بحران عمیق گردشگری ایران؛ کاهش ۷۵ درصدی ورود توریست و تعطیلی ۸۰ درصد آژانس‌های مسافرتی

چندی پیش، رضا صالحی امیری، وزیر میراث فرهنگی و گردشگری اذعان کرد که پس از وقوع جنگ ایران و اسرائیل، ورود گردشگران به ایران تا ۷۵ درصد کاهش داشته است. او اظهار امیدواری کرد تا پایان سال ده میلیون گردشگر خارجی وارد کشور شوند؛ اما زمانی که با فعالان حوزه گردشگری گفت‌وگو می‌کنیم، آنها روایت دیگری دارند و از نزدیک به صفر شدن ورودی گردشگران خارجی غیرمسلمان به کشور و تیره و تار بودن افق پیش‌روی صنعت گردشگری با توجه به آینده مبهم و شرایط ناپایدار کشور سخن می‌گویند.

مازیار شهمیری، عضو هیئت‌مدیره انجمن دفاتر خدمات مسافرت هوایی و جهانگردی ایران و مدیرعامل شرکت خدمات مسافرتی و جهانگردی ارمیترا با بیان اینکه دفاتر مسافرتی وظیفه دارند اجزای پیوسته گردشگری را به‌صورت یک بسته سفر به مسافران ارائه دهند، توضیح داد: «در شرایط حاضر، شاید ایرانیان مسافرت‌هایی با انتخاب مکان و وسیله نقلیه شخصی خود داشته باشند، اما این سفرها بازدهی و سوددهی برای صنعت گردشگری کشور ندارد، زیرا بدون رزرو هتل و بدون استفاده از راهنمای تور اتفاق می‌افتد، کما اینکه در زمان بمباران تهران هم شاهد سفرهای بسیاری به نقاط مختلف کشور بودیم که شامل تعریف گردشگری نمی‌شد.»

او با اشاره به اینکه اوضاع و احوال دفاتر به‌شدت وخیم و رکودی است، گفت: «از نظر من، بخش خصوصی در شرایط مختلف این توانایی را دارد که خودش را به هر نحو ممکن به تعادل برساند، ولی این نقطه تعادل در ایران حتی در شرایط ناپایدار فعلی دائماً از طریق سازمان‌های دولتی به بهانه‌هایی مانند مالیات، عوارض شهرداری، تأمین اجتماعی و… تحت فشار قرار می‌گیرد.»

شهمیری تأکید کرد: «دولتمردان هر روز سنگ جدیدی پیش پای دفاتر خدمات مسافرتی می‌اندازند و بسیاری از این فشارها غیر از اینکه ناعادلانه است، غیرقابل انجام است. مثلاً آژانس‌ها نمی‌توانند براساس قانون پایانه‌های فروشگاهی، ثبت‌نام و فاکتورهای خرید و فروششان را ثبت کنند و اصلاً این درخواست غیرقابل اجراست، اما در مقابل، اداره مالیات به آنها فشار می‌آورد که چون فاکتورهایتان را در سامانه مودیان ثبت نکرده‌اید، باید جریمه مضاعفی هم پرداخت کنید.»

او با تأکید مجدد بر اینکه آژانس‌های مسافرتی به دلیل اینکه نمی‌دانند دولت در گام بعدی قرار است چه بلای جدیدی سرشان بیاورد، از رسیدن به نقطه تعادل و درآمدزایی ناامید شده‌اند، گفت: «از طرف دیگر، اگر آژانس‌ها بخواهند در چهارچوب واقعی فعالیت دفاتر خدمات مسافرتی کار کنند، به طور معمول کارمزدی که به آنها تعلق می‌گیرد، در مقایسه با اعداد و ارقامی که در بقیه صنوف دریافت می‌شود اصلاً منطقی نیست، به عبارت بهتر، آژانس‌ها با حدود 3 درصد کارمزد، مسئولیت بزرگی در زمینه ارائه خدمات از سوی یک سرویس‌دهنده دیگر بر عهده می‌گیرند و همین مسئله باعث می‌شود که آژانس‌ها به احساس سرخوردگی و عدم امکان ادامه بقا دچار شوند.»

شهمیری درباره تعداد آژانس‌های فعال در کشور با توجه به شرایط فعلی کشور، توضیح داد: «اگر 5 هزار آژانس دارای مجوز فعالیت داشته باشیم، در حال حاضر، فقط 1000 آژانس مسافرتی فعال هستند، البته برخی دفاتر هم وارد حوزه صدور انواع ویزاها مانند ویزای کار و دانشجویی شده‌اند و حق‌العمل‌هایی برای پیگیری پرونده مهاجرتی دریافت می‌کنند که فارغ از فعالیت ذاتی آژانس‌هاست.»

