پایان رواداری یا شروع بهانه‌گیری افغانستان در برابر سوخت غیراستاندارد؟
آتش بی‌کیفیتی بر دامن رانندگان
گزارش: زینب نورانیان
داستان تکراری توقف کامیون‌های ایرانی حمل سوخت در مرز افغانستان ادامه‌دار است؛ حدود ۳۰۰ دستگاه کامیون حامل گازوئیل بیش از یک ماه است که در مرز میلک استان سیستان و بلوچستان به دلیل آنچه «عدم انطباق با استانداردهای طالبان» گفته می‌شود، متوقف شده‌اند. کامیون‌داران می‌گویند نه‌تنها پلمب کامیون‌ها باز و نمونه‌گیری نمی‌شود، بلکه عملیات تخلیه یا برگشت بار هم انجام نمی‌شود.
پس از انتشار خبر متوقف شدن حدود ۳۰۰ تانکر کامیون حامل سوخت توسط طالبان، رئیس اتاق بازرگانی ایران و افغانستان در مصاحبه‌ای مدعی شد که آزمایشگاه‌های افغانستان مناسب نیست و آنچه طرف افغان به عنوان عدم رعایت استانداردها ادعا می‌کند، خطای آزمایشگاهی است.
مجتبی بهاروند و سعید افشاران دو تن از فعالان این حوزه هستند که در گفت‌وگو با ترابران تایید کردند که سوختی که از ایران و عراق به افغانستان صادر می‌شود، استاندارد نیست؛ در حالی که رئیس اسبق اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی به دلایلی، طرف افغان را مقصر معطلی کامیون‌های ایرانی در مرز می‌داند.
تکرار توقف کامیون‌ها؛ ضرر هزاردلاری رانندگان
طالبان بارها تانکرهایی را که از ایران یا عراق به افغانستان سوخت حمل می‌کردند به‌علت «بی‌کیفیتی» بازگردانده است. این اتفاق در سال‌های اخیر بارها تکرار شده و هر بار رانندگان کامیون روزها و حتی ماه‌ها در مرز معطل مانده‌اند و کامیون‌هایشان به گروگان گرفته شده است.
یک کامیون‌دار ایرانی برای حمل سوخت به افغانستان چیزی حدود ۳ هزار و ۵۰۰ دلار کرایه دریافت می‌کند. از سوی دیگر، به ازای هر شبی که مجبور است در مرز متوقف بماند ۱۰۰ دلار ضرر می‌کند. با این حساب اگر این ۳۰۰ کامیون ۳۰ روز در مرز متوقف شده باشند هر کدام ۳ هزار دلار ضرر کرده‌اند. هرچند طبق قرارداد باید «پول خواب» به آنها تعلق گیرد، اما بر اساس گفته‌های رانندگان، روند دریافت این مبلغ طولانی و طاقت‌فرساست و معمولاً این پول را دریافت نمی‌کنند.
بهاروند: سوخت صادراتی به افغانستان استاندارد ندارد
رئیس اسبق کمیسیون حمل‌ونقل و ترانزیت اتاق ایران تایید کرد که سوختی که از سوی ایران و عراق به افغانستان صادر می‌شود بی‌کیفیت است. مجتبی بهاروند، به ترابران گفت: «عمده سوختی که افغانستان وارد می‌کند از دو کشور ایران و ترکمنستان است، اما بر اساس اطلاعاتی که من دارم تاکنون برای سوختی که افغانستان از ترکمنستان خریده و وارد کشور کرده اتفاقی مشابه سوخت کامیون‌داران ایرانی نیفتاده است و سوخت ترکمنستان استانداردهای لازم افغانستان را رعایت کرده است.»
