تحلیل تجارت خارجی ایران در آغاز سال ۱۴۰۴
در نخستین ماه از سال ۱۴۰۴، تجارت خارجی غیرنفتی ایران به ۵.۸ میلیارد دلار رسید؛ عددی که در مقایسه با فروردین سال قبل، ۳ درصد کاهش در ارزش و ۱۲ درصد افت در وزن دارد. این ارقام در حالی منتشر می‌شود که در سال گذشته، وضعیت تجارت غیرنفتی ایران نشانه‌هایی از ثبات نسبی را نشان داده بود.
مروری بر داده‌ها: کاهش همزمان وزن و ارزش صادرات
در فروردین ۱۴۰۴، میزان صادرات غیرنفتی ایران ۸.۹۵۷ میلیون تن و به ارزش ۲.۹۴۲ میلیارد دلار گزارش شد. این ارقام نسبت به فروردین ۱۴۰۳، کاهش ۸.۳ درصدی در وزن و ۸ درصدی در ارزش را نشان می‌دهد. کاهش صادرات، بیش از آنکه نشانه‌ای از افت تولید باشد، بازتابی از ناپایداری در بازارهای هدف، افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل و بی‌ثباتی سیاست‌های تجاری ارزیابی می‌شود.
افزایش ارزش واردات؛ نشانه‌ای از تغییر ترکیب کالایی
در حوزه واردات، در حالی که وزن کالاهای وارداتی ۲۶.۴ درصد کاهش یافته، ارزش آن ۲.۳ درصد افزایش یافته است. به‌عبارت دیگر، ایران در فروردین ۱۴۰۴ واردات کمتری انجام داده، اما کالاهایی با ارزش بالاتر وارد کرده است. نمونه بارز آن واردات طلا به ارزش ۵۸۳ میلیون دلار است که به‌تنهایی بیش از ۲۰ درصد کل واردات این ماه را شامل می‌شود. این تغییر نشان از افزایش تقاضای دارایی‌های امن در شرایط اقتصادی پرنوسان دارد.
میانگین ارزش کالاهای وارداتی و صادراتی؛ فاصله عمیق
در این ماه، متوسط ارزش هر تن کالای وارداتی به ۱۵۸۷ دلار رسید، در حالی‌که میانگین ارزش هر تن کالای صادراتی تنها ۳۲۸ دلار بوده است. این شکاف معنادار، حاکی از ارزش‌افزوده پایین صادرات غیرنفتی ایران و وابستگی بالا به واردات کالاهای با تکنولوژی بالا یا استراتژیک است؛ مسئله‌ای که در ادبیات اقتصادی به عنوان “تجارت نامتوازن” شناخته می‌شود.
نظر کارشناسان درباره چشم‌انداز تجارت ایران
دکتر محمد طبیبیان (اقتصاددان): «کاهش صادرات ایران در ماه ابتدایی سال، زنگ خطری برای سیاست‌گذاران است. بازارهای سنتی مانند عراق، چین و افغانستان به‌سرعت در حال تغییرند و ایران اگر نتواند تنوع‌بخشی به بازار هدف و محصول انجام دهد، سهم خود را از دست خواهد داد.»
ندا نقیبی (تحلیلگر تجارت منطقه‌ای): «افزایش واردات طلا و کاهش واردات کالاهای اساسی، نشان‌دهنده تغییر الگوی روانی فعالان اقتصادی است. دولت باید از این داده‌ها برای اصلاح راهبرد ارزی استفاده کند.»
صادق تربتی‌فر (روزنامه‌نگار اقتصادی): «اگر فاصله بین ارزش واردات و صادرات تداوم یابد، چشم‌انداز تراز تجاری ایران در میان‌مدت شکننده‌تر خواهد شد؛ به‌ویژه با افزایش فشارهای تحریمی و رقابت منطقه‌ای.»
دکتر نادر مهرآور (تحلیلگر تجارت بین‌الملل): «افزایش ارزش واردات همزمان با افت وزنی آن، معمولاً به معنای حرکت اقتصاد به سمت مصرف‌گرایی و کاهش ظرفیت‌های تولیدی است؛ اگر ادامه‌دار شود، آسیب‌زاست.»
شهرزاد موحدی (کارشناس سیاست‌گذاری تجاری): «آمارهای فروردین ۱۴۰۴ یک بار دیگر نیاز فوری به نوسازی سبد صادراتی ایران را یادآور می‌شود؛ خام‌فروشی ما را از رشد پایدار بازمی‌دارد.»
دکتر علیرضا سلیمانی (روزنامه‌نگار و اقتصاددان): «واردات طلا در این حجم، یک پیام دارد: فعالان اقتصادی اعتماد کافی به آینده اقتصاد ندارند؛ این مسئله را نمی‌توان با بخشنامه و دستور حل کرد.»
تحلیل شرکای تجاری و تمرکز بازار
۸۰ درصد از ارزش صادرات ایران تنها به هفت کشور اختصاص یافته: چین، عراق، امارات، ترکیه، افغانستان، عمان و پاکستان. این تمرکز صادراتی، ریسک‌پذیری تجارت خارجی را افزایش می‌دهد و ایران را به شدت در برابر شوک‌های سیاسی، امنیتی یا اقتصادی شرکای خاص آسیب‌پذیر می‌سازد.
در سمت واردات نیز، وابستگی به امارات، چین و ترکیه بیش از ۷۰ درصد کل واردات را شامل می‌شود که نشانه‌ای از ضعف در تنوع‌سازی مبادی وارداتی است؛ مسئله‌ای که در شرایط بحران جهانی زنجیره تأمین، خطرناک‌تر از گذشته است.
پیام‌های پنهان واردات طلا
نکته مهم گزارش، واردات ۵۸۳ میلیون دلاری طلا در فروردین ۱۴۰۴ است. در شرایطی که واردات کالاهای اساسی با افت وزنی مواجه شده‌اند، این رشد قابل‌توجه در طلا به‌مثابه پناهگاه امن اقتصادی، از تشدید نااطمینانی در فضای کلان اقتصادی خبر می‌دهد. این موضوع، می‌تواند نشان‌دهنده خروج ارز از چرخه تولید و حرکت آن به سمت دارایی‌های غیرفعال باشد.
در انتها باید گفت فروردین ۱۴۰۴ برای تجارت ایران، ماهی همراه با سیگنال‌های متناقض بود؛ کاهش وزن صادرات، رشد ارزش واردات و افزایش تمرکز بازارها. از نگاه یک پژوهشگر اقتصادی، این شرایط هشداردهنده است. اگرچه بخشی از این تحولات ناشی از نوسانات جهانی و شرایط منطقه‌ای است، اما بدون اصلاح ساختار صادرات، توسعه دیپلماسی اقتصادی، ایجاد ثبات ارزی و کاهش ریسک‌های داخلی، تجارت خارجی ایران در سال‌های پیش‌رو با چشم‌اندازی شکننده مواجه خواهد بود.
