| چارچوب قانونی | فقط قانون دریانوردی 1343 | قانون الحاق + MLC 2006 | ✅ قانون کامل است |
| War Risk Compensation | ❌ بدون الزام قانونی | ✅ الزامی طبق CBA | ⚠️ اغلب پرداخت نمی‌شود |
| پوشش دریانوردان اقیانوس‌پیما | محدود | ✅ کامل طبق MLC | ✅ نسبتاً رعایت می‌شود |
| پوشش شناورهای زیر 500 تن | ❌ هیچ | ❌ خارج از شمول MLC | ❌ همچنان محروم |
| دادگاه تخصصی دریایی | پیش‌بینی در قانون | همچنان پیش‌بینی شده | ❌ هنوز تشکیل نشده |
راه‌حل‌ها: از نظریه تا عمل
وافری پس از تشریح چالش‌ها، راهکارهایی عملی ارائه می‌دهد که در سه محور قابل دسته‌بندی است:
محور اول: تقویت اجرا و نظارت
- ضرورت فوری: ایجاد سازوکار نظارتی قوی برای الزام شرکت‌های کشتیرانی به اجرای کامل MLC 2006
- نظارت بر پرداخت: کنترل War Risk Compensation و رسیدگی فوری به شکایات
- احیای دادگاه‌ها: تشکیل دادگاه‌های تخصصی دریایی پیش‌بینی‌شده در قانون 1343
محور دوم: ایجاد سازوکارهای حمایتی
- واحد پشتیبانی حقوقی 24/7 برای فرماندهان
- بیمه مسئولیت حرفه‌ای برای شرایط جنگی
- سامانه مشاوره آنلاین برای شرایط اضطراری
محور سوم: آموزش و توانمندسازی
- آشنایی با حقوق بین‌الملل دریایی
- مدیریت بحران در شرایط جنگی
- پروتکل‌های امنیتی ISPS Code
- مستندسازی حقوقی صحیح
چشم‌انداز: دریایی امن‌تر برای دریانوردان ایرانی
راهکارهای پیشنهادی وافری، نقشه راهی برای خروج از بحران ارائه می‌دهند. اما اجرای آنها نیازمند اراده سیاسی و همگرایی نهادی است.
پژوهش او نشان می‌دهد که حمایت از دریانوردان در شرایط جنگی، مسئله‌ای فراتر از حقوق کار است – این یک موضوع امنیت ملی است.
تجربه نشان داده نمی‌توان صرفاً به وجود قوانین بین‌المللی دل بست. باید نظارت جدی بر تعهدات کارفرمایان دریایی، به‌ویژه در پرداخت War Risk Compensation و رعایت استانداردهای ایمنی، صورت گیرد.
سخن پایانی
وافری در پایان پژوهش خود هشدار می‌دهد: «تدوین سند جامع حمایت از دریانوردان در شرایط بحرانی، نه یک انتخاب که یک ضرورت امنیت ملی است.»
واقعیت تلخ این است: دریا منتظر نمی‌ماند و طوفان‌های سیاسی منطقه هر روز شدیدتر می‌شوند. حقوق دریانوردان ایرانی – آنان که در خط مقدم حفظ شریان اقتصادی کشور ایستاده‌اند – نباید قربانی بی‌عملی اداری شود.
این تحلیل بر اساس پژوهش «جنگ و بحران امنیتی و تأثیر آن بر صلاحیت و حقوق کار دریانوردی» اثر محمد وافری، تدوین شده است.
