چابهار در محاصره تحریم
بندر چابهار تنها بندر اقیانوسی ایران و نقطه اتصال بالقوه به کریدورهای حمل‌ونقل بین‌المللی است. اهمیت آن برای هند به‌ویژه در دسترسی به افغانستان و آسیای مرکزی بدون نیاز به عبور از پاکستان بسیار راهبردی بوده است. Geopolitics of Ports: طبق نظریه‌های ژئوپلیتیکی، بنادر در نقاط استراتژیک به‌عنوان ابزار قدرت نرم و سخت عمل می‌کنند (Stopford, 2009). ۱. اخبار رسمی
از سال ۲۰۱۶ به بعد، هند با سرمایه‌گذاری مستقیم (از طریق India Ports Global Limited) و تعهد مالی حدود ۳۷۰ میلیون دلار، چابهار را به‌عنوان «پروژه پرچم‌دار» معرفی کرد. با این حال، تصمیم ایالات متحده برای لغو معافیت‌های تحریمی در سپتامبر ۲۰۲۵، وضعیت این پروژه را در هاله‌ای از ابهام فرو برد.مرور ادبیات
Sanctions Impact on Infrastructure Projects: پژوهش‌ها نشان داده‌اند که تحریم‌ها اغلب سرمایه‌گذاری خارجی را به سمت شرکای غیرغربی سوق می‌دهند (Hufbauer et al., 2020).
Chabahar vs Gwadar Rivalry: مقالات متعددی بر رقابت بندر چابهار با گوادر پاکستان (تحت نفوذ چین) تمرکز کرده‌اند (Pant, 2018).یافته‌های میدانی و رسانه‌ای (سپتامبر – اکتبر ۲۰۲۵)
Economic Times
(۲۹ سپتامبر ۲۰۲۵): هند کمک‌های بشردوستانه به افغانستان را از مسیر چابهار ارسال کرد.
NDTV
(۳۰ سپتامبر ۲۰۲۵): آمریکا تحریم‌ها علیه پروژه چابهار هند را اجرایی کرده و به شرکت IPGL مهلت ۴۵ روزه خروج داده است.
India Today
(۱۹ و ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۵): لغو معافیت، رؤیای استراتژیک هند در چابهار را تهدید می‌کند.
۲. تحلیل رسانه‌های هندی
هند میان «امنیت منطقه‌ای و نیاز به آمریکا» گرفتار شده است.
سرمایه‌گذاری‌های هند در چابهار اکنون پرریسک و نامطمئن است.
کارشناسان هندی لغو معافیت را به‌عنوان «شکست استراتژیک» تعبیر کرده‌اند.
در ماه میلادی گذشته (در ۱۸–۱۹ سپتامبر ۲۰۲۵) موضوع معافیت تحریم‌های مربوط به بندر چابهار ایران خبرساز شد و دولت ترامپ در آمریکا معافیت‌ها را لغو کرد. این معافیت‌ها از سال ۲۰۱۸ به هند (و چند کشور دیگر) اجازه می‌داد بدون ترس از تحریم‌های ثانویه، روی توسعه این بندر کار کنند. کم نبودند شرکت‌های افغانی و حتی ازبکی که به‌صورت جدی در سرمایه‌گذاری در این منطقه آزاد پروژه و برنامه داشتند.
این معافیت تحت قانون IFCA (Iran Freedom and Counter-Proliferation Act) بود و از ۲۹ سپتامبر ۲۰۲۵، هر کسی که در عملیات بندر یا فعالیت‌های مرتبط شرکت کند، ممکن است با تحریم‌های آمریکا روبه‌رو شود.
ترابران آنلاین آنچه را که در متن آغازین به تصویر کشید، گفته‌های دکتر عباس حاجی‌ابراهیمی، کارشناس ارشد حوزه لجستیک است.
دکتر حاجی‌ابراهیمی یادداشت خود را با این سؤال آغاز کرد مبنی بر اینکه چرا این دستور در این شرایط اجرایی شدن مکانیزم ماشه صادر شده؟
وی دلیل اصلی را سیاست «فشارِ حداکثری» ترامپ علیه ایران قلمداد کرد. آمریکا معتقد است این معافیت اولیه برای کمک به بازسازی افغانستان بوده، اما بعد از تسلط طالبان در ۲۰۲۱ دیگر توجیهی ندارد. به‌علاوه، اتهام‌هایی مثل حمایت ایران از گروه‌های نیابتی و فروشِ نفت غیرقانونی مطرح شده که بهانه‌ای برای این تصمیم شده است. از دید آمریکا، این کار بخشی از استراتژی برای ایزوله کردن رژیم ایران است.
