قهرمانان پنهان آسمان ایران؛ گزارشی از زندگی کنترلرهای ترافیک هوایی

صدای قلب تپنده آسمان

هاشمی در گفت‌وگو با ترابران آنلاین، با تبریک این روز به همه همکاران در فرودگاه‌های کشور، تأکید کرد: «زحمات شبانه روزی همکاران ما در مرکز کنترل فضای کشور، تضمین کننده ایمنی پروازهای داخلی و عبوری در آسمان ایران است.» او افزود: «به اذعان بسیاری از متخصصین داخلی و خارجی کنترلرهای ایران با حداقل امکانات در بالاترین سطح استانداردهای جهانی خدمات ارائه می کنند».

طالبی نیز در همین راستا بر گستره این شغل تأکید کرد و اظهار داشت: «کار کنترل ترافیک هوایی صرفا کنترل پرواز نیست، بلکه تلفیقی از کنترل سلامتی مسافران به عنوان سرمایه‌های اجتماعی، مدیریت سوخت و هزینه‌های پروازها و اقتصاد هوانوردی است که مستقیما به درآمد ملی و توسعه اقتصادی کشور ارتباط دارد.

او گفت: «متأسفانه کشور ما از نظر سطح دستمزد و پاداش خدمت فنی در مقایسه با استانداردهای جهانی طبق جداول سازمان جهانی کار بسیار فاصله فاحشی دارد و در حالی که حقوق یک کنترلر در ایران کمتر از یک هزار دلار است، این رقم در کشورهای دیگر برای یک کارگر ساده بیش از دو هزار دلار است و این مساله شاید دلیل عمده مهاجرت کنترلرها از کشور طی سالیان اخیر باشد و این زنگ خطر بزرگی به لحاظ خروج نخبگان هوانوردی و خروج تخصص و سرمایه انسانی از کشور عزیزمان است».

هاشمی که بیش از ۲۴ سال به عنوان کنترلر در مرکز کنترل فضای کشور سابقه دارد، با بیان اینکه انجام پروازهای ایمن و مطمئن حاصل کار کنترلرهای جوان و متخصص کشورمان است، گفت: «هم اکنون سرویس های کنترلرهای ایرانی به تمام پروازهای عبوری و داخلی با استانداردهای بین‌المللی برابری می کند، اما میزان رفاهیات و دستمزد این همکاران ما که یکی از حساسترین، پراسترس‌ترین و سخت ترین شغل را در جهان دارند، در حداقل ممکن قرار دارد».

هاشمی یادآور شد: «این مرکز در ایمنی و مراقبت از تمام پروازها در آسمان کشور نقش مهمی بر عهده دارد.» این سرکشیک مرکز کنترل ترافیک فضای کشور معتقد است که این مرکز در ایجاد هماهنگی بین فرودگاه‌ها و کشورهای همسایه در مدیریت کنترل پروازها نقش آفرینی می‌کند و در مواقع حساس نیز این مرکز به عنوان مرکز تجسس و نجات هوایی نیز وارد عمل می شود. به گفته او، با وجود کاستی های نرم افزاری و سخت افزاری کنترلرهای متخصصن ما در فرودگاهها و مرکز کنترل فضای کشور تا بالاترین سطح ایمنی به پروازها سرویس ناوبری هوایی ارائه می کنند. سرکشیک مرکز کنترل ترافیک فضای کشور این مرکز تنها واحدی است که ارتباط موثری را بین پروازها با واحدهای زمینی برقرار می کند و تمام پرسنل این مرکز بدون تعطیلی در شفیت کاری تعیین شده، به طور متوسط در هر شیفت کاری روزانه ۱۲ ساعت انجام وظیفه می کنند.

طالبی پیچیدگی‌های این حرفه را از لحظه تصمیم‌گیری برای پرواز شرح داد: «حرفه خطیر کنترل پرواز از لحظه‌ای که شرکت‌های هواپیمایی، نهادهای نظامی، مالکین شخصی و… تصمیم به انجام پرواز گرفته و مجوزهای مربوطه را اخذ می‌کنند با ارائه طرح پرواز درگیر محاسبه ارتفاع بهینه، مدیریت جریان ترافیک و ایمنی می‌شوند و از زمانی که خلبان تقاضای روشن‌کردن موتور می‌کند تا زمان فرود هواپیما در مقصد و پیاده شدن مسافران، مسئولیت هدایت، نظارت و تضمین ایمنی پرواز را بر عهده دارند».