عضو هیئت‌مدیره انجمن دفاتر خدمات مسافرت هوایی و جهانگردی ایران درباره پلتفرم‌هایی که اکنون در حوزه خدمات سفر فعالیت دارند و سرمایه‌گذار همه آنها نیز آژانس‌های مسافرتی هستند، تصریح کرد: «اطمینان دارم که میزان سرمایه‌گذاری انجام‌شده در این پلتفرم‌ها اصلاً با دخل و خرج امروزی آنها همخوانی ندارد، یعنی اگر هنوز فعال هستند، به این معنی نیست که به اندازه سرمایه‌گذاری انجام‌شده، سودآور هم هستند. در واقع، ممکن است از محل دیگری دنبال جبران زیان یا وابسته به بنگاه اقتصادی دیگری باشند یا مدل کسب‌وکاری دیگری در کنار کار اصلی خود دارند. نهایتاً اینکه حتی پلتفرم‌ها هم در این روزها از نظر سوددهی وضعیت بهتری از آژانس‌ها ندارند.»

شهمیری با بیان اینکه در بقیه کشورهای دنیا ابزار و پلتفرم‌هایی برای ارتباط مابین تنوع بزرگی از صاحبان سرویس‌ها مانند شرکت‌های هواپیمایی، چارترکنندگان، مجموعه‌های اقامتی، اجاره خودرو، کشتی‌های مسافرتی و… با آژانس‌های مسافرتی ارائه شده است، گفت: «پلتفرم‌ها از طرفی مشکل توزیع صاحبان سرویس را برطرف می‌کنند و از طرف دیگر خدمات را در بستری شفاف، یکسان و عادلانه در اختیار آژانس‌ها قرار می‌دهند و آژانس‌ها این سرویس‌ها را با مجموعه متنوعی از خدمات در قبال دریافت کارمزد مناسب به مشتریان ارائه می‌کنند.»

او ادامه داد: «در این حالت فروشندگان آنلاین با کاهش هزینه‌ها و خدمات و سایر آژانس‌ها بسته به دانش، تخصص، اعتبار و تواناییشان هرکدام سهم خود را از بازار دارند و وجود هیچ‌کدام مانع و منافاتی با گروه دیگر نداشته و هر یک سهم خود را دارند، در حالی که در شرایط کنونی بخش بزرگی از رقابت نه بر سر خدمات بلکه بر سر دسترسی به صاحب اولیه سرویس یا واسطه یا واسطه‌های مابین است. برای نمونه، گاهی برای تهیه یک بلیت تهران به شیراز یا اصفهان یا استانبول و نجف ساعت‌ها تلاش می‌شود و در نهایت هنوز هم اطمینانی از مناسب بودن نتیجه وجود ندارد.»

شهمیری با بیان اینکه گردشگران معدودی با اهداف مشخص به ایران می‌آیند که فقط چند مدل محدود از صدها مدل گردشگری را شامل می‌شود، افزود: «استقبال از تورها و خدماتی که به سفرها معنا می‌دهد، بسیار کمتر شده است. تصور می‌کنم اگر آژانس‌ها و تورگردانان نگران آینده نبودند می‌توانستند برای جذب مخاطب بیشتر ایده‌پردازی کنند، ولی نگرانی و ناامیدی درباره آینده به آنها اجازه پرورش افکار نوآورانه نمی‌دهد و در یک دور باطلی گرفتار شده‌ایم.»

این فعال صنفی با تأکید بر اینکه گردشگر خارجی جایی سفر می‌کند که جان او در خطر نباشد و درباره امنیت و سلامت فردی خود احساس نگرانی نکند، خاطرنشان کرد: «عجالتاً با این حجم از تبلیغات منفی در وزارت خارجه‌ها و سفارت‌خانه‌های کشورهای دیگر علیه ایران، احساس ناامنی چه برای گردشگران خارجی چه برای خود ایرانیان تزریق می‌شود و در ایران هم مدلی تعریف نشده است که این احساس امنیت از دست رفته را به مردم بازگرداند و حتی اگر فردی به هر دلیلی به ایران آمده، ما برای ایجاد احساس امنیت او هم بسیار ضعیف عمل کرده‌ایم.»

بالاتر از سیاهی رنگی نیست!

