نقش پدافند غیرعامل در حفاظت از شریان‌های حیاتی حمل و نقل ایران
گزارشی از گفت‌وگو با دکتر عباس حاجی‌ابراهیمی، کارشناس ارشد لجستیک و امنیت زیرساخت
«هشدار به‌موقع، برابر است با حفظ جان‌ها و سرمایه‌ها.» دکتر عباس حاجی‌ابراهیمی، کارشناس ارشد لجستیک و امنیت زیرساخت، در گفت‌وگو با ترابران آنلاین از استراتژی‌ای سخن می‌گوید که بدون شلیک یک گلوله، تاب‌آوری شریان‌های حیاتی حمل‌ونقل ایران را تضمین می‌کند. پدافند غیرعامل در تعریف او نه یک گزینه، که ستون فقرات دفاع ملی است؛ سپری نامرئی که از استتار زیرساخت‌ها و هشدار سریع تا دیپلماسی منطقه‌ای و فناوری‌های نوین، حفاظت همه‌جانبه را در آسمان پرتنش خاورمیانه محقق می‌سازد.
پدافند غیرعامل، ضرورتی راهبردی برای آسمان ایران
حاجی‌ابراهیمی پدافند غیرعامل را نه یک گزینه، بلکه لایه‌ای حیاتی از دفاع ملی توصیف می‌کند. او معتقد است در شرایطی که تهدیدات مستقیم و غیرمستقیم، از حملات نظامی گرفته تا نفوذ سایبری، آسمان ایران را هدف قرار داده‌اند، حمل‌ونقل هوایی به‌عنوان یکی از ستون‌های اصلی جابه‌جایی مسافر، کالا، تجهیزات نظامی و امدادی، نیازمند حفاظتی همه‌جانبه است.
این حفاظت، به گفته او، بدون نیاز به جنگ‌افزار و از طریق استتار، پراکندگی، هشدار سریع و آمادگی اضطراری محقق می‌شود.
او با نگاهی دقیق به زیرساخت‌های هوایی، استتار و اختفای تجهیزات حساس را گام نخست می‌داند. رادارها، برج‌های کنترل، مخازن سوخت و سایر تجهیزات حیاتی باید پنهان یا پراکنده شوند تا در برابر حملات مستقیم مصون بمانند. او تأکید می‌کند که طراحی مکان‌یابی‌های زیرزمینی یا مستتر، مانند تأسیسات مخفی یا پراکنده، از مؤثرترین روش‌ها برای حفظ تداوم عملکرد در شرایط بحران است.
اما حفاظت فیزیکی به‌تنهایی کافی نیست. حاجی‌ابراهیمی به پراکندگی و جایگزینی فرودگاه‌ها اشاره می‌کند. توسعه فرودگاه‌های پشتیبان، مانند فرودگاه مشهد به‌عنوان جایگزین فرودگاه امام خمینی یا فرودگاه‌های نظامی مانند کنارک برای مهرآباد، بخشی از استراتژی هوشمندانه پدافند غیرعامل است. این رویکرد، امکان انتقال سریع پروازها در صورت تهدید مستقیم را فراهم می‌کند.
او همچنین بر اهمیت سامانه‌های هشدار سریع و کنترل فضای هوایی تأکید می‌کند. «تقویت سامانه‌های شنود، شناسایی تهدید و ردیابی هواپیماهای ناشناس، همراه با همکاری نزدیک با پدافند هوایی، از الزامات حفظ ایمنی آسمان ایران در این روزهای پرتنش است.» این سامانه‌ها، به گفته او، نقشی کلیدی در پیشگیری از غافلگیری استراتژیک ایفا می‌کنند.
تهدیدات سایبری، نبردی در سایه
جهان امروز، به تعبیر حاجی‌ابراهیمی، در نقطه تلاقی فناوری و امنیت قرار دارد، جایی که تهدیدات سایبری به اندازه حملات فیزیکی خطرناک‌اند. او هشدار می‌دهد که حملات سایبری، به‌ویژه از سوی اسرائیل، سناریویی واقعی و محتمل است. نفوذ به سامانه‌های ناوبری، ارتباطی یا راداری می‌تواند کل سیستم حمل‌ونقل هوایی را فلج کند.