این کارشناس حوزه ترانزیت اضافه کرد: «صادرات فرآورده‌های نفتی ترکمنستان معمولاً در اختیار دولت است و استاندارد خاص و بالایی دارد. من از سوخت ترکمنستان استفاده کرده‌ام و به عینه دیدم که کیفیت سوخت آنان با سوخت ما کاملاً متفاوت است؛ این در حالی است که در ایران بخشی از توزیع سوخت توسط شرکت ملی نفت صورت می‌گیرد و بخشی هم در دست پالایشگاه‌های خصوصی است. در این میان، سوختی که به افغانستان می‌رود از پالایشگاه‌های خصوصی خریداری می‌شود که کیفیت مناسبی ندارند. بخشی از سوخت افغانستان هم از مبدا عراق ترانزیت می‌شود که این سوخت هم کیفیت خوبی ندارد، چون از پالایشگاه‌های خصوصی کوچک تهیه می‌شود.»
رئیس پیشین کمیسیون حمل‌ونقل، ترانزیت و لجستیک اتاق ایران افزود: «اینکه برخی مدعی هستند آزمایشگاه‌های افغانستان مجهز نیست و خطای آزمایشگاهی است حرف درستی نیست. من در طی این سال‌ها در جریان کیفیت سوخت صادراتی به افغانستان بودم و بر اساس تجربه این سال‌ها می‌گویم که وقتی طالبان می‌گوید سوخت بی‌کیفیت است، بدانید کیفیت آن خیلی بد است. زمانی به دلیل شرایط جنگی در افغانستان، سختگیری در مرز وجود نداشت و هر سوخت بی‌کیفیتی را به آنجا صادر می‌کردند. حتی سوختی که در آن دوره به افغانستان صادر می‌شد، صرفاً تا حدی کیفیت داشت که فقط وسیله نقلیه را روشن کند.»
بهاروند درباره شیوه نظارت در مرزها بر سوخت صادراتی گفت: «به نظر من، باید روی کیفیت سوخت صادراتی، نظارت و کنترل وجود داشته باشد، اما اداره استاندارد یا نهادی مشابه آن در مرزهای کشور وجود ندارد تا چنین استانداردهایی را بررسی کند. در مرزهای ما کامیون‌ها را بازدید می‌کنند که ببینند در باک‌هایشان چقدر بنزین است، اما کیفیت بنزین صادراتی کنترل نمی‌شود! در چند مرز که خودم در آنها حضور داشتم ندیدم نظارتی وجود داشته باشد.»
او معتقد است فروش سوخت بی‌کیفیت از سوی پالایشگاه‌های خصوصی باعث شده در طول زمان، بسیاری از خریداران از دست بروند.
بهاروند توضیح داد: «متاسفانه کسانی هم که در دو طرف تجارت می‌کنند تجار واقعی نیستند. در سال‌های جنگ و ماه‌های ابتدایی که طالبان روی کار آمده بود نهادی در افغانستان وجود نداشت که بر استاندارد کالاهای وارداتی نظارت کند و دلیل آن هم شرایط جنگی بود، به همین دلیل هر سوخت بی‌کیفیتی وارد این کشور می‌شد و همین موضوع به رویه تبدیل و باعث شد تجار از این مسئله سوءاستفاده کنند.»
او در همین حال یادآور شد: «الان که طالبان بر کشور مسلط شده و شرایط پایداری پیدا کرده، بر واردات نظارت جدی می‌کنند و به همین دلیل تجاری که همچنان سوخت بی‌کیفیت وارد افغانستان می‌کنند با مشکل مواجه شده‌اند. بنابراین یکی از دلایل معطلی کامیون‌داران ایرانی در مرز افغانستان سودجویی تجار افغانستانی و دلیل دیگر عدم رعایت استاندارد در صادرات سوخت به این کشور است. باید این ضعف در پالایشگاه‌های خصوصی برطرف شود. طرف افغانستانی هم در این مدت ثابت کرده که در نظارت جدی است و حاضر نیست اجازه دهد سوخت بی‌کیفیت و غیراستاندارد وارد کند.»
