میلیاردها تومان کالای وارداتی هم‌اکنون در انبارهای گمرکی کشور منتظر ترخیص هستند. این در حالی است که تنها در بندر شهید رجایی حدود ۱۴۰ هزار کانتینر دچار رسوب شده‌اند. حالا گمرک ایران برای اولین بار به‌صراحت مسئولیت این انباشت را از خود سلب کرده و کارشناسان حمل‌ونقل نیز دلایل عمیق‌تر این بحران را تشریح کرده‌اند.
در گزارشی رسمی که توسط روابط عمومی گمرک ایران منتشر شد، این سازمان ۱۰ عامل اصلی رسوب کالا را معرفی کرده است. همزمان، کارشناسان صنعت حمل‌ونقل دریایی نیز با تحلیل وضعیت بندر شهید رجایی، تصویر کاملی از چالش‌های سیستم تجارت خارجی کشور ارائه داده‌اند.
گزارش رسمی گمرک: ۱۰ عامل اصلی رسوب کالا
عوامل قانونی و مقرراتی
۱. پیچیدگی مقررات صادرات و واردات
بر اساس ماده ۴ قانون مقررات صادرات و واردات، تمامی بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌های مربوط به تجارت خارجی منحصراً از طریق وزارت صنعت، معدن و تجارت اعلام می‌شود. این انحصار باعث شده گمرک بدون دریافت دستورات این وزارتخانه نتواند اقدام مستقل انجام دهد.
۲. مشکلات تخصیص ارز بانک مرکزی
بر اساس تبصره ۳ ماده ۷ قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز، موضوع تخصیص ارز در حیطه اختیارات بانک مرکزی قرار دارد. گمرک بدون دریافت کد منشاء ارز قادر به ترخیص کالا نیست.
۳. تاخیر در صدور مجوزهای دستگاه‌های نظارتی
فرآیند طولانی اخذ مجوز از سازمان‌های استاندارد، انرژی اتمی، بهداشت، قرنطینه دامی و گیاهی، دامپزشکی و محیط زیست از عوامل اصلی کندی ترخیص کالا محسوب می‌شود.
عوامل فرآیندی و سیستمی
۴. الزام به ثبت سفارش پیش از تخلیه
اصلاحیه ماده ۵ آیین‌نامه اجرایی قانون مقررات صادرات و واردات که اخذ ثبت سفارش و ثبت آماری را پیش از تخلیه کالا الزامی کرده، باعث رسوب دائمی کالا در گمرک شده است.
۵. مشکلات سامانه جامع تجارت
زمان‌بر بودن فرآیند اصلاح و ویرایش ثبت سفارش در سامانه جامع تجارت از موانع مهم تسریع ترخیص کالا است.
۶. تغییرات مداوم در محاسبه حقوق گمرکی
تغییرات مأخذ و مبنای محاسبه حقوق ورودی، مالیات و عوارض ارزش افزوده موجب سردرگمی واردکنندگان و تاخیر در فرآیندها می‌شود.
محدودیت‌های اجرایی
۷. عدم امکان اظهار کالا بدون تخصیص ارز
کالاهایی که بانک مرکزی برای آنها ارز تخصیص نداده، امکان اظهار در گمرک ندارند.
۸. ممنوعیت تخلیه بدون ثبت سفارش
مصوباتی که تخلیه کالا در اماکن گمرکی بدون ثبت سفارش را ممنوع کرده‌اند.
۹. اجرای سختگیرانه قانون مبارزه با قاچاق
اجرای دقیق قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز در بخش‌های مختلف.
۱۰. تاخیر صاحبان کالا در اظهار
عدم اظهار به‌موقع کالاهای وارداتی از سوی صاحبان کالا به دلیل عدم دریافت مجوزهای لازم.