شهاب علی‌عرب، نایب‌رئیس کمیسیون گردشگری اتاق ایران نیز با بیان اینکه در دو سال گذشته، ورودی گردشگر غیرمسلمان صد درصد متوقف شده است، توضیح داد: «صنعت گردشگری جزء بخش‌هایی است که بیشترین آسیب را از جنگ اخیر دیده است و با اولین حمله تمام اماکن و اقامتگاه‌های گردشگری تعطیل شدند. اکنون به دلیل شرایط جنگی، هیچ توریست غیرمسلمانی حتی از کشورهای روسیه و چین هم برای تفریح و گردش به کشور ما سفر نمی‌کند.»

او افزود: «البته اوضاع گردشگری در شهرهای مذهبی ما نسبتاً بد نیست چون پس از فروکش کردن آتش جنگ، کم‌کم گردشگران مذهبی از کشورهای همسایه به ایران سفر می‌کنند (اگرچه هنوز آمار بالایی نیست و وضعیت روبه‌رشدی ندارند) ولی شهرهایی که زیرساخت‌های خود را بر پایه جذب گردشگر غیرمسلمان تأمین کرده‌اند، به‌شدت متضرر شده‌اند و بسیاری از مجموعه‌ها به‌تدریج در حال خروج از صنف گردشگری ورودی (Incoming) هستند.»

او با اظهار تأسف از اینکه گردشگری ما در حوزه داخلی و خارجی وضعیت نیمه‌جانی دارد و حتی در بخش‌هایی جان خود را از دست داده، گفت: «در حال حاضر، داریم جمعیت بزرگی از متخصصان این حوزه را از دست می‌دهیم که به سمت کشورهای دیگر یا صنایع دیگر روی آورده‌اند. حتی آژانس‌های با سابقه‌ای از صنعت گردشگری بیرون رفته‌اند.»

علی‌عرب با بیان اینکه وقتی قیمت ارز افزایش پیدا می‌کند، قیمت تورهای خارجی هم بالا می‌رود، در حالی که درآمد مردم هم به شدت کاهش پیدا کرده، توضیح داد: «گردشگری خروجی (Outgoing) ما هم بسیار آسیب دیده است، حتی در بخش گردشگری داخلی لطمه بسیاری دیده‌ایم. اگرچه دولت به دلیل کمبود برق روزهایی از هفته را تعطیل می‌کند تا مردم سفر کنند، ولی همین تصمیم باعث شده گردشگری منظم و برنامه‌ریزی‌شده‌ای که مردم برای تابستان خود در نظر گرفته بودند، به هم بریزد و همان گردشگری داخلی هم به نسبت سنوات گذشته کم‌رونق‌تر شود.»

نایب‌رئیس کمیسیون گردشگری اتاق ایران با اشاره به اینکه سایه احتمالی جنگ از یک طرف و تحریم‌ها از طرف دیگر صنعت گردشگری را تحت فشارهای بی‌سابقه‌ای قرار داده است، تصریح کرد: «اگر همین الان احساس ناامنی از کشور رخت بربندد، تا ذهنیت امنیت دوباره در ذهن توریست‌ها شکل بگیرد، مدت زمان زیادی طول خواهد کشید که البته همین احتمال هم بعید به نظر می‌رسد، بنابراین در حال حاضر، هیچ افق روشنی در این خصوص نمی‌بینیم.»

او یادآور شد: «اگر در گوگل درباره ایران جست‌وجو کنید، به شما هشدار داده می‌شود که سفر به ایران به دلایل متعددی همراه با خطر است، حتی سفارت چین به شهروندان خود هشدار داده است که به دلیل تحریم‌ها و مشکلات احتمالی به ایران سفر نکنند چون ریسک سفر به ایران بالاست.»

او با تأکید بر اینکه در شرایط حاضر، از دست اهالی صنف گردشگری کاری بر نمی‌آید چون رویکرد کلان حاکمیتی باید تغییر کند، تصریح کرد: «حاکمیت باید بررسی کند که با این نوع برخوردهای سیاسی آیا واقعاً به دنبال توسعه گردشگری است یا خیر که به نظر من نیست. دولتمردان ما فقط شعار می‌دهند که هدفشان توسعه گردشگری است، ولی در عمل به این هدف متعهد نیستند چون در صورت پایبندی، در هر تصمیم‌گیری خود چه در حوزه سیاست خارجه و چه در حوزه‌های اقتصادی و فرهنگی باید با نگاه گردشگری، تأثیرات آن تصمیم را بر صنعت توریسم در نظر می‌گرفتند که تا به حال به این صورت نبوده است.»