افشاران: رانندگان قربانی سوخت بی‌کیفیت هستند
مدیرعامل شرکت افشار لجستیک هم عدم کیفیت سوخت صادراتی به افغانستان را تایید کرد. سعید افشاران در توضیح این امر گفت: «رانندگان کامیون مسئولیتی در پایین بودن کیفیت سوخت ندارند و تنها حمل‌کننده این بار هستند. اصولاً باید به تعداد شب‌هایی که در مرز معطل مانده‌اند پول خواب کامیون دریافت کنند، اما متاسفانه در اغلب مواقع این اتفاق نمی‌افتد و متحمل ضرر زیادی می‌شوند.»
او یادآور شد: «متاسفانه مدت‌هاست این اتفاق می‌افتد و روی دور تکرار افتاده است. البته این بار تعداد کامیون‌ها بیشتر و زمان معطلی آنان طولانی‌تر شده است. وگرنه برای اولین بار نیست که سوخت صادر شده به افغانستان استاندارد لازم را نداشته است. هم در دوره دولت جمهوریت و هم در دوره طالبان این اتفاق می‌افتاد و جدید نیست اما الان شاید بیشتر شده باشد.»
افشاران تایید کرد: «افغانستان از کشورهایی مانند ترکمنستان و روسیه هم سوخت وارد می‌کند، اما استاندارد بنزین آنها مناسب است، بنابراین تاکنون چنین اتفاقی برای سوخت صادراتی این کشورها نیفتاده است. آنها حتی در مرز خودشان هم کیفیت سوخت صادراتی کنترل می‌کنند و سپس محموله موردنظر وارد افغانستان می‌شود، اما متاسفانه این نظارت در کشور ما و در مرز ما وجود ندارد.»
این دست‌اندرکار و فعال حمل‌ونقلی، با تاکید بر اینکه ایران باید بر استاندارد نظارت کند، افزود: «گاهی خود تاجر هم به خاطر سود بیشتر و منفعت‌طلبی سوخت بی‌کیفیت می‌خرد، اما همه تاجران این‌گونه نیستند. اتفاق افتاده که تجار برای تهیه محموله به پالایشگاه می‌روند و سوخت مرغوب به آنها نشان میدهند، اما بعد سوخت دیگری بارگیری می‌شود. از رنگ و بوی محموله هم نمی‌توان فهمید که استانداردش تغییر کرده است، ضمن اینکه تاجر در پالایشگاه ۲۰۰ تانکر بارگیری می‌کند و نمی‌تواند همه تانکرها را آزمایش کند.»
افشاران گفت: «این شبهه که می‌گویند سوخت‌های صادر شده استاندارد دارد و مشکل از آزمایشگاه‌های افغانستان است بهانه‌ای برای سرپوش گذاشتن بر کم‌کاری‌هاست و آزمایشگاه‌های طرف افغان مجهز است. اگر آزمایشگاه‌های افغانستان مجهز نیست و خطای آزمایشگاهی است چرا این مشکل برای سوخت ترکمنستان و روسیه نمی‌افتد؟»
لزوم راه‌اندازی آزمایشگاه در مرز دوغارون
این فعال اقتصادی و مدیرعامل شرکت افشار لجستیک در ادامه یادآور شد: «چند سال پیش ما پیشنهاد دادیم که آزمایشگاهی در مرز ایران مستقر شود تا قبل از اینکه مدارک راننده را مهر بزنند و از مرز رد شود، بتوان استاندارد سوخت را ارزیابی و سپس مجوز عبور از مرز صادر کرد. در این صورت، اگر استانداردها رعایت نشده باشد، کامیون در کشور خودمان متوقف می‌شود و رانندگان در کشور غریب سرگردان نمی‌شوند. این آزمایشگاه باید در مرز دوغارون راه‌اندازی شود. هرچند اگر آزمایشگاه در مرز ایران تشخیص دهد محموله سوخت استاندارد ندارد، باز هم ناوگان در مرز متوقف خواهد شد، اما حداقل راننده در کشور خودمان است و در کشور غریبه حیران و سرگردان نمی‌ماند.»
افشاران اضافه کرد: «همان‌طور که گفتم گاهی هم تاجران با علم به اینکه سوخت کیفیت ندارد به خاطر سودجویی بیشتر آن را با قیمت پایین‌تر می‌‌خرند به تصور اینکه در مرز افغانستان رشوه‌ای میدهند و بار را رد می‌کنند، اما موفق نمی‌شوند و این مشکلات به وجود می‌آید.»
