صنعت هوانوردی در محاصره وجوه معلق، مدیریت ناکارآمد و فقدان برنامه بحران
ترابران: سکوت سنگینی بر آسمان ایران حاکم است. از 23 خرداد تا 11 تیر، بیش از 11 هزار پرواز لغو شد، 817 هزار بلیت به مسافرانی فروخته شد که هرگز سوار هواپیما نشدند، و حالا 6 هزار میلیارد تومان از پول مردم در گردش مالی پیچیده‌ای میان ایرلاین‌ها، آژانس‌ها و سامانه‌های فروش گیر افتاده است.
در حالی که فرودگاه‌های شرق کشور به تدریج بازگشایی شده‌اند، پروازها در مناطق غرب، شمال و جنوب همچنان برای حفظ ایمنی لغو هستند. این وضعیت، صنعت هوانوردی ایران را با بحرانی چندوجهی مواجه کرده که ابعاد آن هر روز پیچیده‌تر می‌شود.
گردش مالی 6 هزار میلیاردی که قفل شده است
حرمت‌اله رفیعی، رئیس انجمن دفاتر خدمات مسافرت هوایی و جهانگردی ایران، در گفتگو با روزنامه ایران ابعاد مالی این بحران را تشریح می‌کند: «حدود 6 هزار میلیارد تومان از وجوه در اختیار ایرلاین‌ها مانده و میان شرکت‌های هواپیمایی، آژانس‌ها و سامانه‌های فروش درباره تأخیر در بازپرداخت اختلاف وجود دارد.»
سازمان هواپیمایی کشوری اعلام کرده که تاکنون 85 درصد بازپرداخت‌ها انجام شده، اما این آمار با واقعیت میدانی همخوانی ندارد. برخی این تأخیر را ناشی از مشکلات بانکی می‌دانند و برخی دیگر ایرلاین‌ها را به عدم تسویه با آژانس‌ها متهم می‌کنند.
وضعیت فعلی بازپرداخت‌ها:
- سازمان هواپیمایی بر بازگشت کامل بدون کسر وجه نظارت دارد
- دفاتر مسافرتی منتظر دریافت وجوه از ایرلاین‌ها هستند
- هتل‌ها و ایرلاین‌های خارجی از بازگشت کامل وجوه امتناع می‌کنند
- حمایت‌هایی نظیر استمهال بدهی و تعویق مالیات در دست بررسی است
از بحران تا بازسازی؛ راهکارهای معمارزاده برای صنعت هوانوردی
خلیل‌اله معمارزاده، کارشناس ارشد حمل‌ونقل هوایی، در یادداشتی که در روزهای بحران منتشر کرد، با نگاهی عمیق‌تر به ریشه‌های این وضعیت می‌پردازد. او هشدار می‌دهد که نباید پس از این بحران، بدون هیچ یادگیری به روال سابق بازگردیم.
معمارزاده می‌نویسد: «باید بپذیریم که ما هنوز در وضعیت اضطرار هستیم. فقط سکوت موقتی حاکم شده. سکوتی که اگر درست به آن نگاه کنیم، شاید بهترین فرصت برای بازاندیشی باشد.»
او اولین گام را ارزیابی دقیق وضعیت موجود می‌داند و سؤالات بنیادینی مطرح می‌کند: چقدر آسیب دیده‌ایم؟ اگر وضعیت مشابه یا حتی بدتر تکرار شود، تاب‌آوری ما چقدر است؟ آیا ساختار فعلی صنعت، توان ایستادگی در برابر سناریوهای بدبینانه‌تر را دارد؟
تشریح یک فروپاشی نرم
معمارزاده در تحلیل خود، تصویر دقیقی از وضعیت صنعت هوانوردی ارائه می‌دهد: «صنعت هوانوردی ایران در سایه کم‌توجهی‌های سنواتی و تهی شدن از عقلانیت مدیریتی و عدم اهتمام و اولویت به آن، رمقش را از دست داد.»
| چالش | توضیحات | پیامد |
|---|---|---|
| تهدیدهای بیرونی | حملات نظامی و اختلالات الکترونیکی | ناامنی فضای هوایی |
| بحران‌های درونی | ضعف در تصمیم‌گیری و هماهنگی | فلج عملیاتی |
| مدیریت ناکارآمد | مدیران فاقد کفایت و جسارت | تصمیمات غلط |
| غفلت از خطرات | بی‌توجهی به پرندگان ناشناس در حریم هوایی | آسیب‌پذیری امنیتی |
راهکارهای خلاقانه برای تأمین نقدینگی
یکی از نکات کلیدی در تحلیل معمارزاده، نقد انتظار برای کمک‌های دولتی است. او می‌پرسد: «وقتی صنعت هوانوردی ما هر روز با هزینه‌های سنگین و ناپایداری‌های شدید مواجه است، آیا کمک دولتی واقعاً تنها راه ممکن است؟»
راهکارهای پیشنهادی معمارزاده:
- انتشار اوراق بدهی
- مشارکت در درآمد با مسافر
- همکاری بخش‌های عمومی و خصوصی (3P)
- همکاری با سیستم بانکی برای خلق ابزارهای جدید مالی
او تأکید می‌کند: «نقدینگی ساختنی است، نه صرفاً یک دریافتنی. نمی‌شود دائم کاسه گدایی صنعت به سمت دولت دراز باشد.»
