خشت خام راه!

با توجه به اینکه زیرساخت‌های جاده‌ای یکی از ابزارهای اصلی مدیریت بحران ملی، تخلیه اضطراری، جابه‌جایی نیرو و پشتیبانی لجستیکی در شرایط جنگ، بلایای طبیعی یا ناآرامی‌های گسترده محسوب می‌شوند؛ پس از جنگ 12 روزه ایران و اسرائیل این پرسش ایجاد شد که در صورت بروز جنگ یا هر بحران دیگری، تا چه میزان می‌توان روی زیرساخت‌های جاده‌ای کشور برای مدیریت بحران حساب باز کرد؟ 

با همین رویکرد باید پذیرفت که مزیت شبکه گسترده راه‌ها در سراسر کشور (وجود بیش از ۲۵۰ هزار کیلومتر راه اعم از آزادراه، بزرگراه، راه اصلی فرعی و روستایی) که تقریباً همه استان‌ها، مناطق مرزی و مراکز استراتژیک را به هم متصل می‌کند و وجود مسیرهای فرعی موازی با راه‌های اصلی به‌ویژه در مناطق مرزی یا کوهستانی موجب شده تا برخی جاده‎‌ها قابلیت انحراف مسیر را در شرایط بحران داشته باشند، اما آیا این ویژگی برای تاب‌آوری این بخش در زمان بحران کفایت می‌کند؟

مهندس خدایار خاشع، دبیر کمیته شرکت‌های سرمایه‌گذار در آزادراه‌ها در این زمینه می‌گوید: «در حال حاضر می‌توان روی شبکه جاده‌ای کشور برای کارکردهایی اعم از تخلیه اضطراری جمعیت در مناطق شهری و مرزی، ارسال تجهیزات امدادی و غذایی، تردد یگان‌های امنیتی و نظامی در مناطق خاص و هدایت ترافیک مناطق بحران‌زده به مسیرهای فرعی حساب کرد، اما برای بهره‌برداری مؤثر در حوزه پدافند غیرعامل، به ارتقا نیاز داریم. به بیان دیگر، زیرساخت جاده‌ای ایران ظرفیت مناسبی برای مدیریت بحران دارد، ولی این ظرفیت خام است و باید در چهارچوب پدافند غیرعامل تقویت شود.»

او می‌‌افزاید: «مهم‌ترین خطر، آسیب‌پذیری ناشی از تک‌مسیره بودن کمبود منابع اضطراری و ضعف در طراحی پدافندی است که البته با اقدامات مدیریتی و مهندسی قابل حل است.»

مهندس خاشع در پاسخ به این پرسش که شبکه حمل‌ونقلی و برنامه‌های توسعه آن به‌خودی‌خود نوعی پدافند غیرعامل در شرایط بحران محسوب می‌شود، آیا شبکه حمل‌‌ونقلی ما نیز چنین قابلیتی دارد؟ با بیان اینکه پرسش شما کاملاً درست و تخصصی است، زیرا توسعه هوشمند همه مدهای حمل‌ونقل در صورتی که به‌درستی طراحی شوند، ذاتاً شکل مؤثری از پدافند غیرعامل زیرساختی محسوب می‌شوند، اظهار می‌کند: «شبکه حمل‌ونقل در بحران‌ها سه کارکرد کلیدی دارد که همه آنها در قلب پدافند غیرعامل هستند.»

او با اشاره به اینکه توسعه حمل‌ونقل در ایران اگرچه تا حدودی در زمینه پدافند غیرعامل هدفمند بوده، اما نظام‌مند نبوده است، می‌گوید: «برخی پروژه‌ها به دلایل امنیتی توسعه یافته‌اند مثل خطوط ریلی مرزی یا جاده‌های پشتیبان نظامی در غرب کشور اما در مجموع برنامه‌ریزی حمل‌ونقلی ایران عمدتاً اقتصادی – سیاسی بوده، نه پدافندی. به‌عنوان مثال آزادراه‌ها برای کاهش زمان سفر طراحی شده‌اند، اما فاقد مسیر اضطراری یا مقاوم‌سازی جدی هستند.»

