چند قدم نزدیک‌تر به دریا

پروژه ملی ساخت آزادراه تهران- شمال که از سال 1375 آغاز شد و قرار بود طی ۵ سال به پایان برسد، اکنون پس از حدود سه دهه تازه به میانه راه رسیده است، هرچند با برنامه‌ریزی‌های انجام شده طی یک سال و نیم اخیر، فشار کار افزایش یافته و با حمایت دولت و همراهی وزارت راه و شهرسازی و سازمان حفاظت محیط زیست، گفته می‌شود که کل پروژه در پنج سال آینده به بهره‌برداری خواهد رسید.

تاریخچه ساخت آزادراه تهران- شمال به عنوان بخشی از آزادراه سراسری شمال-جنوب ایران به پیش از انقلاب و سال 1353 برمی‌گردد، اما عملیات اجرایی آن توسط پیمانکاران چینی و در در دوره وزارت مرحوم اکبر ترکان کلید خورد تا اینکه پس از گذشت حدود 20 سال و انجام فقط 18 درصد کار توسط پیمانکار چینی، در سال 1394 بنیاد مستضعفان به جای پیمانکار چینی عملیات اجرای پروژه را با استفاده از مهندسان مشاور و پیمانکاران ایرانی انجام داد که منطقه یک آزادراه به طول ۳۲ کیلومتر در اسفند ۱۳۹۸ افتتاح شد.

احداث منطقه دو (به طول ۲۲ کیلومتر) به‌عنوان یکی از فنی‌ترین و پیچیده‌ترین قطعات آزادراه نیز از خردادماه سال ۱۳۹۶ در مسیر دوآب شهرستانک تا پل زنگوله آغاز شد و به صوت مرحله‌ای مورد بهره‌برداری قرار گرفت: تونل البرز شرقی در تاریخ مرداد 1400 در پایان دولت دوازدهم و باند غربی مسیر(مسیر برگشت) حد فاصل دو آب شهرستانک تا تونل البرز در تاریخ ۱۵ تیرماه ۱۴۰۲ با حضور رئیس دولت سیزدهم و باند شرقی مسیر( مسیر رفت) در تاریخ 17 شهریورماه 1404 با حضور رئیس دولت چهاردهم. 

باند شرقی یا مسیر رفت منطقه دو آزادراه تهران – شمال به طول 5/15 کیلومتر، از محدوده دوآب شهرستانک تا دهانه جنوبی تونل البرز امتداد می‌یابد و مشتمل بر 16 رشته تونل و گالری به طول 7/11 کیلومتر و ۱3 دستگاه پل به طول 4/1 کیلومتر است که در مجموع 8۵ درصد از کل مسیر را تشکیل می‌دهد.

گفتنی است؛ مسیر رفت منطقه دو با انجام اقداماتی از جمله اجرای داکت بانک (لوله‌هایی که برای محافظت و تحکیم کابل‌کشی طراحی شده‌اند) تاسیسات و پیاده‌رو به طول ۲۸ کیلومتر، نصب ۷۸ کیلومتر سینی کابل و ساپورت، ۳۵۰ کیلومتر کابل‌کشی و ۱۲ کیلومتر لوله آتش‌نشانی، 80 دستگاه تجهیزات تهویه (جت فن) و نصب 155 دستگاه دوربین حفاظتی از لحاظ فنی و اجرایی ۶۸۰۰ دستگاه پروژکتور تونلی و پیاده‌سازی کامل سامانه‌های روشنایی، سیستم اطلاع‌رسانی و مرکز کنترل و نظارت تصویری از پروژه‌های شاخص عمرانی کشور به شمار می‌رود.

درمجموع با بهره‌برداری از باند غربی و شرقی مسیر به طول 5/15 کیلومتر و تونل شرقی البرز به طول 5/6 تاکنون 69 کیلومتر داکت بانک و پیاده‌رو ، 174 کیلومتر سینی کابل، 758 کیلومتر کابل کشی ، 30 کیلومتر لوله آتش‌نشانی، 245 دستگاه جت فن و 477 دستگاه دوربین حفاظتی اجرا و بهره‌برداری شده است و با تکمیل اجرای تونل البرز غربی و بهره‌برداری از آن (در مجموع بهره‌برداری از 34 تونل و گالری در مسیر رفت و برگشت منطقه دو آزادراه تهران-شمال) به آمار فوق اضافه خواهد شد.