برای مقابله با این تهدید، او بر ایمن‌سازی زیرساخت‌های فناوری اطلاعات (ICT) تأکید می‌کند. سامانه‌های حیاتی ناوبری و عملیات فرودگاهی از اینترنت عمومی جدا شده‌اند و شبکه‌ها به‌صورت ایزوله طراحی شده‌اند تا دسترسی غیرمجاز به حداقل برسد. استفاده از فایروال‌ها و سامانه‌های تشخیص نفوذ (IDS/IPS) در مراکز داده فرودگاهی، از جمله اقدامات مؤثر در این زمینه است. او همچنین به پشتیبان‌گیری روزانه داده‌ها، از جمله اطلاعات پرواز، مانیفست‌ها و بارنامه‌ها، در سرورهای آفلاین اشاره می‌کند که تضمینی برای بازیابی سریع در صورت حمله سایبری است.
اما فناوری به‌تنهایی کافی نیست. حاجی‌ابراهیمی آموزش پرسنل را حلقه‌ای حیاتی در زنجیره پدافند سایبری می‌داند. کارکنان کلیدی دوره‌های تخصصی مقابله با فیشینگ، بدافزارها و مهندسی اجتماعی می‌گذرانند تا بتوانند از زیرساخت‌ها محافظت کنند. او همچنین به طراحی سامانه‌های جایگزین دستی یا نیمه‌اتوماتیک اشاره می‌کند که در صورت از کار افتادن سیستم‌های دیجیتال، امکان ادامه عملیات را فراهم می‌کنند.
آمادگی اضطراری، سپری برای بحران
حاجی‌ابراهیمی آمادگی در برابر شرایط اضطراری را یکی از ارکان اصلی پدافند غیرعامل می‌داند. او از تدوین پروتکل‌های مدیریت بحران سخن می‌گوید که شامل آموزش خلبانان و کنترلرها، طراحی مسیرهای جایگزین پروازی و همکاری با فرودگاه‌های کشورهای دوست است. این اقدامات مکمل، ایمنی هواپیماها و جان مسافران را در شرایط بحرانی تضمین می‌کند.
او همچنین به مصون‌سازی خطوط تأمین سوخت تأکید می‌کند. ذخیره‌سازی اضطراری در چند نقطه استراتژیک و استفاده از تانکرهای متحرک، باید در دستور کار باشد تا سوخت‌رسانی در شرایط بحرانی متوقف نشود.
دیپلماسی پدافندی، پلی برای همکاری بین‌المللی
در جهانی که تهدیدات مرز نمی‌شناسند، حاجی‌ابراهیمی به دیپلماسی پدافندی اشاره می‌کند؛ رویکردی که از طریق تعامل با سازمان‌هایی مانند ICAO و IATA و همکاری با کشورهای همسایه، از انسداد مسیرهای پروازی بین‌المللی جلوگیری می‌کند. این همکاری‌ها، به‌ویژه با کشورهای دوست، ضامن حفاظت از پروازهای غیرنظامی ایران در میانه بحران‌هاست.
او پیشنهاد می‌کند که ایران می‌تواند با ایجاد یک مرکز منطقه‌ای مدیریت پدافند غیرعامل در حوزه حمل‌ونقل، تحت چارچوب سازمان‌هایی مانند اکو یا شانگهای، تبادل اطلاعات فوری و اجرای رزمایش‌های مشترک را تسهیل کند. این مرکز می‌تواند خلأ هماهنگی منطقه‌ای را پر کند و امنیت لجستیک را تقویت نماید.
نقطه‌ضعف‌های زیرساختی
حاجی‌ابراهیمی با نگاهی دقیق به نقطه‌ضعف‌های بالقوه در زیرساخت‌های حمل‌ونقل ایران، به‌ویژه فرودگاه‌ها و بنادر، اشاره می‌کند. او هشدار می‌دهد که این گلوگاه‌ها، در صورت وقوع تنش، به اهداف نخست دشمن تبدیل خواهند شد. فرودگاه‌ها و بنادر، به دلیل نقش حیاتی‌شان در جابه‌جایی کالا و مسافر، در صدر فهرست تهدیدات سایبری و فیزیکی قرار دارند.
برای مقابله با این تهدیدات، او اقدامات پدافند غیرعامل را به دو بخش سایبری و فیزیکی تقسیم می‌کند. در بخش سایبری، علاوه بر ایزوله‌سازی شبکه‌ها و پشتیبان‌گیری داده‌ها، پایش مستمر تهدیدات بین‌المللی و همکاری با نهادهایی مانند CERT و مراکز امنیت سایبری نظامی، نقشی کلیدی در شناسایی و خنثی‌سازی حملات دارد.