شیفت‌های ۱۲ ساعته و خدمت بی‌وقفه

وی با بیان اینکه کنترلرها در مرکز کنترل فضای کشور شبانه روزی در هر شیفت کاری ۱۲ ساعت انجام وظیفه می کنند، گفت: «عملکرد قابل تقدیر این همکاران در روزهای تعطیل و غیر تعطیل در طول سالهای متمادی سبب شده حتی لحظه ای مشکلی پیش نیاید و این واقعا قابل تقدیر و تشکر است».

طالبی با تأکید بر عملکرد موفق کنترلرهای ایرانی اظهار داشت: «در طول سالیان گذشته، هیچ سانحه‌ای که کنترلرها در آن نقش داشته باشند، گزارش نشده است.» او این موفقیت را حاصل فداکاری‌ها دانست: «این موفقیت حاصل تعهد، تخصص و علاقه‌مندی بالای این عزیزان است که با وجود مشکلاتی نظیر کمبود شدید نیروی متخصص، شیفت‌های کاری طولانی و ترافیک سنگین هوایی همچنان در صنعت هوانوردی کشور بدون وقفه خدمت‌رسانی می‌کنند».

هاشمی اظهار داشت: «حتی در ۱۲ روز جنگ تحمیلی رژیم صهیونیستی علیه کشورمان، کنترلرها در مرکز کنترل فضای کشور همچنان انجام وظیفه می کردند تا ناوگان هوایی کشور به فرودگاههای مطمئن منتقل شوند.» این مثال نشان‌دهنده سطح بالای تعهد حرفه‌ای و آمادگی عملیاتی این نیروها در بحرانی‌ترین شرایط ژئوپلیتیکی است».

طالبی نیز به نقش حیاتی کنترلرها در مدیریت بحران‌ها اشاره کرد و گفت: «در زمان جنگ ۱۲ روزه، کووید ۱۹ و… با وجود تعطیلی بسیاری از مراکز کشور، کنترلرهای ترافیک هوایی حتی برای یک دقیقه نیز ارائه خدمات ارزشمند خود را متوقف نکردند و با تلاش‌های شبانه‌روزی و بی‌وقفه، از آسمان کشور پاسداری کردند به طوری که آسمان ایران در ۱۲ روز جنگ تحمیلی در هیچ لحظه‌ای بدون مراقبت و نظارت و رصد باقی نماند. او با اشاره به حساسیت این حرفه مهم و حساس گفت: «در داخل هواپیما سرمایه‌های انسانی زیادی وجود دارند و سلامت آن‌ها وابسته به عملکرد دقیق کنترلرهاست.» او به تجربه‌هایی اشاره کرد که اهمیت تصمیمات سریع را نشان می‌دهد: «بارها پیش آمده که پروازها به دلایل متعددی در آستانه وجود یک سانحه بوده‌اند و کنترلرها با تصمیمات سریع، دقیق و هوشمندی تمام از بروز سانحه هوایی جلوگیری کرده‌اند».

طالبی همچنین بعد انسان‌دوستانه این شغل را برجسته ساخت: «ضمن اینکه در بسیاری مواقع بحرانی از جمله سیل، زلزله و یا انتقال پیوند اعضا به فرودگاهی که جان انسان‌ها مطرح می‌شود، کنترلرها بدون توجه به روزهای تعطیل و به دور از خانواده خود به لحاظ مسایل انسان دوستانه و بشردوستانه برای رضایت مندی بیشتر، بدون وقت تلف کردن با اولویت بندی پرواز را به مقصد خود هدایت می‌کنند».

زنگ خطر مهاجرت نخبگان

هاشمی بیان کرد: «یکی از مشکلات مهم ما در این زمینه کمبود نیروی انسانی متخصص است و باید با برنامه ریزی مناسب فرآیند جذب و نگهداری کنترلرها در فرودگاههای کشور به صورت مستمر انجام شود، زیرا تربیت و بکارگیری یک فارغ التحصیل دانشگاهی با رشته های مرتبط پس از برگزاری دوره های آموزشی با رعایت استانداردهای جهانی بیش از ۵ سال طول می کشد تا یک کنترلر بتواند کار خود را در برج مراقبت و یا مرکز کنترل فضای کشور کار خود را آغاز کند».