در روزهای خنک اوایل مهرماه 1404، به همراه مهندس مظفر بیگلر، مدیرعامل مهندسین مشاور راه‌یاب ملل و مدیر طرح آزادراه تهران‌- شمال در سفری نیم‌روزه بازدیدی از باند شرقی منطقه دو آزادراه تهران‌-‌شمال داشتیم تا از نزدیک با مشخصات پروژه‌ای که با کیفیتی مثال‌زدنی کاملاً به دست توانمند مهندسان ایرانی ساخته شده است، آشنا شویم. در این چند ساعتی که از میان تونل‌های نورانی و رنگ‌آمیزی شده و پل‌های قوسی زیبا گذشت، او با علاقه و اشتیاقی وافر درباره جزء به جزء ساخت پل‌ها و تونل‌های پروژه برایمان توضیح داد.

بیگلر با بیان اینکه سرعت اجرا و اتمام این پروژه با توجه به رویه معمول اجرای پروژه‌های عمرانی در کشور، برای ناظران بیرونی تعجب‌آور است، خاطرنشان کرد: «حتی در دوران جنگ 12 روزه هم یک روز پروژه تعطیل نشده است. از این رو، توانستیم دقیقاً در تاریخ مدنظر دولت که همان هفته وحدت بود، این پروژه را به بهره‌برداری برسانیم.»

او درباره تونل‌های متفاوتی که در این مسیر ساخته شده، گفت: «تونل‌های کمتر از یک کیلومتر فقط نیاز به روشنایی دارند ولی همه تونل‌های بلند و بالاتر از یک کیلومتر مجهز به جت فن برای تهویه و سیستم آتش‌نشانی هستند و دسترسی‌های اضطراری برای آنها پیش‌بینی شده است.»

بیگلر درباره مشخصات تونل‌سازی در منطقه دو آزادراه چنین توضیح داد: «در تجربیات اجرایی پرتال‌سازی ورودی و خروجی تونل‌سازی عموماً مجبور به تخریب طبیعت هستیم، ولی ما در اینجا تونلی داریم که با نقش‌آفرینی یکی از رؤسای کارگاه پروژه به نام آقای مهندس صباغ هیچ گونه آسیبی به طبیعت وارد نشده است و می‌توانیم ادعا کنیم که تابه‌حال در دنیا چنین کاری انجام نشده است؛ کما اینکه سال گذشته آقای دکتر جمال رستمی، رئیس انجمن بین‌المللی تونل از این پروژه بازدید کرد و به ما گفت که روش ساخت این تونل برای من تجربه جدید و متفاوت است که بدون دست‌کاری طبیعت می‌توان حفاری تونل را انجام داد.»

از جمله اقدامات شاخص در این منطقه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- طراحی و اجرای پرتال ورودی و خروجی بعضی از تونل‌ها برای پرهیز از تخریب طبیعت و پایداری ترانشه‌ها.

2- طراحی و اجرای تونل‌های طبقاتی در تونل‌های شماره 27 و همچنین تونل 32 و تونل 1/33 بدون آسیب و هرگونه ریزش احتمالی.

3- طراحی و اجرای روسازی ترکیبی با بتن معمولی و آسفالت رویه جهت بهینه‌سازی هزینه و کاهش زمان با حفظ کیفیت.

4- بهره‌برداری مرحله‌ای از پروژه مذکور جهت استفاده از آزادراه در زمان‌های مختلف با طراحی و اجرای دسترسی‌های موقت.

5- بومی‌سازی طراحی و اجرای تاسیسات برقی و مکانیکی و بهینه‌سازی آن به نسبت طراحی‌های خارجی و ایجاد توانمندی در کشور.

