بنادر خشک؛ حلقهٔ مفقودهٔ اقتصادِ دریامحور ایران
چگونه مناطق آزاد می‌توانند با بنادر خشک، معادلات لجستیک منطقه را تغییر دهند؟
یادداشت و تحلیل از: دکتر علی گل‌امینی، مدرس دانشگاه و کارشناس بنادر و لجستیک دریایی
توسعه بنادر خشک در مناطق آزاد می‌تواند راه‌حل بحران رسوب کالا در بنادر جنوبی کشور باشد. دکتر علی گل‌امینی، کارشناس حوزه بنادر و حمل‌ونقل دریایی، در یادداشت تحلیلی خود با اشاره به افزایش ظرفیت کشتی‌های کانتینربر و محدودیت فضای انباشت در بنادر ساحلی، بر ضرورت احداث این «پسکرانه‌های دریایی» در مناطق ویژه اقتصادی تأکید می‌کند. به باور او، این پایانه‌های لجستیک نه‌تنها ظرفیت عملیاتی بنادر را افزایش می‌دهند، بلکه با توجه به موقعیت ژئوپلیتیک ایران، می‌توانند کشور را به هاب ترانزیتی برای کشورهای محصور در خشکی منطقه تبدیل کنند.
چرا به بنادر خشک نیاز داریم؟
یکی از اصلی‌ترین مسائلی که امروزه بنادر ساحلی با آن مواجه می‌باشند، رسوب کالا و متعاقباً کاهش فضای انباشت و نگهداری کالا می‌باشد. همچنین ظرفیت محدود حمل‌ونقل جاده‌ای و افزایش تردد وسایل نقلیه جاده‌ای نیز می‌تواند تأثیر منفی بر عملکرد بنادر بگذارد. از سوی دیگر به‌کارگیری هرچه بیشتر از کانتینر در جابه‌جایی کالا و به‌دنبال آن افزایش قابل توجه ظرفیت کشتی‌های کانتینربر، باعث تراکم و انباشت بیش از حد کالا در بنادر شده است که در کنار آن افزایش نرم و سرعت عملیات تخلیه و بارگیری کشتی‌های کانتینربر یک ضرورت به حساب می‌آید.
کارخانجات صنعتی، مجتمع‌های تولیدی و احداث صنایع جدید و به‌دنبال آن رونق اقتصادی و افزایش میزان عرضه و تقاضا برای مواد اولیه و محصولات تولیدی به زیرساخت‌ها و تأسیسات زیربنایی مناسبی احتیاج دارد. از جمله زیرساخت‌های مهم در این عرصه می‌توان به راه‌های مواصلاتی مناسب و بنادر خشک به‌عنوان پشتیبان بنادر دریایی، اشاره نمود.
بندر خشک؛ از مفهوم تا کارکرد
بندر خشک در سرزمین اصلی و به دور از دریا قرار دارد اما از طریق شبکه ریلی یا فرودگاهی در راستای حمل‌ونقل ترکیبی به بندر دریایی و از آن به تعبیری می‌توان به پسکرانه دریایی نام برد، متصل است. در بنادر خشک تجهیزات لازم و کافی به منظور جوابگویی به حجم بالای محمولات وارده از طریق حمل‌ونقل جاده‌ای، ریلی و یا هوایی پیش‌بینی می‌شود و متقاضیان می‌توانند کالاهایشان را با استفاده از روش‌های مختلف به آنجا ارسال و یا از آنجا تحویل گیرند.
تکامل تاریخی ایده بندر خشک
موضوع احداث بنادر خشک در ابتدا به‌عنوان یک راهکار برای مواجهه با افزایش ترافیک و تردد جاده‌ای و عدم وجود فضای کافی در بنادر مطرح شد. ولی با رشد گسترش بازارهای تجاری جهان و توسعه مبادلات بازرگانی و نیز رشد روزافزون میزان حمل‌ونقل کالا، به منظور بهبود کیفیت خدمات توزیع کالا، روش‌هایی مانند حمل یکسره کالا و درب به درب مطرح گردید و این موضوع سبب شد که احداث بنادر خشک به‌ویژه در فواصل به‌دور از دریا، به علت کاربردهای متنوع من‌جمله نقش تأثیرگذار آن در زنجیره توزیع کالا و کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل، مورد توجه دست‌اندرکاران قرار گیرد.