در بخش فیزیکی، او به استتار و پراکندگی تجهیزات حساس، مانند مخازن سوخت و ایستگاه‌های راداری، اشاره می‌کند. طراحی زیرساخت‌های دوگانه، تقویت دیوارهای بتنی، نصب دوربین‌های مداربسته پیشرفته و استقرار تیم‌های واکنش سریع، از جمله اقداماتی است که آسیب‌پذیری را کاهش می‌دهد. او همچنین به سامانه‌های بیومتریک و احراز هویت چندمرحله‌ای در نقاط حساس، مانند برج‌های مراقبت و اسکله‌ها، اشاره می‌کند که دسترسی غیرمجاز را محدود می‌کنند.
حاجی‌ابراهیمی برگزاری رزمایش‌های ترکیبی سایبری-فیزیکی را یکی از نقاط قوت پدافند غیرعامل می‌داند. این رزمایش‌ها، در بنادر شهید رجایی و امام خمینی یا فرودگاه‌های بین‌المللی، آمادگی عملیاتی را در شرایط واقعی می‌سنجند.
پیامدهای تنش میان ایران و اسرائیل بر خطوط هوایی بین‌المللی
حاجی‌ابراهیمی تنش میان ایران و اسرائیل را یکی از حساس‌ترین مسائل ژئوپلیتیکی و هوانوردی در منطقه می‌داند. او هشدار می‌دهد که وقوع جنگ مستقیم، نه‌تنها ایران و اسرائیل، بلکه کل منطقه، از خلیج فارس تا شرق مدیترانه، و حتی بازارهای هوایی اروپا و آسیا را تحت تأثیر قرار خواهد داد.
او این تأثیرات را در سه محور تحلیل می‌کند:
| محور | تأثیرات | نمونه‌های عملی |
|---|---|---|
| تردد هوایی | بسته شدن حریم هوایی ایران و کشورهای همجوار (عراق، اردن، لبنان، کشورهای حاشیه خلیج فارس) | افزایش ۳۰ تا ۹۰ دقیقه زمان پرواز، تغییر مسیر شرکت‌های بزرگ مانند لوفت‌هانزا، امارات و قطرایرویز |
| تهدیدات امنیتی | خطر شلیک موشک‌های دوربرد، اشتباهات انسانی در سامانه‌های پدافندی | حادثه PS752، حملات سایبری، اختلال GPS، جمینگ سامانه‌های ناوبری و به بحران کشیدن کل منطقه |
| ژئوپلیتیکی-اقتصادی |
تبعات اصلی کاهش پروازهای ترانزیتی از آسمان ایران، از دست دادن موقعیت استراتژیک |
کاهش گردشگری و سفرهای زیارتی، کاهش سرمایه‌گذاری خارجی، تعریف مسیرهای جدید مانند اسرائیل-امارات توسط کشورهای خلیج فارس |
این تغییر مسیرها، به گفته او، هزینه سوخت، نرخ بیمه و تأخیرهای گسترده را به دنبال دارد و حمل کالاهای حساس، مانند تجهیزات پزشکی، را مختل می‌کند.
پدافند غیرعامل در حمل‌ونقل زمینی و ریلی
حاجی‌ابراهیمی تهدید نظامی اسرائیل را سناریویی عملیاتی می‌داند که می‌تواند زیرساخت‌های جاده‌ای، ریلی و هوایی ایران را هدف قرار دهد. او تأکید می‌کند که این زیرساخت‌ها، به‌عنوان ستون فقرات جابه‌جایی نیرو، کالا و مردم، در صورت اختلال، کل کشور را فلج می‌کنند.
در حوزه جاده‌ای، او به طراحی شبکه پراکنده مسیرها، مانند جایگزین‌های تهران-قم و بندرعباس-سیرجان، اشاره می‌کند. «پل‌ها، تونل‌ها و ایستگاه‌های سوخت‌رسانی استتار می‌شوند و مراکز سوخت اضطراری پیش‌بینی شده‌اند تا حرکت خودروهای امدادی و نظامی متوقف نشود.»