7- اشتغال کارگاهی در طول 7 سال گذشته با متوسط حدود 3000 نفر کارگر و تکنسین و مهندسی از سراسر کشور در منطقه دو.

براساس گفته مهندس بیگلر، ارزش روز منطقه دو آزادراه بالغ بر 52 همت است و تاسیسات پروژه مانند جت‌فن‌ها، چراغ‌ها، کابل‌ها، سیستم‌های اعلان و اطفای حریق همه از شرکت‌های داخلی تامین شده است.

تجربه آموختنی مدیریت پیمانکار عمومی

پروژه‌های عمرانی معمول، از سه وجه کارفرما، پیمانکار و مشاور تشکیل می‌شوند، چون اساساً یک پیمانکار به‌تنهایی نمی‌تواند الگوهای مدیریتی پروژه‌های بزرگ مقیاس را پیاده کند، بنابراین بهترین الگویی که در دنیا برای پروژه‌های بزرگ مورد استفاده قرار می‌گیرد GC یا همان General Contractor است، مدیر طرح منطقه دو آزادراه تهران-شمال درباره نحوه کار پیمانکار عمومی در پروژه این آزادراه خاطرنشان کرد: «پیمانکار عمومی این پروژه شرکت آزادراه تهران‌-شمال است که از اساس برای احداث و بهره‌برداری از این آزادراه توسط بنیاد مستضعفان شکل گرفته است، بنابراین شرکت آزادراه تهران‌-‌شمال برای هر بخش پروژه مانند راهسازی، آب، منابع طبیعی و محیط‌زیست، عمران، توسعه فضای سبز، تاسیسات و ساختمان‌ها با مشاوران متعددی همکاری می‌کند و همین مدیریت مشاوران مختلف به تبحر ویژه‌ای نیاز دارد.»

او ادامه داد: «شرکت آزادراه تهران‌-‌شمال در حوزه اجرا پروژه را به چند قطعه تقسیم کرده و هر قطعه را به یک پیمانکار می‌دهد. به این ترتیب، وقتی تنوعی از مشاوران، پیمانکاران، سازندگان در یک پروژه حضور دارند، باید با یک مبنا و یک خط‌کش با آنها رفتار شود تا بدون خدشه به یکپارچگی پروژه سرعت کار تسهیل شود. از این رو، شرکت آزادراه تهران- شمال بخشی از وظایف این هماهنگی را به مدیر طرح یعنی مهندسین مشاور راه‌یاب ملل واگذار کرده است.»

بیگلر یادآور شد: «وزارت راه هم از طریق مشاور خود نظارت کلی روی پروژه دارد و گزارش‌های مفصلی تهیه می‌کند و هر انحرافی در پروژه اتفاق بیفتد، تذکر می‌دهد. ما هم ماهانه گزارش کیفی تهیه می‌کنیم و به وزارت راه می‌دهیم تا بر روند کار ما نظارت داشته باشند. همان‌طور که همه پروژه‌های بزرگ و دارای تکنولوژی پیچیده دنیا با همین الگوی پیمانکار عمومی، مدیریت می‌شود و به نظرم، این الگوی مدیریت عمومی را باید برای همه پروژه‌های کلان کشور اجرا کنیم.»

تمرین روش صحیح مدیریت منابع 

مدیرعامل مهندسین مشاور راه‌یاب ملل توضیح داد: «در حوزه نیروهای انسانی، ما در این پروژه هیچ کمبودی نداریم و تنها مشکلی که در چند سال اخیر گریبانگیرمان شده، این است که سرمایه‌های انسانی به دلیل وضعیت ناپایدار اقتصادی و سیاسی در حال مهاجرت یا خروج از این حرفه هستند. این دردی است که باید به آن پرداخت و درمانش کرد.»