دبیر کمیته شرکت‌های سرمایه‌گذار در آزادراه‌ها تاکید کرد که برای اینکه شبکه حمل‌ونقلی ما واقعاً در خدمت پدافند غیرعامل قرار گیرد، باید نگاه صرفاً اقتصادی – عمرانی به حمل‌ونقل را تغییر داده و آن را به بخشی از توان دفاعی و ملی تبدیل کنیم. برای این مهم راهکارهای زیادی وجود دارد که مهم‌ترین آنها تدوین سند ملی پدافند غیرعامل حمل‌ونقل با اولویت‌بندی مناطق و طراحی فنی اصلاح آیین‌نامه‌های طراحی جاده و پل بر مبنای سناریوهای بحران است.

او در پاسخ به این پرسش که شبکه راه‌ها و آزادراه‌های کشور در مدیریت لجستیک بحران چه جایگاهی دارد، می‌گوید: «تقویت پدافند غیرعامل در امور زیرساختی و عمرانی، یعنی طراحی و اجرای پروژه‌های کشور به گونه‌ای که حتی در سخت‌ترین شرایط بحران جنگ یا حمله تروریستی، آسیب‌پذیری زیر‌ساخت‌ها حداقل و کارکرد آنها پایدار باشد. این کار نیازمند یک نگاه راهبردی، ترکیب دانش فنی و اراده مدیریتی است که در دستیابی به این مهم، طرح‌های حمایتی و تشویقی مانند تشویق سرمایه‌گذاران با اعطای تسهیلات یا امتیازات به پروژه‌هایی که الزامات پدافند غیرعامل را رعایت می‌کنند می‌تواند موثر باشد.»

او با اشاره به اینکه برای تقویت پدافند غیرعامل در پروژه‌های زیرساختی باید از بالا ساختار حقوقی و نظارتی به صورت حاکمیت محور ایجاد شود، می‌افزاید: «همچنین باید در لایه میانی آیین‌نامه‌ها، آموزش‎‌ها و سامانه‌های فنی اصلاح شود و در لایه پایینی اجرا و نظارت در پروژه‌ها سختگیرانه و هدفمند باشد. فقط با در هم تنیدن این سه لایه است که می‌توان زیرساختی مقاوم، هوشمند و بومی برای ایران ساخت.»

نقاط قوت و ضعف

وقتی از خاشع خواستیم نقاط ضعف اجرای پدافند غیرعامل را در راهسازی بررسی کند، می‌گوید: «اجرای صوری و بدون عمق فنی و نبود الزام واقعی برای تخصیص بودجه بر اساس پیوست‌ها از مهم‌ترین نقاط ضعف ما در این حوزه است. علاوه بر آن، نه‌تنها مشاوران و مجریان ما نیز در زمینه تخصص پدافندی ضعیف هستند و هیچ‌گونه نظام بازبینی مستقل و ارزیابی میدانی از پروژه‌ها نداریم، بلکه همچنان شاهد بی‌اهمیتی در سطح مدیریتی پروژه‌ها به پدافند غیرعامل هستیم.»

او درباره راهکارهایی برای تقویت پدافند غیرعامل در پروژه‌های راهسازی، با تاکید بر بازبینی و تایید مستقل پیوست‌ها پیش از ورود به مرحله اجرا معتقد است: «باید دوره‌های آموزش تخصصی برای مشاوران، ناظران و پیمانکاران جهت پیوست کردن گزارش پدافند غیرعامل به گزارش‌های ارزیابی عملکرد پروژه تعریف و برگزار شود. همچنین نباید از اهمیت ایجاد سامانه هوشمند پایش پروژه‌ها و بازدیدهای دوره‌ای ویژگی‌های پدافندی و انجام مطالعات منطقه‌ای به جهت تدوین اطلس تهدیدات پدافند غیرعامل برای مناطق جغرافیایی مختلف کشور غافل شد. به بیان دیگر، اگر به‌دنبال بهبود پدافند غیرعامل در پروژه‌های راهسازی هستیم راهی جز موارد نامبرده نداریم.»