تحلیل تأثیرات بر کشورهای منطقه
و اما این کارشناس خبره حوزه لجستیک تأثیرات این تحریم‌ها روی کشورهای منطقه را این‌گونه تحلیل می‌کند:
تأثیر لغو معافیت‌های بندر چابهار بر هند
این بندر برای هند مثل یک شاهرگ حیاتیه. هند حدود ۵۰۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری را هدف‌گذاری کرده بود (از جمله ۲۵۰ میلیون دلار اعتبار در سال ۲۰۲۵) و ادعا شده که ۱۵۰ میلیون دلار آن در حال انجام بوده!!!
هند از طریق چابهار می‌تواند بدون عبور از پاکستان به افغانستان و آسیای مرکزی دسترسی داشته باشد. همچنین، به‌گونه‌ای مقابله با بندر گوادر پاکستان (که چین حمایت‌شان می‌کند) محسوب می‌شود. حالا به‌نظر می‌آید عملیات هند (توسط India Ports Global Limited) در ترمینال شهید بهشتی مختل شود، تأمین‌کننده‌ها و بیمه‌گرها ممکن است عقب بکشند و گسترش بندر کند شود. هند دارد «پیامدها را بررسی می‌کند» و فعلا ساکت است، اما این می‌تواند روابطش با ایران و آمریکا را پیچیده کند. کلا به‌نظر می‌آید زنجیره تأمین فعالیت‌های منطقه، بالاخص افغانستان و آسیای مرکزی و ایران، دچار اختلال شده باشد.
تأثیر لغو معافیت‌های بندر چابهار بر ایران
حاجی‌ابراهیمی معتقد است ضربه اقتصادی بزرگی است، چون چابهار یکی از معدود پروژه‌های بین‌المللی ایران است که می‌توانست تجارتش را با جهان افزایش بدهد؛ به‌عنوان کریدور ارتباطی ایران به اقیانوس هند. حالا قطعا سرمایه‌گذاری خارجی کمتر می‌شود و بندر چابهار کمتر فعالیت می‌کند، که به اقتصاد تحت تحریم ایران آسیب بیشتری می‌زند.
تأثیر لغو معافیت‌های بندرِ چابهار بر منطقه
حاجی‌ابراهیمی می‌گوید این تصمیم تعادلِ قدرت را به هم می‌زند. هند و ایران را ضعیف می‌کند، چین (از طریق بندرِ گوادرِ پاکستان) قوی‌تر می‌شود در منطقه و عملیات ترانزیت به کشورهای منطقه را بیشتر برعهده می‌گیرد. دسترسی به کریدور شمال–جنوب نوستراک (INSTC) که به روسیه می‌رسد، از طریق ایران سخت‌تر می‌شود. در نهایت، ممکن است تنش‌های منطقه‌ای بیشتر شود، به‌خصوص با توجه به روابط پیچیده هند با آمریکا، اسرائیل و برخی کشورهای منطقه.
دیدگاه راهبردی و انتقادی
وی در ادامه با تأکید بر این مهم که ایالات متحده منافع امنیتی خودش را (مثل مقابله با نفوذ ایران در منطقه) در اولویت می‌داند و سیاست «فشارِ حداکثری» را ادامه می‌دهد، می‌گوید: از طرف دیگر، این کار واقعا نوعی کوته‌نبینی آمریکا را نشان می‌دهد. بندر چابهار می‌توانست یک ابزار دیپلماتیک برای ثبات منطقه باشد، کمک به تجارت قانونی و حتی دسترسی بشردوستانه به افغانستان. حالا، با لغو معافیت، نه تنها هند ضرر می‌کند، بلکه آمریکا هم فرصت تأثیرگذاری مثبت روی اقتصاد منطقه را از دست می‌دهد. در نهایت، این‌جور تصمیم‌ها بیشتر تنش ایجاد می‌کند تا راه‌حل باشد. جهان کنونی به همکاری بیشتر نیاز دارد، نه دیوارهای بلندتر. امیدوارم هند و ایران بتوانند راه‌حل دیپلماتیک پیدا کنند، شاید با مذاکره مجدد.