او ادامه داد: «یکی دیگر از آسیب‌ها در گذشته این بود که حقوق کارکنان در شرکت‌ها به موقع پرداخت نمی‌شد، این در حالی است که شرکت آزادراه تهران-شمال از محل منابع و مطالبات شرکت‌های پیمانکاری ماهانه حقوق نیروی انسانی را پرداخت می‌کند که در نگه داشتن نیروهای متخصصی که قصد مهاجرت داشتند تاثیرگذار بوده است. در مجموع، پرداخت به‌موقع حقوق کارکنان سنت حسنه‌ای بود که مهندس فتاح در پروژه آزادراه تهران-شمال جاری کرد و دکتر دهقان نیز ادامه داد که امیدواریم در کل پروژه‌های کشور جاری شود، زیرا در پروژه‌های دیگر کشور به دلیل پرداخت نشدن منظم دستمزدها، با اعتصابات کارگری یا بی‌انگیزگی و خروج کارگران مواجه می‌شویم که خوشبختانه در این پروژه شاهد چنین نارضایتی‌هایی نبوده‌ایم.»

بیگلر درباره شیوه تامین منابع مالی اذعان کرد: «واقعیت این است که دولت تعهدات مالی خود را در فاصله‌های زمانی زیادی پرداخت کرده و اگر بنیاد به صورت منظم پرداخت حقوق کارکنان و سایر هزینه‌های ضروری را رعایت نمی‌کرد این پروژه متوقف می‌شد. در غیر این صورت، حتی اگر دولت هم سهم خود را پرداخت می‌کرد، اصلاً امکان جذب آن را نداشتیم ولی تامین مالی به‌موقع سهم بنیاد که چه بسا بیشتر از 50 درصدی سهم خود پرداخت کرده است، باعث شد که پروژه سرپا بماند چون فعال کردن مجدد پروژه‌ای که متوقف می‌شود، واقعاً دشوار است.»

او در عین حال اذعان کرد: «با توجه به محدودیت منابع ما مجبور شدیم پروژه را به صورت مرحله ای اجرا کنیم و امکان اجرای همزمان باند شرقی و غربی منطقه دو آزادراه فراهم نشد. البته مردم حق دارند که از ناتمام ماندن پروژه انتقاد کنند، ولی ما هم چاره‌ای نداشتیم جز اینکه براساس اولویت‌بندی و مدیریت بهینه منابع افتتاح قطعات را به پیش ببریم.»

مدیرعامل مهندسین مشاور راه‌یاب ملل با اشاره به این نکته  که همیشه پیمانکاران راهساز ایرانی در حوزه تامین ماشین‌آلات موردنیاز دچار چالش هستند، تصریح کرد: «از آنجا که واردات ناوگان در این بخش نیز با محدودیت‌های فراوانی روبه‌روست و ارتباطات ما با دنیا به دلیل تحریم‌های ظالمانه مخدوش است، پیمانکاران داخلی با ماشین‌آلات کهنه و فرسوده‌ای دست به گریبان هستند و مرتباً باید آنها را تعمیر کنند، اما کاری که شرکت آزادراه تهران‌-‌شمال انجام داد این بود که از محل مطالبات پیمانکاران، ماشین‌آلات را برای همه آنها به تناسب نیاز تهیه کرد، یعنی بخشی از مطالبات به خودشان پرداخت نشد و آنها را متعاقد کردیم که به صورت تجمیعی ماشین‌آلاتی را به پروژه اضافه کنند که این کار توانست گوشه‌ای از مشکلات را حل کند، هرچند کماکان پیمانکاران از دردسرهای ماشین‌آلات فرسوده رنج می‌برند.»

بیگلر درباره شیوه تامین مواد و تجهیزات کاری در عملیات ساخت آزادراه تهران- شمال خاطرنشان کرد: «کاری که شرکت آزادراه تهران-شمال در این آزادراه انجام داده این بود که منابع مالی به پیمانکاران داده نشده که خودشان سیمان، میلگرد و… خریداری کنند، بلکه شرکت با ظرفیت‌های خودش، جت فن، سیمان، میلگرد و… را از محل مطالبات پیمانکاران تجهیز کرده است. البته مانند همه پروژه‌های عمرانی کشور ممکن است در بخش‌هایی هم کم و کسری داشته باشیم، ولی امیدوارم این الگوی مدیریتی در پروژه‌های دیگر کشور هم پیاده شود.»