علی‌عرب ادامه داد: «دولت باید امتیازاتی بدهد و کاری کند که تاب‌آوری بخش خصوصی تقویت شود. ما بارها به صورت مکتوب و در جلسات مختلف این مسئله را گوشزد کرده‌ایم. نظر ما این بود که سازمان تأمین اجتماعی، بحث پرداخت حق بیمه‌ها را به تعویق بیندازد یا اعتبارات دولتی به اصناف گردشگری تخصیص داده شود یا سازمان امور مالیاتی معافیت‌های خوبی برای صنف گردشگری و دیگر صنوفی که لطمه خورده‌اند، در نظر بگیرد، ولی متأسفانه به این پیشنهادها اصلاً توجهی نشده است.»

او تأکید کرد: «اگر دولت تاب‌آوری بخش خصوصی را افزایش دهد، می‌تواند بستر مناسبی باشد برای اینکه صنعت گردشگری و منابع زیرساختی آن از بین نرود، وگرنه تا چند سال دیگر، صنعت گردشگری فرسوده خواهد شد و اقامتگاه‌های کشور ضعیف می‌شوند، مخصوصاً اماکنی که ویژه گردشگران خارجی بوده‌اند چون با این هزینه‌های سرسام‌آور و نبود درآمد، نگهداری و توسعه تأسیسات هیچ توجیه اقتصادی ندارد.»

نایب‌رئیس کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی ایران یادآور شد: «هدف ما در کمیسیون گردشگری این بوده که مشکلات بخش خصوصی را به دولت منتقل کنیم و برای رفع مشکلات راهکارهای راهبردی ارائه دهیم ولی فکر می‌کنم دولت آن‌قدر مشکلات عدیده دارد که هنوز فرصت نداشته به مشکلات صنعت گردشگری رسیدگی کند. فعلاً وزارتخانه‌ها دارند با زبان خوش بخش خصوصی را ساکت نگه دارند، اما در عمل هیچ اتفاق خاصی نیفتاده است. پیش از این، ما خیلی خوشحال بودیم که ممکن است توافقی صورت گیرد و باعث رونق گردشگری شود، ولی دقیقاً شرایط برعکس شد!»

علی‌عرب در پاسخ به این پرسش که فعال شدن مکانیسم ماشه چه تأثیری بر صنعت گردشگری ایران خواهد داشت، گفت: «دیگر بالاتر از سیاهی رنگی نیست! ما نه سیاه‌نمایی و نه بزرگ‌نمایی می‌کنیم. واقعاً من آژانس‌هایی را می‌شناختم که سالانه 4 تا 5 هزار نفر گردشگر ورودی می‌آوردند، ولی اکنون از این صنف خارج شده‌اند و این شرایط مانند فرار نخبگان از کشور است که تمام هزینه‌های انجام‌شده برای آنها را بر باد می‌دهد. در کل، به نظرم، مکانیسم ماشه هیچ تأثیری بر صنعت گردشگری ندارد، چون همه اتفاقات بد، پیش از آن افتاده است.»

او با بیان اینکه تأثیر اخبار جنگ تا مدت‌ها بر صنعت گردشگری باقی می‌ماند، اما در صنایع مختلف ممکن است این تأثیرپذیری فقط مربوط به همان بازه بحران باشد، یادآور شد: «فعالان حوزه گردشگری، مشتریان خود را به صورت بلندمدت دست‌کم تا 6 ماه دیگر از دست داده‌اند و ما تا مدتی شاهد ورود گردشگر نخواهیم بود. در این شرایط، فعالان بخش خصوصی با حفظ نیروهای خود و حفظ پتانسیل و اعتباری که در کشورهای دیگر ایجاد کرده‌اند و همچنین شرکت حداقلی در نمایشگاه‌های بین‌المللی باید تاب‌آوری خود را افزایش دهند.»

هتل‌هایی خالی‌تر از همیشه

برای پیگیری بیشتر موضوع به سراغ دکتر جمشید حمزه‌زاده، رئیس جامعه هتلداران ایران نیز رفتیم. او با اشاره به اینکه در جنگ 12 روزه، هتل‌ها آسیب جدی دیدند، چنین توضیح داد: «براساس برآوردهای ما، هتل‌های کشور فقط در همان 12 روز جنگ بالغ بر هزار میلیارد تومان ضرر مالی متحمل شدند و بعد از گذشت جنگ 12 روزه هم ضریب اشغال هتل‌ها به‌شدت کاهش یافته است. حتی در استان‌هایی مانند استان‌های شمالی که در فصل تابستان پیک سفر دارند، به شدت با کاهش تعداد مسافر در هتل‌ها مواجه بودیم و هتل‌های استان‌های مرکزی هم طبیعتاً شرایط سخت‌تری داشتند.»

