بحران خزر؛ کاهش 2.5 متری تراز آب طی 25 سال، زیرساخت‌های بندری و حمل‌ونقل دریایی شمال کشور را به چالش کشید
احمدرضا لاهیجان‌زاده
معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست
به گزارش ترابران آنلاین به نقل از مانا، کاهش سالانه 20 سانتی‌متری تراز آب دریای خزر، زنگ خطری است که برای آینده زیرساخت‌های ساحلی، بندری، گردشگری و حمل‌ونقل دریایی شمال کشور به صدا درآمده است. معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست با اعلام این هشدار، تأکید می‌کند که طی 25 سال آینده، تمام برنامه‌ریزی‌های کلان کشور در بحث توسعه دریامحور در نوار ساحلی شمالی – از جمله سرمایه‌گذاری در صنعت شیلات، ساخت اسکله‌ها با کاربری‌های مختلف و حمل‌ونقل دریایی – باید ذیل پسروی آب دریا در نظر گرفته شود.
روند تاریخی: از افت جزئی تا بحران شدید
احمدرضا لاهیجان‌زاده با اشاره به شروع کاهش تراز آب خزر از سال 1995 میلادی می‌گوید: «در آن زمان، افت تراز در حد چند سانتی‌متر در سال بود، اما این روند به تدریج شدت گرفت.» آمارها نشان می‌دهد که میزان کاهش سالانه از سال 2021 به 7.5 سانتی‌متر رسید و در سه سال اخیر، این عدد به رقم هشدارآمیز 20 سانتی‌متر در سال افزایش یافته است.
جدول 1: روند کاهش تراز آب دریای خزر
| دوره زمانی | میزان کاهش سالانه | وضعیت |
|---|---|---|
| 1995-2020 | چند سانتی‌متر | افت تدریجی |
| 2021 | 7.5 سانتی‌متر | تشدید روند |
| 2022-2024 | 20 سانتی‌متر | وضعیت بحرانی |
| مجموع 25 سال | 2.5 متر | کاهش تجمعی |
جغرافیای بحران: تفاوت‌های منطقه‌ای پسروی آب
معاون محیط‌زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست توضیح می‌دهد که شدت کاهش پسروی آب در مناطق مختلف دریای خزر متفاوت است. این تفاوت ناشی از ویژگی‌های جغرافیایی و عمق دریا در نقاط مختلف است.
مناطق شمالی: بیشترین آسیب
در شمال دریای خزر (روسیه و قزاقستان) و شرق آن (ترکمنستان) و همچنین قسمت غربی (آذربایجان)، پسروی آب با شدت بیشتری در حال انجام است. دلیل اصلی این موضوع، شیب دریای خزر به سمت جنوب و عمق کم دریا در مناطق شمالی است که باعث شده میزان پسروی آب در آن مناطق به چندین کیلومتر برسد.
آب‌های ایران: موهبت عمق بیشتر
لاهیجان‌زاده تأکید می‌کند: «اینکه بیشترین عمق آب دریای خزر در آب‌های جمهوری اسلامی واقع شده یک موهبت الهی است که باید قدردان آن باشیم.» این عمق بیشتر موجب شده که پسروی آب در محدوده آب‌های ایران به چند صد متر محدود شود، در حالی که در شمال خزر این رقم به چندین کیلومتر می‌رسد.
با این حال، میزان پسروی در شرق دریای خزر در محدوده آب‌های ساحلی ایران در مقایسه با بخش غربی به مراتب بیشتر است. بیشترین میزان پسروی آب در جنوب شرق و سمت گمیشان در استان گلستان گزارش شده است.
پیش‌بینی‌های نگران‌کننده: ادامه بحران تا 2050
آخرین آمارهای اخذ شده حاکی از آن است که رقم پسروی آب دریای خزر در محدوده آب‌های ایران نسبت به 25 سال گذشته به دو و نیم متر رسیده است. آمارها نشان می‌دهد که سطح آب خزر با سرعتی هشداردهنده در حال کاهش است.
بر اساس مدل‌سازی‌ها و تحقیقات صورت گرفته توسط دانشمندان و صاحب‌نظران اقلیم دریای خزر، پیش‌بینی می‌شود پسروی آب این دریا تا سال 2050 میلادی کماکان ادامه داشته باشد و احتمال توقف آن در آن سال وجود خواهد داشت.
جدول 2: پیامدهای کاهش تراز آب خزر بر بخش‌های مختلف
| بخش | نوع تأثیر | شدت تأثیر |
|---|---|---|
| صنعت شیلات | کاهش صید و تولید | بحرانی |
| گردشگری ساحلی | دورشدن خط ساحلی | شدید |
| حمل‌ونقل دریایی | مشکل در پهلوگیری کشتی‌ها | بحرانی |
| بنادر و اسکله‌ها | نیاز به بازسازی زیرساخت | شدید |
| تنوع زیستی | انقراض گونه‌های بومی | غیرقابل جبران |
پیامدهای ویرانگر: از معیشت تا تنوع زیستی
معاون سازمان محیط زیست هشدار می‌دهد: «ادامه این روند، صنایع شیلات، گردشگری و معیشت میلیون‌ها نفر را تهدید می‌کند.» علاوه بر پیامدهای اقتصادی، این بحران تهدیدی جدی برای تنوع زیستی منطقه محسوب می‌شود.
گونه‌هایی چون فک خزری و ماهیان خاویاری که از گونه‌های منحصر به فرد و ارزشمند این دریا هستند، در آستانه انقراض قرار گرفته‌اند. این موضوع نه تنها یک فاجعه زیست‌محیطی است، بلکه ضربه سنگینی به اقتصاد منطقه که وابسته به صنعت خاویار است، وارد خواهد کرد.
راهکار اساسی: بازنگری در توسعه دریامحور
لاهیجان‌زاده در پایان تأکید می‌کند: «با توجه به استمرار پسروی، تمام برنامه‌ریزی‌های کلان کشور برای توسعه دریامحور در شمال ایران – از ساخت اسکله و بنادر تا سرمایه‌گذاری در شیلات – باید مبتنی بر واقعیت‌های اقلیمی و کاهش تراز آب خزر بازنگری شود.»
این بازنگری باید شامل موارد زیر باشد:
- طراحی زیرساخت‌های بندری متناسب با تراز جدید آب
- بازتعریف طرح‌های توسعه گردشگری ساحلی
- سرمایه‌گذاری در فناوری‌های سازگار با شرایط جدید
- تدوین برنامه‌های حمایتی برای جوامع محلی
در یک نگاه: بحران دریای خزر
وضعیت فعلی:
- کاهش سالانه: 20 سانتی‌متر (سه سال اخیر)
- کاهش تجمعی: 2.5 متر (25 سال گذشته)
- پیش‌بینی: ادامه روند تا سال 2050
مناطق بحرانی:
- بیشترین پسروی: گمیشان (استان گلستان)
- کمترین تأثیر: آب‌های عمیق جنوبی
پیامدهای کلیدی:
- تهدید معیشت میلیون‌ها نفر
- خطر انقراض فک خزری و ماهیان خاویاری
- نیاز به بازنگری کامل در طرح‌های توسعه
این گزارش بر اساس اظهارات احمدرضا لاهیجان‌زاده، معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست، از مانا و به نقل از گزارش ترابران آنلاین تهیه شده است.