سرمایه ارزشمند مهندسی

پس از افتتاح منطقه یک آزادراه تهران- شمال در اواخر سال 98 و همزمان با شیوع کرونا در کشور، عملیات اجرایی منطقه دو عملاً از خردادماه سال 99 آغاز شد و از آن زمان به بعد با استفاده از نیروی انسانی ماهر، دانش و تجربیاتی که در منطقه یک به دست آمد، منطقه دو با رکوردهای بسیار شاخص‌تری از منطقه یک به نتیجه رسید.

بیگلر با تایید اینکه 54 کیلومتری که از سال 1394 تا 1404 ساخته شده است، سرمایه بسیار گرانقدری برای کشور است، تاکید کرد: «خروجی آموزه‌های مهندسان ایرانی آزادراهی شده که از نظر فناوری ساخت پل‌ها و تونل‌ها، زیبایی، کیفیت، امنیت و ایمنی جزء آزادراه‌های مطرح دنیا شناخته می‌شود، اما آنچه ارزشمندتر از خود آزادراه است، توانایی ایجاد شده و دستاورد مهندسی پروژه است. ما تیم‌های مختلفی داریم که برای پیمانکاران کار می‌کنند و کارهای ابتکاری که پیمانکاران جزء انجام دادند، واقعاً بخش مهندسی پروژه را شگفت‌زده می‌کند و باید ثبت و ضبط شود تا مشخص شود که این پیمانکارن جزء در دل پیمانکاران بزرگ، به‌تنهایی می‌توانند چالش‌های فنی را حل کنند.»

او تصریح کرد: «البته پل‌های خاصی هم که در این مسیر ساخته شده مانند پل 30، 27 و 23 و 33 و… که هر کدام پیچیدگی‌های مهندسی خاصی دارند، به طوری که در همایش روز ملی بتن، پل 27 آزادراه تهران- شمال به عنوان طرح برتر انتخاب و تقدیر شد.»

 از سختی کار مردان 25 درصدی

در انتهای منطقه دو آزادراه تهران‌-‌شمال و در نزدیکی تونل البرز برای نیروهای فعال در این ناحیه کانکس‌ها و ساختمان‌هایی ساخته شده است که ما در میانه سفر برای صرف چای به آنجا سر زدیم تا با مهندسان حاضر در پروژه هم گفت‌وگویی داشته باشیم. همه آنها بر اهمیت انتقال تجربه فنی و ایجاد فضای بازتر برای طرح ایده‌های جدید مهندسی تاکید داشتند و از دشواری‌های زندگی مهندسان و کارگرانی که هر کدام به نوعی درگیر اجرای این پروژه هستند، سخن می‌گفتند. به گفته آنها، هر یک از کارکنان از استان‌های مختلف کشور به این منطقه آمده‌اند و 75 درصد زمان خود را سر پروژه سپری می‌کنند و فقط 25 درصد عمر خود را در کنار خانواده هستند. از این رو، در بسیاری از بزنگاه‌های تلخ و شیرین زندگی مانند بیماری و مرگ یا خواستگاری و عروسی عزیزانشان نمی‌توانند در کنار خانواده‌هایشان حضور داشته باشند. یکی از تاثربرانگیزترین مواردی که برایمان تعریف کردند زندگی یکی از کارکنان بود که متاسفانه در حین کار در پروژه یک سنگ روی سرش افتاده و با همسرش همزمان در دو بیمارستان مختلف بستری شده‌اند. همسرش در یک بیمارستان فرزندشان را به دنیا آورده و او در بیمارستان دیگری از دنیا رفته است.

یکی از مهندسان نیز با اشاره به فعالیت‌های نادیده شده مهندسان در این پروژه، مثالی زد: «حدود 150 لیتر آب در ثانیه از بالای تونل‌ها عبور می‌کند و ما جریان آب را به سختی مدیریت کرده‌ایم، ولی اگر یک قطره آب از سقف تونل، روی شیشه یک ماشین بیفتد، تمامی زحمات آنها نادیده گرفته می‌شود.»