حجم بالای کانتینر و همچنین رسوب کالا در بنادر بسیاری از کشورها، موجب گردیده موضوع احداث بنادر خشک بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. در مناطق ویژه اقتصادی و مناطق آزاد غیردریایی، ایجاد بنادر خشک از الزامات تحول این مناطق است. هم‌افزایی این بنادر با بنادر مناطق آزاد دریایی می‌تواند موجبات هم‌افزایی را در چرخه اقتصاد دریامحور موجب شود.
در کشورمان نیز با توجه به لزوم توسعه و رشد زنجیره توزیع کالا و همزمان ارتقای کیفیت آن و همچنین کاهش هزینه‌های مربوطه، موضوع احداث و بهره‌برداری عملیاتی از بنادر خشک یک ضرورت به‌شمار می‌آید، به‌طوری که در صورت عدم توجه به آن، در آینده هزینه‌های گزافی به کشور تحمیل خواهد شد.
کارکرد و ویژگی‌های عملیاتی
همان‌طور که اشاره شد بندر خشک پایانه‌ای است به‌دور از سواحل و هدف اصلی از احداث آن سهولت بخشیدن به حمل‌ونقل کالا و تسریع در روند عملیاتی ارسال و دریافت محمولات از طریق استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود می‌باشد، به‌طوری که تجار و بازرگانان به هنگام ترخیص و صادرات کالای خود، گویی امور مربوطه را در بنادر ساحلی انجام می‌دهند. بنادر خشک با استفاده از شبکه ریلی مستقیماً به بنادر ساحلی ارتباط دارند و با برخورداری از تجهیزات و ماشین‌آلات لازم، عملیات تخلیه، بارگیری، جابه‌جایی و انباشت کالا در آنجا صورت می‌پذیرد.
بندر خشک یک مرکز لجستیکی است که در آنجا تمامی خدمات مرتبط با کالاهای تجاری ارائه می‌گردد. از این‌رو در حوزه جابه‌جایی کالا، هم می‌تواند کاربرد داخلی و هم بین‌المللی داشته باشد. کالای وارداتی ابتدا وارد بندر شده، سپس به منظور توزیع و ارسال به مقاصد نهایی به بندر خشک منتقل می‌شود و در آنجا متمرکز و سپس به نقاط مورد نظر ارسال خواهد شد. از طرفی به علت بهره‌گیری بیشتر از خطوط ریلی، هزینه حمل‌ونقل کالا کاهش می‌یابد.