مدت زمان طولانی آموزش و صلاحیت‌سنجی (شامل دوره‌های تئوری، شبیه‌سازها، و کسب مجوزهای عملیاتی بین‌المللی) نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری بر روی هر کنترلر، یک سرمایه‌گذاری بلندمدت برای امنیت ملی هوانوردی است. این فرآیند شامل مراحل متعددی است که ممکن است شامل موارد زیر باشد: انتخاب اولیه و آزمون‌های روان‌سنجی که اطمینان از آمادگی ذهنی و شناختی فرد را فراهم می‌آورد؛ آموزش پایه تئوری شامل اصول آیرودینامیک، هواشناسی، و مقررات هوانوردی (مانند ضمائم ایکائو)؛ آموزش‌های تخصصی کنترل ترافیک هوایی با تفکیک بر اساس نوع کنترل (برج مراقبت، رویکرد، منطقه)؛ آموزش بر روی سامانه‌های راداری و ارتباطی مانند رادار نظارت ثانویه و تجهیزات ارتباطی؛ دوره کارآموزی تحت نظارت که کار عملی زیر نظر کنترلرهای ارشد را شامل می‌شود و می‌تواند ماه‌ها به طول بیانجامد؛ و در نهایت صدور مجوزهای رتبه بندی شده از کنترلر اولیه تا کنترلر ارشد که هر کدام دارای محدوده‌های عملیاتی مشخصی هستند.

طالبی نیز درباره برنامه‌های آموزشی کنترلرها توضیح داد که: «کنترلرها پس از فارغ التحصیلی از دانشکده صنعت هوانوردی در رشته مهندسی هوانوردی تحت آموزش‌های فراوان و پرهزینه ضمن خدمت مانند سیمولاتورهای پرواز در داخل و خارج از کشور قرار می‌گیرند و باید همواره به بازآموزی و آموزش ضمن خدمت خود توجه جدی داشته باشند.» به گفته او، این آموزش‌ها خارج از شیفت‌های کاری انجام می‌شود و شامل دوره‌های تخصصی متعددی است تا یک کنترلر بتواند در فرودگاه‌ها و مراکز کنترل ترافیک هوایی کار خود را آغاز کنند.

در مورد آموزش‌ها، طالبی بیان کرد: «آموزش یک کنترلر ترافیک هوایی فرآیندی بسیار پرهزینه و زمان‌بر است.» سرکشیک مراقبت پرواز فرودگاه مهرآباد مجددا بر سنگینی فرآیند آموزشی تأکید کرد: «کنترلر ترافیک هوایی باید ریتینگ‌های مختلفی از جمله گراند، اپروچ، برج و رادار و رینگ های مرکز تخصصی کنترل فضای کشور را دریافت کند. در مرکز کنترل و برج های مراقبت، هر کنترلر باید حداقل چهار یا پنج ریتینگ (صلاحیت کاری بین المللی) را اخذ کند.» وی افزود: «تقریبا می‌توان گفت که یک کنترلر باید حدود ۱۰ سطح آموزشی را در داخل یا خارج از کشور با موفقیت بگذراند. این آموزش‌ها شامل دوره‌های تئوری و عملی است که زیر نظر اساتید مجرب مراقبت پرواز برگزار می‌شود.» در نهایت، به گفته طالبی، کنترلرها پس از طی دوره‌های عملیاتی در مراکز ترافیک هوایی و فرودگاه‌ها، به سطح صلاحیت حرفه‌ای مطابق با استانداردهای سازمان جهانی هواپیمایی کشوری (ایکائو) می‌رسند تا بتوانند در مراکز کنترل و فرودگاه‌ها ارائه خدمت کنند.

با وجود این سختی‌ها، طالبی خاطرنشان کرد که کنترلرهای ایرانی با وجود تحریم‌ها و محدودیت‌های دسترسی به فناوری‌های پیشرفته، «با هوش، ذکاوت و آموزش‌های علمی به سطح دانش روز مجهز شده‌اند و خدماتی همطراز با رعایت تمام استانداردهای جهانی را در مرکز کنترل و فرودگاه‌ها ارائه می‌دهند».

سرکشیک مرکز کنترل ترافیک فضای کشور به مشکلات و چالش های کنترلرها در حوزه رفاهی و غیررفاهی و به خصوص دستمزدهای آنها اشاره کرد و یادآور شد: «این مشکلات سبب شده است که بسیاری از همکاران ما از فضای عملیاتی خارج می شوند و یا اینکه به خارج از کشور مهاجرت می کنند به طوری که در طی ۵ سال گذشته بیش از ۵۰ نفر از همکاران ما به کشور های خارجی مهاجرت کرده اند».

مهاجرت متخصصان کنترل ترافیک هوایی، که اغلب به دلیل سطح بالای تخصص و تقاضای جهانی برای آن‌ها رخ می‌دهد، یک زنگ خطر جدی برای استمرار عملیات ایمن هوانوردی کشور است. این افراد اغلب با دلار و یورو حقوق دریافت می‌کنند، در حالی که متخصصان داخلی با نرخ‌های پایین‌تر ریالی مواجه هستند، که این نابرابری انگیزه‌های خروج را تشدید می‌کند.