باید توجه داشت که چابهار نه تنها یک بندر، بلکه یک هاب کلیدی برای تجارت منطقه‌ای است و لغو معافیت تحریم‌ها (از ۲۹ سپتامبر ۲۰۲۵) می‌تواند زنجیره تأمین و سرمایه‌گذاری‌ها را به هم بریزد. بر اساس اخبار و تحلیل‌های اخیر (تا ۲۱ سپتامبر ۲۰۲۵)، واکنش‌ها هنوز در مراحلِ اولیه است و بیشتر کلی و محتاطانه، چون زمانِ کمی گذشته است. هیچ بیانیه رسمی از شرکت‌های خاص منتشر نشده، اما بر اساس گزارش‌ها، خلاصه‌اش این است:
واکنش شرکت‌های کشتیرانی و لجستیکی (ایرانی، خارجی و خصوصی/دولتی)
- شرکت‌های ایرانی (مثل IRISL — Islamic Republic of Iran Shipping Lines و شرکت‌های لجستیکی وابسته): هنوز هیچ واکنش رسمی‌ای از IRISL یا دیگر شرکت‌های دولتی/خصوصی ایرانی مثل شرکت‌های لجستیکی در منطقه آزاد چابهار اعلام نشده. اما تحلیل‌ها نشان می‌دهند که ایران احتمالا عملیات را ادامه می‌دهد، چون بندر بخشی از استراتژی «اقتصاد مقاومتی» است.
ممکن است روی کشتی‌های ایرانی و مسیرهای جایگزین (مثل بندرعباس یا مسیرهای دریایی مستقیم به آسیای مرکزی) تمرکز شود، اما ریسک بیمه و تأمین قطعات (به‌خاطر تحریم‌های ثانویه آمریکا) افزایش پیدا می‌کند. اداره بنادر و دریانوردی ایران (PMO) هم ساکت مانده، ولی احتمالا به دنبال جذب سرمایه‌گذاران روسی یا چینی می‌رود تا خلأ هند را پر کند. - شرکت‌های خارجی و خصوصی (به‌ویژه هندی): India Ports Global Limited (IPGL)، که عامل عملیات ترمینال شهید بهشتی است، هنوز بیانیه‌ای نداده، اما وزارت خارجه هند (MEA) گفته «در حال بررسی پیامدها و تأثیرات بالقوه» است. IPGL ادعا می‌کند که حدود ۳۷۰–۵۰۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری کرده و حالا در معرض تحریم‌های IFCA قرار دارد، که می‌تواند منجر به قطع روابط بانکی، بیمه و تأمین‌کنندگان شود. شرکت‌های لجستیکی هندی مثل Adani Ports (که قبلا علاقه‌مند بود) یا شرکت‌های خصوصی دیگر ممکن است عقب‌نشینی کنند یا به دنبال معافیت‌های جدید از آمریکا بگردند. در کل، شرکت‌های خصوصی خارجی (مثل اروپایی‌ها) احتمالا فعالیت‌های‌شان را کم می‌کنند تا از تحریم‌های ثانویه دوری کنند و در امان بمانند.
منطقه آزاد چابهار، اداره بندر و سرمایه‌گذاران
حاجی‌ابراهیمی در گفت‌وگویی که دو هفته پیش با ترابران آنلاین داشت گفت: مقامات ایرانی در منطقه آزاد (که زیر نظر سازمان منطقه آزاد چابهار کار می‌کند) هنوز واکنشی نشان نداده‌اند، اما گزارش‌ها می‌گویند ممکن است به سمت «ایرانی‌سازی» یا به‌اصطلاح «بومی‌سازی» بیشتر بروند — یعنی کنترل کامل توسط شرکت‌های داخلی و جذب سرمایه از چین (از طریق کریدور CPEC) یا روسیه).
برای INSTC) سرمایه‌گذارانِ هندی (مثل IPGL و شرکای خصوص در حال ارزیابی ریسک هستند و ممکن است پروژه‌های گسترش (مثل فازِ دوم) را متوقف کنند یا به تأخیر بیندازند. هیچ نشانه‌ای از خروج فوری نیست، اما تأمین مالی جدید سخت‌تر می‌شود.