مواد قانونی فقط برای نمایش

دبیر کمیته شرکت‌های سرمایه‌گذار در آزادراه‌های کشور  با اشاره به ماده ۲۱ قانون برنامه ششم توسعه و اسناد بالادستی توضیح می‌دهد: «بر اساس این قانون، همه پروژه‌های عمرانی کلان کشور از جمله پروژه‌های راهسازی، آزادراه‌ها، سدها، نیروگاه‌ها، فرودگاه‌ها و مانند آن باید پیوست پدافند غیرعامل داشته باشند که توسط مشاور ذی‌صلاح پدافند غیرعامل تهیه شده باشد، اما در عمل بسیاری از پروژه‌ها یا بدون این پیوست‌ها اجرا می‌شوند یا پیوست‌ها صرفاً برای دریافت مجوزهای مربوطه تهیه می‌شوند و ضمانت اجرایی کافی ندارند، چراکه به این موضوع به‌عنوان یک امر فرعی نگاه می‌شود.»

خاشع با تاکید بر اینکه حتی نظارت و اجرای پیوست پدافند غیرعامل به‌صورت نظام‌مند در همه پروژه‌ها دیده نمی‌شود، گفت: «البته در مورد برخی پروژه‌های بزرگ مانند پروژه آزادراه تهران- شمال توجه بیشتری صورت می‌گیرد و در پروژه‌های منطقه‌ای یا کوچک‌تر معمولاً این نظارت ضعیف یا غایب است و اجرای آن شکلی، ناکامل، غیریکپارچه و غیر فنی است. دلیل آن نیز نبود نیروهای تخصصی آموزش‌دیده در حوزه پدافند غیرعامل در بدنه وزارتخانه‌ها و نهادهای اجرایی، نگاه صرفاً تشریفاتی به موضوع پدافند غیرعامل در برخی دستگاه‌ها، ضعف در ارزیابی اجرای پیوست‌ها، عدم اعمال تحریم مالی یا اجرایی موثر برای پروژه‌هایی است که الزامات پدافند غیرعامل را رعایت نمی‌کنند.»

او درباره نهاد ناظر در این بخش با بیان اینکه نظارت بر اجرای الزامات پدافند غیرعامل بر اساس ساختار فعلی بر عهده سازمان پدافند غیرعامل کشور است، معتقد است: «البته در حوزه‌های اجرایی این وظایف به چند نهاد اعم از خود سازمان پدافند غیرعامل، وزارت راه و شهرسازی و زیرمجموعه‎‌های آن مانند شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌ونقل، سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای و سازمان برنامه و بودجه به عنوان مرجع تخصیص اعتبار و نظام مهندسی ساختمان و مشاوران پروژه‌ها تقسیم می‌شود. البته در برخی پروژه‌های خاص نیروهای مسلح یا قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا نیز نقش دارند.»

به گفته این کارشناس و فعال در امر ساخت‌وساز؛ پیوست‌های پدافند غیرعامل در پروژه‌های عمرانی و زیرساختی مانند راه‌ها و آزادراه‌ها با هدف کاهش آسیب‌پذیری زیر‌ساخت‌ها در برابر تهدیدات طراحی می‌شوند. در این پیوست‌ها 6 حوزه کلیدی اعم از تحلیل تهديدات (Threat Assessment)، جانمایی و مکان‌یابی هوشمند، مقاوم‌سازی و طراحی ایمن، ایجاد مسیرهای جایگزین، پنهان‌سازی و استتار و در آخر امنیت سایبری زیرساخت‌ها بررسی و طراحی می‌شود.

او در توضیح این موارد شش‌گانه خاطرنشان می‌کند: «در حوزه تحلیل تهدیدات، تلاش می‌شود تا تهدیدات محتمل مانند حمله هوایی، خرابکاری، بمب‎‌گذاری اختلال سایبری، زلزله، سیل، رانش زمین، اختلال در سوخت‌رسانی و حتی موارد دیگری مانند بررسی موقعیت پروژه نسبت به پایگاه‌های نظامی، مراکز حساس، مناطق مرزی گسل‌ها و مسیرهای مهاجرتی طبیعی شناسایی و تاثیر آنها روی پروژه بررسی شود.»