مزایا و گونه‌های بنادر خشک
به منظور بهره‌مند شدن هرچه بیشتر از منافع حاصل از بنادر خشک، طراحی باید به صورتی پایه‌ریزی گردد که در نگاه کلی، بندر خشک به‌عنوان یکی از اجزای اصلی صنعت حمل‌ونقل کشور در نظر گرفته شود. بهره‌برداری از بنادر خشک می‌تواند به حصول موارد ذیل کمک نماید:
- ایجاد یکپارچگی و همبستگی بین اجزای صنعت حمل‌ونقل
- ایجاد حوزه‌ای جدید در لجستیک و متعاقباً شکل‌گیری رقابت
- زمینه‌سازی برای شکل‌گیری و ایجاد بازارهای جدید در منطقه
- فراهم نمودن فضای قابل استفاده بیشتر در محدوده بنادر
- ایجاد مشاغل جدید در منطقه
- توجه بیشتر به محیط زیست به واسطه تغییر در نوع شیوه حمل‌ونقل
فواید گسترده بهره‌گیری از بنادر خشک
فواید بهره‌گیری از بنادر خشک:
- امکان ارائه خدمات بندری در مناطق داخلی کشور
- امکان استفاده بهینه از اراضی مجاور بنادر ساحلی
- افزایش بهره‌وری سیستم حمل‌ونقل کشور
- توسعه و رشد زیرساخت‌های مرتبط با صنعت حمل‌ونقل
- توسعه اقتصادی منطقه
- ایجاد اشتغال در منطقه
- ایجاد پتانسیل جهت جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی
- توسعه پایدار منطقه
- کاهش اثرات مخرب زیست‌محیطی
- امکان جذب بخشی از بازار حمل‌ونقل کشورهای مجاور
- کاهش قیمت تمام‌شده محصولات وارداتی و صادراتی به‌دنبال کاهش هزینه‌های سربار کالا
- بهره‌مند شدن کشور از تأسیسات لجستیک پشتیبان
ملاحظات زیست‌محیطی
یکی دیگر از دلایل ایجاد بنادر خشک در کشورها، ملاحظات زیست‌محیطی آن است. برای انتقال محموله کشتی‌ها به مناطق داخلی کشور به تعداد زیادی وسایل نقلیه جاده‌ای احتیاج می‌باشد که خود عامل افزایش ترافیک و مصرف سوخت خواهد بود، مضافاً اینکه آلودگی‌های زیست‌محیطی فراوانی را نیز به دنبال خواهد داشت. از آنجایی‌که بندر خشک از طریق خطوط ریلی به بنادر دریایی متصل می‌باشد، این موضوع سبب کاهش ترافیک و آلودگی‌های زیست‌محیطی ناشی از آن می‌گردد.
گونه‌شناسی بنادر خشک
طرح احداث بندر خشک به‌دلیل کمبود فضای انباشت کالا و همچنین سهولت بخشیدن به جابه‌جایی کالا در بنادر، عموماً به‌دنبال نیاز بنادر دریایی، در دستور کار قرار می‌گیرد. فاصله این مراکز تا بنادر دریایی نسبتاً کوتاه بوده و عمده هدف از احداث آن کمک به عملیات بندر و کاستن از مشکلات ناشی از کمبود فضا و حجم بالای تردد می‌باشد.
نوع دیگری از بنادر خشک به دلیل نزدیکی به مراکز صنعتی و تولیدی و همچنین مجاورت با بازارهای مصرف طراحی و اجرا می‌گردند. لزوم بهره‌گیری از امکانات پایانه‌ای به منظور انباشت محصولات تولیدی و یا مواد خام مورد نیاز در کارخانجات تولیدی و قابل وصول بودن آن موارد بدون اتلاف وقت و صرف هزینه‌های مضاعف از دلایل احداث این‌گونه مراکز لجستیک می‌باشد. معمولاً سرمایه‌گذاری در این‌گونه موارد در مناطق آزاد تجاری و از سوی بخش خصوصی صورت می‌پذیرد و قرارداد آن به صورت B.O.T می‌باشد.
تأسیس و بهره‌برداری از بنادر خشک با هدف جذب بخشی از بازار لجستیک کشورهای منطقه که عمدتاً صادرکننده و یا واردکننده می‌باشند ولی دسترسی به آب‌های آزاد نداشته و محصور در خشکی می‌باشند، نیز از جمله دلایل دیگر به شمار می‌آید، مانند پروژه مگاپ در شرق کشور که توسط بخش خصوصی راه‌اندازی شده است.
اهمیت اتصال به شبکه ریلی
یکی از نکات مهمی که در مطالعات و جانمایی بنادر خشک باید بدان توجه گردد، اتصال به شبکه ریلی و فرودگاهی و سهولت دسترسی به آن می‌باشد. در بنادر خشک مجموعه‌ای از روش‌های گوناگون حمل‌ونقل مورد استفاده قرار می‌گیرد، بنابراین مکانی که در مجاورت شبکه فرودگاهی و شبکه ریلی باشد، بهترین گزینه برای احداث بندر خشک به حساب می‌آید. به بیان دیگر باید گفت که یکی از اهداف مورد نظر اصلی در احداث و بهره‌گیری از بندر خشک، کاهش هزینه‌های ناشی از حمل‌ونقل کالا می‌باشد. بنابراین احداث بندر خشک، خود زمینه‌ای برای توسعه شبکه حمل‌ونقل ریلی و فرودگاهی فراهم خواهد بود.