او ادامه داد: «این وضعیت رکود شدید تداوم دارد و این‌طور نیست که وقتی جنگ 12 روزه تمام شد، بلافاصله فعالیت هتل‌ها به شرایط قبل بازگردد. اگر مشکل خاص و جدیدی پیش نیاید، روند زمان‌بری است تا هتل‌ها به حالت قبل برگردند که تازه در آن زمان هم ضریب اشغال هتل‌ها سالانه زیر ۴۰ درصد است.»

حمزه‌زاده با بیان اینکه گردشگری خارجی ما در حوزه اروپا و آمریکا علناً و عملاً صفر شده است، تصریح کرد: «در حوزه گردشگری داخلی هم به دلیل تورم بالا، گردشگری از سبد خانوارها خارج شده است. البته منظورم این نیست که مردم سفر نمی‌کنند؛ به هر حال، در هر تعطیلاتی که اتفاق می‌افتد، جاده‌های شمال کشور بسته می‌شود، اما آنها اکثراً ویلادار هستند یا در اماکن ارزان‌قیمت اسکان می‌یابند، به عبارت بهتر، مسافر هتل‌رو بسیار کم شده است.»

او افزود: «بسیاری از هتل‌ها به‌ویژه هتل‌های یک تا سه ستاره در شرایط بسیار دشواری به سر می‌برند. از یک طرف، به جز افزایش هزینه حامل‌های انرژی، قیمت کالاهای مصرفی مثل وسایل بهداشتی، ملحفه و مواد غذایی هم افزایشی بوده و از طرف دیگر، مسافر خیلی کم شده است، برای همین بسیاری از هتلداران هزینه‌های نگهداری تأسیسات خود را از جیب می‌دهند.»

او یادآور شد: «نگهداری هتل و مدیریت هزینه‌های آن واقعاً سخت شده است چون هتل، چه یک مسافر داشته باشد، چه چند مسافر، به هر حال باید به یک میزان ثابت انرژی مصرف کند؛ مثلاً نمی‌تواند چراغ‌های هتل را خاموش کند یا از سیستم سرمایشی و گرمایشی آن استفاده نکند، فقط به این دلیل که همه اتاق‌هایش پر نشده است. در واقع، هتل مانند خانه مسکونی نیست که اگر کسی در آن ساکن نباشد مصرف انرژی و هزینه‌هایش کاهش یابد. ضمن اینکه قیمت حامل‌های انرژی برای تأسیسات گردشگری، به صورت صنعتی محاسبه می‌شود.»

رئیس جامعه هتلداران ایران در پاسخ به این پرسش که آیا وخامت اوضاع به حدی رسیده است که به تعطیل شدن برخی هتل‌ها هم منجر شود، گفت: «خوشبختانه هنوز شاهد تعطیلی نبوده‌ایم، ولی مرتباً و روزانه از سوی هتل‌ها گزارش مشکلات داریم. برای تداوم فعالیت هتل‌ها باید بسته‌های حمایتی تعریف کنیم که شامل معافیت صد درصدی مالیاتی، ارائه تسهیلات کم‌بهره، کاهش تعرفه‌های مربوط به حامل‌های انرژی و کاهش سهم بیمه کارفرما و… می‌شود.»

حمزه‌زاده با تایید این موضوع که همین درخواست‌ها را در شرایط سخت شیوع کرونا هم مطرح کرده بودند، خاطرنشان کرد: «هتلداران در دوره کرونا هم درخواست حمایت داشتند، ولی در نهایت به ضدحمایت تبدیل شد، زیرا هتلداران مالیات را به اقساط پرداخت کردند، ولی زمانی که خواستند مفاصا حساب بگیرند با جریمه مواجه شدند، یعنی نه تنها کمکی نبود، بلکه هزینه و دردسر بیشتری برای هتلداران ایجاد کرد.»

او تأکید کرد: «ما اکنون به دنبال حمایت واقعی از جامعه هتلداران هستیم. البته می‌دانیم که دولت هم مشکلات خاص خودش را دارد، با این همه باید به نحوی به صنعت گردشگری کمک کنند تا در زمان بهبود شرایط در آینده بتواند ناجی اقتصاد ایران باشد.»