او سپس گفت: «در این میان چه تاجر مقصر باشد، چه پالایشگاه، فقط کامیون‌داران ضرر می‌کنند. از سوی دیگر، کم‌کاری و عدم وجود نظارت‌های لازم هم به آنان آسیب وارد می‌کند. طبق قراردادی که کامیون‌دار با صاحب‌کالا امضا می‌کند برای هر شب معطلی کامیون در مرز باید خواب بار به آنها تعلق بگیرد اما متاسفانه آنقدر راننده را در کش‌وقوس قرار میدهند و اذیت می‌کنند که ترجیح می‌دهد بارش را هرچه زودتر خالی کند و برود تا بیشتر معطل نشود.»
افشاران با بیان اینکه کرایه‌ای که یک راننده برای حمل سوخت می‌گیرد ۱۵۰ دلار ضربدر ۲۵ است که تقریباً ۳ هزار و ۵۰۰ دلار می‌شود، توضیح داد: «به طور مثال، راننده می‌تواند پول ۱۰ شب خواب را بگیرد، اما آنقدر او را اذیت می‌کنند که باید ۲۰ شب دیگر متوقف باشد تا بتواند پول آن ۱۰ شب را بگیرد، بنابراین ترجیح می‌دهد از خیر پول خواب بگذرد تا هرچه زودتر بارش خالی شود و بتواند به داخل کشور بازگردد.»
به گفته او؛ اگر یک کامیون ۱۰ روز در مرز متوقف باشد هزار دلار ضرر کرده است. به عبارت دیگر، شبی ۱۰۰ دلار ضرر می‌کند، البته اگر بتواند پول خواب را بگیرد این ضرر جبران می‌شود، اما معمولاً این اتفاق نمی‌افتد.
حسینی: مقصر اصلی تغییرات ناگهانی استانداردهای افغانستان است
با این حال، رئیس اسبق اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی ایران، طرف افغانستانی را مقصر معطلی کامیون‌های ایرانی در مرز می‌داند. سیدحمید حسینی معتقد است طرف افغان به‌طور مرتب در استانداردهای موردنظر خود دست می‌برد و به‌یکباره هم آنها را به مورد اجرا می‌گذارد، به همین دلیل برای سوخت‌هایی که از قبل بارگیری شده و در مسیر هستند در مرز مشکل ایجاد می‌شود.
رئیس کمیسیون اصل ۴۴ و محیط کسب‌وکار اتاق بازرگانی ایران، در گفت‌وگو با ترابران اظهار کرد: «کیفیت سوخت‌ها متفاوت است، برخی کیفیت یورو ۳، برخی یورو ۴ و برخی یورو ۵ دارند، اما افغانستان در یکی دو سال گذشته مرتباً استاندارد خود را بالا برده است. آنها قبلاً اگر میزان بنزن داخل بنزین ۱۰ بود، مشکلی نداشتند، اما الان می‌گویند بنزن نباید بالاتر از ۲ باشد. نیروگاه شازند روزانه ۸۰۰ تن بنزین به افغانستان صادر می‌کرد، اما چون افغانستان در استاندارد خود دست برده است و میزان بنزن را کمتر کرده صادرات شازند به افغانستان متوقف شده است.»
حسینی اضافه کرد: «سولفور مازوت و گازوئیلی که ایران تولید می‌کند بالای ۵ هزار است و تا مدتی پیش هم افغانستان با این میزان سولفور مشکلی نداشت، اما یک‌باره میزان سولفور را به ۲ هزار کاهش دادند و هم محموله‌های ایران و عراق با مشکل مواجه شدند.»
او با اشاره به اینکه آنها مرتباً یا سولفور و بنزن را کم می‌کنند یا اکتان را بالا و پایین می‌کنند، افزود: «حداقل کاری که طرف افغان باید انجام دهد این است که اعلام کند از یک ماه دیگر استاندارد من تغییر می‌کند اما معمولاً این کار را نمی‌کنند و یک روزه آن را ابلاغ می‌کنند.»