خاشع با بیان اینکه در مقوله «جانمایی و مکان‌یابی هوشمند» به نکات اساسی و مهمی از قبیل اجتناب از احداث تونل یا پل در نقاط گسلی یا سیلابی و همچنین فاصله‌گذاری مناسب بین زیرساخت‎‌های حساس به‌منظور جلوگیری از تجمع آسیب‌پذیری‌ها و در نهایت به در نظر گرفتن مسیرهای فرعی اضطراری پرداخته می‌شود، تصریح می‌کند: «یکی دیگر از نکات مهم در این پیوست، مقاوم‌سازی و طراحی ایمن است که در این مرحله پیوست‌های پدافند غیرعامل باید مواردی مانند مقاوم‌سازی‌ سازه‌ها در برابر انفجار، زلزله، آتش‌سوزی و…؛ درب‌ها، تهویه و سیستم ایمنی در تونل‌ها؛ ایمن‌سازی پل‌ها، دیوارهای حائل شمع‌ها و عرشه‌ها با استفاده از مصالح نوین را ارزیابی ‌کند.»

او با اشاره به اهمیت وجود مسیرهای جایگزین بالاخص در بحران و کارایی پلان‌های لجستیک بحران اشاره و تصریح کرد: «به همین دلیل، باید در پیوست پدافند غیرعامل مسیر جایگزین برای مواقع انسداد مسير اصلی طراحی شود و سامانه‌های ارتباطی اضطراری برای مدیریت بحران همچنین برق و آب اضطراری برای ایستگاه‌های عوارضی و پایگاه‌های امدادی در پروژه طراحی شود.»

خاشع در ادامه توضیح می‌دهد: «علاوه بر استفاده از طراحی‌هایی با بازتاب کم در برابر رادار و ماهواره، یکی دیگر از ترفندهای پنهان‌سازی و استتار، پوشش طبیعی یا مصنوعی برای تجهیزات حیاتی است.»

او با اشاره به اختلالاتی که در سامانه پدافندی ایران در دوران جنگ 12 روزه رخ داد، درباره اهمیت امنیت سایبری زیرساخت‌ها می‌گوید: «برای تامین این امنیت باید سامانه‌های ITS کنترل هوشمند ترافیک ایمن‌سازی شود و برای رمزنگاری و محافظت ارتباطات دیجیتال سامانه‌های تردد تابلوهای پیام‌نما و سیستم‌های نظارت تصویری راهکار اندیشیده شود.»

آموزه‌های کشورهای پیشرو

آنچه گفتیم، کردار و ساختار ما در حوزه پدافند غیرعامل در پروژه‌های راهسازی بود اما رفتار کشورهای دیگر و کارنامه عملیاتی آنها هم آموزنده خواهد بود و شاید الگوبرداری از تجارب آنها چراغ راهی برای بهبود شرایط به دست ما دهد. خاشع نیز، اقدامات کشورهای دیگر را در حوزه پدافند غیرعامل در پروژه‌های عمرانی و زیربنایی به ویژه حمل‌و‌نقل برایمان حکایت کرده که مختصری از آن در ادامه می‌آید.

در ایالات متحده آمریکا سندی به نام سند Homeland Security Infrastructure Protection Plan  برای ایمن‌سازی زیرساخت‌ها در برابر حملات تروریستی و بلایای طبیعی وجود دارد. همچنین در پروژه‌های جاده‌ای الزامات آژانس مدیریت اضطراری فدرال (FEMA) و وزارت حمل‌و‌نقل (USDOT) در طراحی پل‌ها، تونل‌ها و مسیرهای فرعی لحاظ می‌شود. همچنین در هر منطقه بیش از یک مسیر ترانزیتی اصلی به‌عنوان راه جایگزین برای زمان بحران طراحی شده است و استفاده از سیستم‌های شبیه‌سازی حملات و مدیریت بحران پیش از اجرای پروژه می‌بایست با جدیت مورد مطالعه قرار گیرد.

باید بدانیم که در آلمان نیز پدافند غیرعامل با مهندسی ایمنی شهری  (Urban Safety Engineering) ترکیب شده و تونل‌ها و پل‌ها با درب‌های اضطراری تهویه مقاوم در برابر گازهای سمی و پناهگاه‌های کوچک تجهیز می‌شوند. همچنین در موسسه استاندارد آلمان (DIN)، برای ساخت پل‌ها و جاده‌ها استانداردهای سختگیرانه در برابر انفجار یا سیل تعریف شده است.