سرمایه‌گذاران هندی
وی در خصوص سرمایه‌گذاران هندی بیان کرد: هند به‌عنوان بزرگ‌ترین سرمایه‌گذار (با قرارداد ۱۰ ساله از ۲۰۲۴)، ضرر اصلی را می‌بیند. MEA دارد با آمریکا مذاکره می‌کند تا معافیت موقتی بگیرد، اما ترامپ سیاست «فشار حداکثری» را ادامه می‌دهد. کارشناسان پیشنهاد می‌دهند هند به de-dollarisation (مثل استفاده از روپیه–ریال یا کانال‌های مالی مستقل) روی آورد تا وابستگی به دلار کم شود. ممکن است هند بخشی از سرمایه را حفظ کند، اما عملیات را به شرکای غیرهندی (مثل عمان یا امارات) بسپارد.
سرمایه‌گذاران و تجار افغان
حاجی‌ابراهیمی، این کارشناس ارشد حوزه لجستیک، در خصوص سرمایه‌گذاران و تجار افغان گفت: هیچ بیانیه رسمی از تجار افغان (مثل انجمن‌های تجاری کابل یا هرات) دیده نشده، اما این تصمیم ضربه بزرگی به آن‌ها است چون چابهار تنها مسیر مستقیم هند به افغانستان بدون عبور از پاکستان بود. قبلا (در زمان غنی) Afghanistan لابی کرده بود، اما حالا با طالبان، تمرکز روی کمک‌های بشردوستانه و صادرات (مثل ۷۵ تن پسته از قندهار به هند از طریق چابهار) مختل می‌شود. تجار افغان ممکن است به مسیرهای هوایی (گران‌تر) یا بندرهای ایرانی دیگر (مثل بندرعباس) روی بیاورند، یا منتظر بمانند تا هند راه‌حلی پیدا کند. سرمایه‌گذاران افغان (که تعداد محدودی دارند) احتمالا عقب‌نشینی می‌کنند و به سمت پاکستان یا ازبکستان تغییر مسیر می‌دهند.
محموله‌ها به افغانستان و آسیای مرکزی — تأثیرِ فوری و برنامه‌های جایگزین
حاجی‌ابراهیمی در دو هفته گذشته تأثیر فوری این پیامد را این‌گونه پیش‌بینی کرده بود: محموله‌های فعلی (مثل گندم هندی به افغانستان — ۲۰,۰۰۰ تن در ۲۰۲۳) ممکن است تا ۲۹ سپتامبر ادامه پیدا کند، اما بعدش ریسک بیمه و پرداخت‌ها افزایش پیدا می‌کند. تجارت به آسیای مرکزی (از طریق INSTC) کند می‌شود، چون هند نقش کلیدی داشت. مثلا صادرات میوه-خشکبار افغان به هند یا واردات تجهیزات از هند مختل می‌شود.
برنامه‌های جایگزین
-
- برای هند و افغانستان: استفاده از مسیرهای هوایی (مثل پروازهای مستقیم دهلی–کابل) یا بندرهای عمانی (مثل صلاله) برای دور زدن تحریم‌ها. هند ممکن است با طالبان مستقیم مذاکره کند یا از روسیه-ایران برای کریدورهای جایگزین کمک بگیرد.
- برای ایران و آسیای مرکزی: تمرکز روی تجارت با روسیه و چین، با افزایش محموله‌های کانتینری از چابهار به ازبکستان-ترکمنستان. اما حجم کلی کم می‌شود.
-
- لجستیک کلی: شرکت‌هایِ لجستیکی (مثل DHL یا محلی‌ها) ممکن است نرخ‌ها را بالا ببرند یا از بنادر جایگزین استفاده کنند، که هزینه‌ها را ۲۰–۳۰٪ افزایش می‌دهد.
لغو معافیت بندر چابهار معضل استراتژیک جدیدی برای هند ایجاد کرده است؛ معضلی که میان دو گزینه دشوار (خروج و از دست دادن سرمایه‌گذاری یا ماندن و مواجهه با تحریم‌های آمریکا) گرفتار است. برای ایران، گرچه تهدیدهایی مانند کاهش سرمایه‌گذاری خارجی مطرح است، اما فرصت‌هایی در جهت گسترش روابط با چین و روسیه نیز وجود دارد. آینده چابهار به توان دیپلماسی ایران و هند و میزان انعطاف آمریکا در بازنگری معافیت‌ها وابسته است.