در بخش ریلی، او از دوخطه‌سازی مسیرهای کلیدی و مقاوم‌سازی زیرساخت‌ها سخن می‌گوید. ایستگاه‌های پشتیبان خارج از شهرهای بزرگ طراحی شده‌اند تا در صورت آسیب به ایستگاه‌های اصلی، عملیات ادامه یابد.
در حوزه هوایی، او به پراکندگی باندها، آشیانه‌ها و سامانه‌های راداری اشاره می‌کند. فرودگاه‌های جایگزین و اضطراری، مانند مشهد و کنارک، آماده انتقال سریع پروازها هستند.
او همچنین به آموزش نیروی انسانی تأکید می‌کند. آموزش کارکنان در مقابله با بحران، کار با تجهیزات جایگزین و مدیریت اضطراری، بخش مکمل این راهبرد است. رزمایش‌های عملی در فرودگاه‌ها، ایستگاه‌های راه‌آهن و پایانه‌ها، آمادگی را تقویت می‌کنند.
گزینه‌های جایگزین در بحران
حاجی‌ابراهیمی حساس‌ترین گلوگاه لجستیکی ایران را حمل‌ونقل کالا و مسافر می‌داند. او با تأکید بر چندلایه‌سازی راهکارها، گزینه‌های جایگزین را تشریح می‌کند.
برای حمل‌ونقل کالا، بنادر جنوبی، مانند شهید رجایی، چابهار و بوشهر، و بنادر شمالی، مانند کاسپین و انزلی، شریان‌های اصلی هستند. چابهار و جاسک، به دلیل موقعیت خارج از تنگه هرمز، امن‌ترند. او به حمل ترکیبی، مانند انتقال کالا از تهران به بندر کاسپین و سپس به روسیه، اشاره می‌کند. مسیرهای ریلی، مانند سرخس-ترکمنستان و شلمچه-بصره، نیز نقش کلیدی دارند.
برای حمل‌ونقل مسافر، او فعال‌سازی شناورهای مسافربری به دبی، مسقط و کراچی را پیشنهاد می‌کند. مرزهای زمینی، مانند بازرگان و سرخس، و سفرهای ترکیبی، مانند پرواز به قطر و سپس به اروپا، از دیگر راهکارهاست. او دیپلماسی منطقه‌ای، از طریق سازمان‌های شانگهای و اکو، را برای حفظ کریدورهای بشردوستانه حیاتی می‌داند.
اطلاعات، سلاح نخست پدافند غیرعامل
حاجی‌ابراهیمی اطلاعات و هشدارهای پیشگیرانه را موثرترین سلاح در پدافند غیرعامل می‌داند. «هشدار به‌موقع، برابر است با حفظ جان‌ها و سرمایه‌ها.» او سامانه‌های شناسایی زودهنگام، مانند رصد ماهواره‌ای و شنود الکترونیکی، را تشریح می‌کند که امکان جلوگیری از غافلگیری را فراهم می‌کنند.
او به زنجیره اطلاع‌رسانی هدفمند اشاره می‌کند که هشدارها را به‌سرعت به فرودگاه‌ها، بنادر و حتی خلبانان می‌رساند. اتاق‌های فرماندهی، با تبادل سریع اطلاعات بین نیروهای مسلح و اپراتورها، واکنش فوری را ممکن می‌کنند. آموزش پرسنل برای واکنش در «پنجره طلایی چند دقیقه‌ای» نیز نقشی تعیین‌کننده دارد.
او به نمونه‌ای عملی اشاره می‌کند: در تنش اخیر، هشدار سریع درباره تهدید به فرودگاه امام و بندر شهید رجایی، امکان تغییر مسیر پروازها، توقف سوخت‌گیری و انتقال عملیات به نقاط جایگزین را فراهم کرد.
آموزش، سپر نامرئی امنیت ملی
حاجی‌ابراهیمی آموزش نیروی انسانی را سپر نامرئی امنیت ملی می‌داند. او توضیح می‌دهد که سازمان پدافند غیرعامل، با همکاری وزارت راه و نهادهای نظامی، دوره‌های تخصصی را برای کارکنان فرودگاه‌ها و بنادر طراحی کرده است. این دوره‌ها، از استتار و مقاوم‌سازی تا مدیریت بحران و مقابله با تهدیدات سایبری و زیستی (CBRN) را پوشش می‌دهند.