او با بیان اینکه افغانستان مرتب در استانداردهایش دست می‌برد، گفت: «این تغییرات ناگهانی برای تاجران و رانندگان دردسر می‌شود. حداقل کاری که طرف افغان باید انجام دهد این است که اعلام کند از یک ماه دیگر استاندارد من تغییر می‌کند اما معمولاً این کار را نمی‌کنند و یک‌روزه آن را ابلاغ و اجرا می‌کنند.»
حسینی افزود: «بعضاً رقابت‌های داخلی نیز باعث می‌شود جلوی یکسری محموله‌ها گرفته شود و بعداً که شرایط تغییر کرد به همان کالاها اجازه ورود میدهند. بنابراین اشکال اصلی در توقف کامیون‌ها در مرز در طرف افغانستانی است که در استانداردهایش دست می‌برد. این ادعا درست نیست که ایران به افغانستان سوخت بی‌کیفیت صادر می‌کند، چون ما همان چیزی که آنها سفارش میدهند تولید می‌کنیم، اما آنها در حین تولید و بارگیری، استانداردهایشان را عوض می‌کنند و دردسر ایجاد می‌شود.»
لزوم رایزنی تاجران افغان و سفارت ایران با طرف افغان
رئیس اسبق اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی تاکید کرد: «از آنجا که خریدار عمده این بارها تاجران افغان هستند انتظار است همین تاجران بروند با مقامات خود رایزنی کنند که دیگر چنین اتفاق‌هایی نیفتد و اگر هم قرار است استاندارد تغییر کند با اعلام قبلی باشد. سفارت ایران هم می‌تواند رایزنی کند. بازار صادرات سوخت به افغانستان به رغم همه مشکلاتی که دارد بازار جذابی است و هم تاجران و هم رانندگان ایرانی نمی‌توانند از سود آن بگذرند و می‌خواهند در این بازار حضور داشته باشند.»
حسینی در ادامه، در پاسخ به پرسش ما که چرا برای سوخت کشورهای دیگری هم که به افغانستان صادرات دارند چنین مشکلی ایجاد نمی‌شود، گفت: «اولاً مطمئن نیستیم که چنین اتفاقی نمی‌افتد، اما در عین حال گازوئیل روسیه، گازوئیل مرغوبی است و استاندارد یورو ۵ دارد. از این رو، افغانستان هر قدر هم در استانداردش دست ببرد، برای آنان مشکل ایجاد نمی‌شود، بنابراین بخشی از مشکل به این برمی‌گردد که پالایشگاه‌های ما به‌روز نیست و کیفیت نفت خام ما باعث شده که ما با مشکل مواجه بشویم.»
این فعال اقتصادی سپس برای حل این مشکل یک راهکار داد. او گفت: «با توجه به این افغانستان مدام در استانداردهایش دست می‌برد، می‌توان از ظرفیت پالایشگاه‌های کوچک برای نیاز داخل استفاده کرد. این پالایشگاه‌ها مینی‌فاینری هستند و تجهیزات پیشرفته پالایشگاه‌ها را ندارند ولی امکان تولید نفتا و گازوئیل را دارند. آنها می‌توانند گازوئیل با سولفور ۷ هزار و ۱۰ هزار تولید کنند، بنابراین می‌توان از این ظرفیت برای زمستان که با کمبود سوخت مواجه می‌شویم استفاده کرد.»
حسینی تاکید کرد: «شرکت پخش و پالایش می‌تواند با این پالایشگاه‌ها به توافق برسد، نفتا را برای تولید گازوئیل از آنها خریداری کند و گازوئیل را هم برای نیروگا‌ه‌ها استفاده کند. البته مذاکراتی هم صورت گرفته و توافقات کلی هم شده که اگر این اتفاق بیفتد پالایشگاه‌های کوچک ما نیاز نیست برای فعال بودن به بازار افغانستان بروند و حیران و معطل خرید افغان‌ها شوند.»