استفاده از خطوط ریلی، می‌تواند مزیت‌های اقتصاد در مقیاس را تبیین کند. با استفاده از شبکه حمل‌ونقل ریلی، کالا در حجم وسیع، بین بندر ساحلی و بنادر خشک مبادله می‌شود و صاحبان کالا از آنجا می‌توانند با استفاده از وسایل نقلیه جاده‌ای، کالاهای خود را در شبکه مویرگی بازار توزیع کنند. بهره‌گیری از خطوط ریلی، یعنی صرفه‌جویی در سوخت، کاهش حوادث جاده‌ای، کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی و در نهایت حفظ منافع ملی در اقتصاد کشور.
بنادر خشک در ایران؛ از ضرورت تا چشم‌انداز
بندر خشک در کشور می‌تواند صادرات‌محور یا ترانزیت‌محور باشد، به‌طوری که کالاها ابتدا به این بندر خشک منتقل و سپس به مقاصد نهایی صادر می‌گردد. توجه به این نکته، با در نظر گرفتن موقعیت جغرافیایی کشور و همچنین کشورهای مجاور که برخی محصور در خشکی می‌باشند دسترسی به آب‌های آزاد ندارند، اهمیت دارد.
بنادر خشک به‌عنوان پشتیبان بنادر دریایی کشور محسوب شده که تأثیر بسیاری در کاهش ترافیک و انباشت کالا در بنادر را دارند. از موارد قابل توجه دیگر، این است که در صورت احداث دپوی کانتینری در بندر خشک حجم عودت و ارسال کانتینرهای خالی به شدت کاهش پیدا خواهد کرد.
بنابراین بنادر خشک و پایانه‌های لجستیک بر اساس اهداف پیش‌بینی‌شده، با هدف ایجاد بستری مناسب به منظور برطرف نمودن احتیاجات و سهولت بخشیدن به روند اجرایی ورود و خروج کالا طراحی و احداث می‌گردند. در این میان برخی از بنادر خشک به‌دلیل کمبود فضای مورد نیاز در بنادر دریایی، برخی به واسطه نزدیکی به مراکز صنعتی و بعضی به منظور بهره‌مند شدن از بازار منطقه و یا کشورهای اطراف احداث می‌گردند.
با توجه به نکاتی که در بالا به آن اشاره شد (موقعیت جغرافیایی کشور ایران و ویژگی‌های کشورهای همجوار و همچنین تمرکز صنایع و واحدهای تولیدی و بازارهای مصرف داخلی و لزوم شکل‌دهی و ایجاد شاخه‌های توزیع و از طرفی تراکم غیرضروری کالا در بنادر جنوبی کشور)، احداث و بهره‌برداری از بنادر خشک در کشور در صورتی که بتوان از شبکه ریلی و هوایی کشور استفاده نمود، توجیه‌پذیر خواهد بود. ایجاد بنادر خشک، به گونه‌ای که کالا از بنادر دریایی تا بنادر خشک با راه‌آهن حمل و از آنجا از طریق حمل‌ونقل جاده‌ای به مقاصد اصلی برسد، الگویی است که در جهان دنبال می‌شود. بدین ترتیب جاده‌ها نقش فیدرهای تکمیلی برای رساندن کالا از بنادر خشک به مراکز تولیدی و بازارهای مصرف را خواهند داشت.
ایجاد بنادر خشک می‌بایست در طرح چشم‌انداز و توسعه‌ای مناطق آزاد مورد توجه دقیق قرار گیرد.