طالبی نتیجه گرفت که حساسیت کاری، پایین بودن سطح دستمزدها، قراردادن کنترلرها در اشل و رده اداری، مسئولیت سنگین و کار سخت شبانه‌روزی سبب شده در سالهای اخیر مهاجرت متخصصان صنعت هوانوردی و به خصوص کنترلرها به کشورهای خارجی افزایش یابد. در مقایسه با نیازهای کشور، تعداد نیروی انسانی فعال در این حوزه بسیار محدود است. طالبی اظهار داشت: «در حال حاضر تقریباً نزدیک به یک هزار نفر کنترلر در ایران فعالیت می‌کنند؛ عددی که در مقایسه با نیازهای عملیاتی و حجم ترافیک هوایی کشور، بسیار ناچیز است. این در حالی است که این عزیزان هیچ‌گاه از انجام وظایف خود سر باز نزده‌اند و در مراکز کنترل پرواز کشور به ‌صورت شبانه‌روزی فعال هستند».

 ضرورت بروزرسانی دانش و دسترسی به آموزش‌های بین‌المللی

هاشمی به اهمیت بروز رسانی دانش متخصصان ایرانی در زمینه سیستم های ناوبری هوایی اشاره کرد و افزود: «صنعت هوانوردی یک صنعت مهم و حساس در سطح بین المللی است و همانطوری که خلبانان باید در خارج از کشور دوره های آموزشی خود را بگذارند، کنترلرها نیز باید به سهولت بتوانند از این دوره های آموزشی برخوردار شوند».

تکامل مداوم فناوری‌های هوانوردی، مانند معرفی سیستم‌های مدیریت ترافیک هوایی مبتنی بر داده، سیستم‌های نظارت مبتنی بر عملکرد، و استفاده فزاینده از پهپادها، مستلزم آموزش‌های مستمر و بین‌المللی است.

وی تصریح کرد: «هم اکنون کنترلرهای متخصص و متعهد ما در فرودگاه‌ها و مرکز کنترل فضای کشور با حداقل امکانات، راندمان بالایی دارند و کارشناسان داخلی و خارجی همواره بر ارائه خدمات کنترلرهای ایرانی در سطح استانداردهای بین المللی تاکید دارند و رعایت نظم و انضباط از ویژگیها و حساسیت های کاری کنترلرها در صنعت هوانوردی است».

این راندمان بالا در شرایط محدودیت منابع، نشان‌دهنده کیفیت بالای آموزش‌های پایه و انضباط شخصی بالای کادر است. سیستم‌های ناوبری هوایی بر اساس پیچیدگی‌های ریاضی و محاسباتی طراحی شده‌اند. به عنوان مثال، محاسبه فواصل جداسازی ایمن در ارتفاعات مختلف نیازمند درک سریع محاسباتی است تا اطمینان حاصل شود که فاصله عمودی و افقی بین دو هواپیما از حداقل استانداردهای جهانی (مانند ۱۰۰۰ فوت جداسازی عمودی در ارتفاعات بالا) کمتر نمی‌شود.

 ماهیت پیچیده کنترل ترافیک هوایی

به گفته هاشمی، کنترل ترافیک هوایی یکی از ارکان حیاتی برای تضمین ایمنی و کارآمدی عملیات هوانوردی درجهان است و عملکرد کنترلرها عامل مهم نظم و انضباط و جلوگیری از بروز حوادث هوایی است.

وی اظهار داشت: «کنترل ترافیک هوایی، همانند بسیاری از فناوری‌های جدید با رشد صنعت هوانوردی به‌تدریج شکل گرفته و تکامل یافته و هم اکنون به یکی از علوم پیشرفته روز دنیا تبدیل شده و کنترلرهای متخصص نقش مهمی در هدایت پروازها، ایمنی و کارآمدی پروازها دارند».

کنترل ترافیک هوایی را می‌توان به لایه‌های مختلفی تقسیم کرد که هر کدام وظایف خاص خود را دارند و نیازمند هماهنگی لحظه‌ای بین لایه‌ها است.