رزمایش‌های ترکیبی، مانند شبیه‌سازی قطع GPS در بندر شهید رجایی یا حملات سایبری در فرودگاه مهرآباد، آمادگی عملیاتی را می‌سنجند. او به کمبود آموزش تخصصی مدیریت لجستیک در بحران اشاره می‌کند و خواستار تقویت آن می‌شود.
همکاری منطقه‌ای، امنیتی فراتر از مرزها
حاجی‌ابراهیمی امنیت حمل‌ونقل را مسئله‌ای بین‌المللی می‌داند که به همکاری منطقه‌ای وابسته است. او به نقش سازمان‌های شانگهای، اکو و OIC در مقابله با تروریسم، حفاظت از کریدورها و حمل‌ونقل بشردوستانه اشاره می‌کند. همکاری با روسیه در کریدور شمال-جنوب، با عراق در مرزهای اربعین و با پاکستان در ایمن‌سازی گمرکات، از مصادیق این تعاملات است.
او به مشارکت ایران در نهادهای جهانی، مانند ICAO و IMO، برای مقابله با تهدیدات سایبری اشاره می‌کند. نمونه‌های عملی، مانند حفظ مسیر بشردوستانه ایران-سوریه یا مانورهای دریایی با عمان، نشان‌دهنده موفقیت این همکاری‌هاست. با این حال، او چالش‌هایی مانند بی‌اعتمادی برخی کشورها و ضعف در تبادل اطلاعات را مطرح می‌کند.
فناوری‌های نوین، قلب تپنده پدافند غیرعامل
در پایان، حاجی‌ابراهیمی به فناوری‌های پیشرفته پدافند غیرعامل می‌پردازد. او سامانه‌های رصد و هشدار سریع، مانند رادارهای برد بلند و دوربین‌های هوشمند، را چشم بیدار در برابر غافلگیری می‌داند. باندهای مقاوم، سازه‌های ضدانفجار و ماکت‌های فریبنده، زیرساخت‌ها را در برابر حملات فیزیکی مصون می‌کنند.
در حوزه سایبری، فایروال‌ها، رمزگذاری بومی و مراکز کنترل پشتیبان، شبکه‌ها را ایمن می‌سازند. پهپادهای گشت‌زنی و تحلیل داده‌ها، تهدیدات را پیش از وقوع شناسایی می‌کنند. سامانه ناوبری بومی «سما» و ارتباطات لیزری نیز در برابر اختلال GPS مقاوم‌اند.
او این فناوری‌ها را در پنج محور دسته‌بندی می‌کند:
- هشدار و شناسایی: رادارهای برد بلند، دوربین‌های هوشمند، سامانه‌های شنود – چشم بیدار در برابر غافلگیری
- مقاوم‌سازی فیزیکی: باندهای مقاوم، سازه‌های ضدانفجار، ماکت‌های فریبنده
- امنیت سایبری: فایروال‌های بومی، رمزگذاری پیشرفته، مراکز کنترل پشتیبان
- پهپاد و تحلیل داده: پهپادهای گشت‌زنی، پردازش هوشمند اطلاعات، شناسایی الگوهای مشکوک
- ناوبری مقاوم: سامانه بومی «سما»، ارتباطات لیزری ضد اختلال
این فناوری‌ها، تاب‌آوری ایران را به‌شکل چشمگیری افزایش داده‌اند و ضامن استمرار زنجیره تأمین در بحران‌اند.
جمع‌بندی:
آنچه از گفتگو با دکتر حاجی‌ابراهیمی میتوان برداشت کرد آن است که پدافند غیرعامل، فراتر از یک راهبرد فنی، ستون فقرات دفاع ملی ایران در حوزه حمل‌ونقل است. از استتار زیرساخت‌ها و هشدار سریع تا آموزش پرسنل، همکاری منطقه‌ای و فناوری‌های نوین، این استراتژی چندلایه، ایران را در برابر تهدیدات پیچیده امروزی، از حملات نظامی تا سایبری، مقاوم‌تر کرده است. در جهانی که امنیت و تهدید دیگر مرز نمی‌شناسند، اتصال پدافند ملی به امنیت منطقه‌ای، همان‌طور که حاجی‌ابراهیمی پیشنهاد می‌دهد، کلید بقای شریان‌های حیاتی ایران در قلب خاورمیانه پرتنش است.