راهکارهای ۱۴گانه گمرک برای کاهش رسوب
گمرک ایران برای کاهش انباشت کالا در حیطه اختیارات خود، ۱۴ راهکار عملیاتی اجرا کرده است:
تسهیلات مالی و اعتباری
- دریافت ضمانت‌نامه بانکی به جای پرداخت نقدی حقوق ورودی
- ترخیص نسیه کالاهای وارداتی برای حل مشکل نقدینگی
- ترخیص ۹۰ درصدی بر اساس تعرفه‌های مشخص
- ترخیص اعتباری برای کالاها و اقلام اضطراری
تسهیلات عملیاتی
- ترخیص کالاهای اساسی با حداقل اسناد
- استفاده از حمل یکسره برای تسریع فرآیند
- ترخیص لوازم یدکی ماشین‌آلات با تسهیلات ویژه
- ترخیص موارد فوری با استفاده از ظرفیت قانونی
بهبود زیرساخت‌ها
- افزایش کارشناسان گمرکات برای تسریع ترخیص
- افزایش شیفت‌های کاری برای خدمات ۲۴ ساعته
- افزایش انبارهای اختصاصی برای واحدهای تولیدی
- قرارگیری کالاهای اساسی در مسیر سبز
بهبود فرآیندها
- تعیین تکلیف سریع کالاهای متروکه
- تسریع تشریفات ترانزیت داخلی کالاها
تحلیل کارشناسان: بندر شهید رجایی در بحران
تشخیص قوه قضاییه: بی‌انضباطی مدیریتی
غلامحسین محسنی اژه‌ای، رئیس قوه قضاییه، در واکنش به حادثه آتش‌سوزی اخیر در بندر شهید رجایی، بی‌انضباطی در چینش و نگهداری محموله‌ها را یکی از دلایل گسترش آتش‌سوزی عنوان کرد. وی تأکید کرد که این بی‌نظمی‌ها می‌تواند زمینه‌ساز حوادث مشابه در آینده شود.
کارشناس کشتیرانی: تأثیر مخرب تحریم‌ها
عباس حاج‌ابراهیمی، کارشناس حمل‌ونقل دریایی، در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر تأثیر تحریم‌ها بر صنعت کشتیرانی کشور را عامل اصلی برهم خوردن توازن صادرات و واردات دانست:
“در نبود خطوط منظم بین‌المللی، جای شرکت‌های معتبر جهانی را شرکت‌های کوچک با کشتی‌های محدود و کانتینرهای فرسوده گرفته‌اند که توان مدیریت زنجیره تأمین را ندارند.”
وی همچنین بی‌نظمی مدیریتی، فرسودگی تجهیزات بنادر، بروکراسی‌های پیچیده، ناهماهنگی میان گمرک و بنادر، و ساختار جداگانه مناطق ویژه را از موانع اصلی ترخیص سریع کالا برشمرد.
اتاق بازرگانی: بروکراسی و مشکلات ارزی
رضا رستمی، رئیس کمیسیون ترانزیت و حمل‌ونقل اتاق بازرگانی ایران، با اشاره به رسوب حدود ۱۴۰ هزار کانتینر در بندر شهید رجایی، این عوامل را مطرح کرد:
- بروکراسی پیچیده در فرآیندهای ترخیص کالا
- اختلاف نظر در ارزش‌گذاری کالا
- تغییرات مکرر در قوانین و مقررات گمرکی
- کمبود نقدینگی واردکنندگان
هشدار درباره تمرکز بیش از حد
کارشناسان اقتصادی هشدار می‌دهند که تمرکز بیش از حد مبادلات تجاری در بندر شهید رجایی کشور را در برابر هرگونه اختلال به‌شدت آسیب‌پذیر می‌کند.
محمد مدد، مدیرعامل اسبق سازمان بنادر و دریانوردی، نبود مدیریت یکپارچه بندری و استانداردسازی قوانین را از عوامل مؤثر در رسوب کالاها دانست.
امیررضا اعتمادی، کارشناس اقتصادی، هشدار داد که “اختلال در فعالیت‌های این بندر می‌تواند زنجیره تأمین کشور را به طور جدی مختل کند و مستقیماً بر رشد اقتصادی و سطح اشتغال تأثیرگذار باشد.”
نتیجه‌گیری: نیاز به اصلاحات جامع
تحلیل گزارش گمرک ایران و نظرات کارشناسان نشان می‌دهد که حل ریشه‌ای مسئله رسوب کالا نیازمند اصلاحات جامع در چندین حوزه است:
اولویت‌های فوری
- مقررات‌زدایی و ساده‌سازی فرآیندهای اداری
- هماهنگی بین‌دستگاهی میان گمرک، بانک مرکزی و سازمان‌های نظارتی
- توسعه زیرساخت‌های لجستیکی و کاهش وابستگی به بندر شهید رجایی
- اصلاح سامانه‌های دیجیتال و کاهش بروکراسی
راهکارهای میان‌مدت
- جذب سرمایه‌گذاری خصوصی در بنادر
- توسعه بنادر منطقه‌ای برای کاهش تمرکز
- بهبود مدیریت یکپارچه بندری
- رفع تدریجی تحریم‌ها
این وضعیت نشان می‌دهد که موضوع تسهیل تجارت خارجی تنها مسئولیت یک دستگاه نیست و باید با مشارکت همه بازیگران دولتی و خصوصی حل شود. بدون اصلاحات ساختاری، کشور همچنان با چالش انباشت کالا و تبعات اقتصادی آن مواجه خواهد بود.
