الهام زرقانی شیراز؛ روزنامه‌نگار
تحلیلی از وضعیت صادرات کالاهای با ارزش افزوده بالا در ایران
در شرایطی که ایران برای فرار از چنبره اقتصاد نفتی به صادرات غیرنفتی پناه آورده، مقام‌های تجاری کشور از لزوم حرکت به‌سوی صادرات کالاهای با ارزش افزوده بالا سخن می‌گویند؛ اما پشت این عبارات رسمی، واقعیتی نهفته است که صادرکنندگان ایرانی به‌ویژه در حوزه تولید صنعتی با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند: موانع ساختاری، ارزی، لجستیکی و دیپلماسی که راه را بر پویایی بخش خصوصی بسته‌اند.
در نشستی در یزد، محمدعلی دهقان دهنوی، رئیس کل سازمان توسعه تجارت ایران، بر لزوم «بازاریابی فعال» برای صادرات کالاهای پیچیده‌تر و پرارزش‌تر تاکید کرد. اما این بازاریابی، بدون اصلاح عمیق سیاست‌های موجود و حذف موانع مزمن، جز در سطح شعار نمی‌ماند.
تجارت خارجی رشد کرده، اما نه متناسب با ظرفیت‌ها
دهقان دهنوی صراحتاً اذعان کرد که تجارت خارجی ایران «متناسب با ظرفیت‌های تجاری کشور پیش نمی‌رود». وی از هدف‌گذاری برای رشد ۲۰ درصدی صادرات غیرنفتی در دهه پیش‌رو سخن گفت. این در حالی‌ست که صادرکنندگان واقعی، که به جای خام‌فروشی، اقدام به فرآوری و خلق ارزش‌افزوده می‌کنند، با مشکلاتی چندوجهی روبه‌رو هستند.
پنج مانع بزرگ در مسیر صادرات کالاهای با ارزش افزوده بالا عرض اندام می‌کنند که می‌توان اینگونه نام برد:
سیاست ارزی متضاد با منافع تولیدکننده واقعی
سامانه‌های تعهد ارزی، مانند نیما، با الزام بازگشت ارز صادراتی با نرخ‌های دستوری، عملاً برای بسیاری از صادرکنندگان با هزینه‌تمام‌شده بالا، زیان‌آور است. سید مصطفی شامل، نایب رئیس کمیسیون مالیات اتاق مشهد، می‌گوید: «برخی مأموران مالیاتی، ملاک رفع تعهد ارزی را ایفای تعهد ۱۰۰ درصدی می‌دانند، در حالی که ملاک قانونی ۹۰ درصد است. همین اختلاف، صادرکنندگان را به دردسر انداخته است.»
در بسیاری از موارد، گمرک جمهوری اسلامی ایران ارزش کالاهای صادراتی را بیشتر از نرخ واقعی آن در بازار بین‌المللی برآورد می‌کند. حسین محمدیان، رئیس کمیسیون صادرات اتاق مشهد، اشاره می‌کند که: «ناهماهنگی بین سامانه تجارت و مالیات باعث شده تا استرداد مالیات بر ارزش افزوده صادرکنندگان با تأخیر شدید مواجه شود.»
ضعف زیرساخت لجستیکی برای صادرات سنگین صنعتی
صادرکنندگان کالاهای صادراتی نیازمند شبکه لجستیک کارآمد هستند. کاظم شیردل، رئیس اتحادیه صادرکنندگان خراسان رضوی، می‌گوید: «خدمات حمل‌ونقل باید از مالیات معاف شوند، اما تاکنون هیچ سازوکار عملی برای این منظور اجرا نشده است. تاخیر در استرداد مالیات بر ارزش افزوده نیز توان نقدینگی صادرکننده را تضعیف می‌کند.»
عدم حمایت بانکی از تولید صادرات‌محور
نظام بانکی ایران تمایلی به تأمین مالی تولیدکنندگانی که صرفاً بر صادرات متمرکزند ندارد. محمدعلی امیرفخریان، رئیس اداره بازرگانی خارجی صنعت و معدن خراسان رضوی، می‌گوید: «سرمایه در گردش برای صادرکننده حیاتی است، اما بانک‌ها نه تنها کم‌توجه‌اند، بلکه فرآیندها نیز بسیار طولانی است.»
از سوی دیگر مشوق‌های صادراتی اغلب به صادرکنندگان بزرگ صنایع معدنی تعلق می‌گیرد. در مقابل، تولیدکنندگان کالاهای پیچیده‌تر، نه‌تنها دیده نمی‌شوند، بلکه به‌دلیل پیچیدگی سیستم‌های اداری، از چرخه مشوق‌ها حذف می‌شوند. رئیس اتاق ایران در همین راستا هشدار می‌دهد: «تا وقتی ایران در زنجیره جهانی ارزش نقشی نداشته باشد و به خام‌فروشی ادامه دهد، تحولی در صادرات نخواهیم دید.»
فرصت پنهان در استان‌ها؛ به شرط تمرکززدایی واقعی
دهقان دهنوی از یزد به عنوان نمونه‌ای از رفتار تجاری مبتنی بر اعتماد و نوآوری نام برد. اما این ظرفیت‌ها، بدون قدرت تصمیم‌گیری در سطح استانی و استقلال سیاست‌گذاری، عملاً بلااستفاده باقی می‌مانند. پیشنهاد تعامل استان‌ها با استان‌های اقتصادی چین یا هند، ایده‌ای راهبردی است، اما مستلزم زیرساخت دیپلماسی اقتصادی در سطح محلی است.
بیشتر بخوانید:
ایران در سراشیبی صادرات؛ انحصار در بازار یا انفعال در سیاست خارجی؟
هفتمین نمایشگاه ایران‌اکسپو ۲۰۲۵ آغاز به کار کرد؛ تمرکز بر توسعه صادرات و زیرساخت‌های لجستیکی
برای رسیدن به صادرات مبتنی بر ارزش افزوده، ایران نیازمند اصلاحاتی جدی در نظام ارزی، گمرکی، بانکی و زیرساخت لجستیکی است. صدور کالاهای پیچیده نیازمند نظام حمایتی هوشمند، زیرساخت مطمئن و روابط تجاری پایدار با جهان است – سه حلقه‌ای که هم‌اکنون در زنجیره صادرات ایران گم شده‌اند.