دسته‌بندی اصلی خدمات کنترل ترافیک هوایی شامل سه بخش اصلی است: خدمات کنترل منطقه که مسئول کنترل پروازها در فضای هوایی وسیع (مسیرهای کروز) است که معمولا در ارتفاعات بالاتر از یک ارتفاع مشخص (مانند ۲۴,۵۰۰ پا) انجام می‌شود و وظیفه اصلی آن حفظ جداسازی بین هواپیماهایی است که در حال عبور بین فرودگاه‌ها هستند—این مرکز، یعنی مرکز کنترل فضای کشور، محور اصلی این خدمات است؛ خدمات کنترل تقرب که مسئول کنترل هواپیماهایی است که در حال نزدیک شدن به یک منطقه فرودگاهی یا ترک آن هستند (معمولا در فواصل ۳۰ تا ۵۰ مایلی فرودگاه) و وظیفه اصلی آن مرتب‌سازی ترافیک ورودی به یک جریان منظم برای نشستن، و هدایت ترافیک خروجی به مسیرهای اصلی است؛ و خدمات کنترل برج که مسئولیت کنترل ترافیک در محدوده نزدیک فرودگاه (معمولا تا ۵ تا ۱۰ مایلی)، شامل سطوح پروازی (رمپ، تاکسی‌وی) و فضای هوایی پیرامون فرودگاه برای نشست و برخاست را بر عهده دارد.

وظایف کلیدی کنترلرها؛ از زمین تا آسمان

هاشمی به اهم وظایف کنترلرها اشاره کرد و افزود: «هدایت هواپیماها در مسیرهای هوایی، ارائه خدمات به هواپیماها در فرودگاه‌ها هنگام نشست و برخاست، ارتباط مستمر و دایمی با خلبانان به هنگام پرواز، هماهنگی با سایر مراکز کنترل، نظارت بر شرایط جوی، بهینه‌سازی استفاده از فضای هوایی کشور، نظارت بر پروازهای بین‌المللی و داخلی در راه‌های هوایی و صدور مجوز فرود و برخاست هواپیما در فرودگاهها از اهم وظایف کنترلرها است».

جزئیات این وظایف کلیدی نشان‌دهنده پیچیدگی این حرفه است. در هدایت هواپیماها در مسیرهای هوایی، کنترلرها با استفاده از نقشه‌های الکترونیکی و رادار، مسیر پروازی تعیین شده را برای هواپیماها حفظ می‌کنند. در صورت وجود ترافیک متراکم یا شرایط نامساعد جوی در مسیر اصلی، کنترلر مسئول انحراف ایمن هواپیما از مسیر اصلی و بازگرداندن آن به مسیر اصلی پس از عبور از مانع است. این امر نیازمند محاسبه سریع تغییرات لازم در پارامترهایی مانند سرعت عمودی و ارتفاع است. در برقراری ارتباط مستمر و دایمی، ارتباط رادیویی بین کنترلر و خلبان باید واضح، مختصر و بر اساس استانداردهای بین‌المللی (الفبای صوتی ایکائو) باشد. هر دستور کنترلی باید به صورت واضح مخابره و توسط خلبان تأیید شود. نویز محیطی، اختلالات رادیویی و خستگی، چالش‌های دائمی این ارتباط حیاتی هستند.

در نظارت بر شرایط جوی، کنترلرها باید اطلاعات دقیق و به‌روز هواشناسی را دریافت و تفسیر کنند. طوفان‌های تندری، توده‌های ابری متراکم و پدیده‌هایی مانند برش باد می‌توانند ایمنی پرواز را به شدت تهدید کنند. کنترلر باید بر اساس این اطلاعات، مسیرهای پروازی را طوری تنظیم کند که از مناطق خطرناک دوری شود.

بهینه‌سازی استفاده از فضای هوایی نیز از وظایف حیاتی است. فضای هوایی یک منبع محدود است و کنترلرها وظیفه دارند با مدیریت صحیح جریان ترافیک، از ازدحام غیرضروری که می‌تواند منجر به تأخیرهای سوخت‌بری و افزایش مصرف شود، جلوگیری کنند. این شامل مدیریت مؤثر شکاف‌های زمانی و مکانی بین هواپیماها است. هماهنگی بین مراکز کنترل نیز اهمیت ویژه‌ای دارد. یک پرواز از منطقه کنترل یک مرکز خارج و وارد منطقه کنترل مرکز مجاور می‌شود. انتقال مسئولیت باید بدون وقفه و با انتقال دقیق اطلاعات وضعیت پرواز (ارتفاع، سرعت، مقصد بعدی) انجام شود. این هماهنگی‌ها در مرکز کنترل فضای کشور برای مسیرهای عبوری بسیار پرتعداد و حیاتی است.

این فرآیند شامل دریافت مجوز استارت موتور، خزش به سمت باند، تیک‌آف و سپس ورود به پوشش راداری، پرواز در آسمان و ارتباط با واحد تقرب در فرودگاه‌های کشور است.