و اما در ژاپن، در طراحی آزادراه‌ها و خطوط راه‌آهن روی مقاومت در برابر زلزله و سونامی تمرکز می‌شود. علاوه بر آن، شبکه گسترده‌ای از مسیرهای تخلیه اضطراری و آزمایش‌های منظم پایداری سازه‌ها وجود دارد و سامانه هشدار سریع زلزله در مدیریت ترافیک بزرگراه‌ها  (ITS) ادغام شده است.

روسیه نیز، به امنیت تونل‌ها و پل‌ها در برابر حملات بسیار اهمیت می‌دهد. در بسیاری از مناطق کوهستانی تونل‌ها به‌صورت دوگانه و با مسیر فرار  داخلی طراحی می‌شوند. پایگاه‌های امنیتی و تجهیزات اضطراری در بزرگراه‌ها و ایستگاه‌های بازرسی وجود دارند.

خاشع پس از اینکه اقدامات کشورهای دیگر را برمی‌شمارد، امکان اجرای تعدادی از آنها را در ایران مشروط می‌داند و توضیح می‌دهد: «مسیرهای پشتیبان با برنامه‌ریزی منطقه‌ای در فاز طراحی قابل اجرا هستند. پل‌ها و تونل‌ها نیز با تعریف استانداردهای مهندسی و مصالح قابلیت ایمن‌سازی را دارند. همچنین با اتصال زیرساخت‌های حمل‌ونقل به شبکه‌های بحران و مدیریت شهری می‌توان سامانه هشدار بحران را مستقر کرد؛ حتی با تدوین اطلس تهدیدات و آموزش تخصصی مشاوران می‌توان تهدیدات منطقه‌ای را بررسی و ارزیابی کرد. این در حالی است که ایجاد پناهگاه، راه فرار و پایگاه امداد فقط به بودجه نیاز دارد.»

به گفته او؛ کشورهای پیشرفته پدافند غیرعامل را به‌صورت یک بخش اصلی از طراحی و اجرا در پروژه‌های زیرساختی در نظر می‌گیرند و ایران نیز می‌تواند بسیاری از این تجربیات را با بومی‌سازی، بازنویسی مقررات ملی و آموزش تخصصی اجرایی کند.

خاشع با تاکید بر ایجاد مسیرهای اضطراری یا دسترسی پشتیبان در آزادراه‌های شریانی به تقویت ایستگاه‌های خدمات بین‌راهی با پشتیبانی سوخت، برق و تلفن اشاره و اظهار می‌کند: «باید پدافند غیرعامل در سامانه‌های هوشمند حمل‌و‌نقل (ITS) ادغام شود و وزارت راه برای هر منطقه سامانه شناسایی تهدید تدوین کند.»

سرعت‌گیرها کدامند؟

دبیر کمیته شرکت‌های سرمایه‌گذار در آزادراه‌های کشور در پاسخ به این پرسش ترابران که موانع ایران برای اجرای این راهکارها چیست، می‌گوید: «کمبود بودجه و هزینه‌بر بودن برخی اقدامات اصلی‌ترین مشکل فعلی کشور ما است. علاوه بر این، نبودن ضمانت اجرایی قوی در آیین‌نامه‌های اجرایی و تخصیص بودجه، فقدان آموزش و تخصص اغلب مشاوران و پیمانکاران درباره اصول پدافند غیرعامل و در نهایت، تمرکز بر بهره‌برداری کوتاه‌مدت یعنی داشتن نگاه پروژه‌ای به جای نگاه امنیت ملی نیز از جمله دست‌اندازهای این راه هستند.»

در پایان؛ باید بار دیگر خاطرنشان شود که تقویت ویژگی‌های موثر در پدافند غیرعامل به‌ویژه در امور زیرساختی و عمرانی نیازمند رویکردی چندلایه هماهنگ و آینده‌نگر است. با در نظر گرفتن شرایط جغرافیایی، تهدیدات بالقوه و نیازهای توسعه‌ای کشور می‌توان با اجرای اصول پدافند غیرعامل زیرساخت‌هایی ایمن، پایدار و تاب‌آور ایجاد کرد.