طراحی ساختار عملیاتی هماهنگ؛ ضرورتی فراموش شده
معمارزاده به نکته حیاتی دیگری اشاره می‌کند: لزوم هم‌افزایی دفاعی و غیرنظامی در مدیریت فضای هوایی. او معتقد است: «بحران اخیر ثابت کرد ما دیگر نمی‌توانیم این دو بخش را جداگانه ببینیم.»
پیشنهاد او طراحی یک ساختار عملیاتی است که در آن پدافند، آفند و عملیات غیرنظامی در لحظه تصمیم‌سازی کنند. مدلی که کشورهایی مثل کره جنوبی، ترکیه و برزیل با موفقیت اجرا کرده‌اند.
کریدورهای امن؛ چرا همه چیز را خاموش می‌کنیم؟
یکی از انتقادات جدی معمارزاده، نبود کریدورهای امن هوایی است. او می‌پرسد: «چرا وقتی بحران می‌آید، به‌سرعت به خاموش کردن همه‌چیز فکر می‌کنیم؟ آیا نمی‌توان براساس تحلیل‌های دقیق، مسیرهای پروازی کنترل‌شده، کم‌خطر و قابل تداوم از قبل تعریف کرد؟»
دفاتر مسافرتی؛ قربانیان بی‌گناه بحران
در میانه این بحران، دفاتر خدمات مسافرتی با چالش‌های متعددی مواجه هستند. حرمت‌الله رفیعی توضیح می‌دهد: «صنعت گردشگری از اولین بخش‌هایی است که در شرایط بحرانی دچار آسیب می‌شود. دفاتر خدمات مسافرتی متحمل زیان‌های هنگفتی شده‌اند و صدها میلیارد تومان بابت کنسلی سفرها باید به مسافران بازگردانند.»
مشکل اصلی این است که پول مسافران در اختیار دفاتر نیست، بلکه نزد ایرلاین‌ها و هتل‌ها مانده است. ایرلاین‌ها و هتل‌های خارجی، به دلیل اینکه مشکل محدود به ایران بوده، از بازگرداندن کامل وجوه امتناع می‌کنند یا جریمه‌های سنگین کسر می‌کنند.
تلاش‌های دولت؛ کافی یا ناکافی؟
پرهام جانفشان، قائم‌مقام معاون گردشگری، از تلاش‌های دولت برای حمایت از دفاتر مسافرتی خبر می‌دهد: «وزارت میراث‌فرهنگی در همکاری نزدیک با سازمان امور مالیاتی و سازمان تامین اجتماعی در تلاش است تا زمینه استمهال مالیاتی و تسهیلات بانکی فراهم شود.»
همچنین پیشنهاد تشکیل کمیته‌ای فنی و حقوقی میان وزارت میراث فرهنگی و انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرتی مطرح شده تا پیگیری مشکلات به شکل منسجم انجام گیرد.
سند اقدام؛ نسخه‌ای که باید امروز نوشته شود
معمارزاده در پایان یادداشت خود با لحنی هشدارآمیز می‌نویسد: «در چنین وضعیتی، هر روز تعلل و غفلت در تدوین «سند اقدام»، می‌تواند زمینه‌ساز خطاهایی شود که جبرانشان با هیچ اعتباری ممکن نخواهد بود.»
او تأکید می‌کند: «فقدان برنامه‌ای مکتوب، منسجم و قابل اجرا، نه‌تنها آسیب‌ها را تشدید می‌کند، بلکه مسئولیت‌ها را نیز غیرقابل واگذاری می‌سازد. تدوین فوری این سند، انتخابی پرهزینه نیست؛ ضرورتی فوری و اجتناب‌ناپذیر است.»
آخرین فرصت برای اقدام
این سکوت فعلی فریبنده است. پشت آن، 6 هزار میلیارد تومان بلاتکلیف، صدها دفتر مسافرتی در آستانه تعطیلی و ایرلاین‌هایی که هر روز ضعیف‌تر می‌شوند. معمارزاده صریح هشدار داده: “اگر امروز اقدام نکنیم، فردا نه‌تنها فرصت را از دست داده‌ایم، که پاسخ را نیز باخته‌ایم.”
سند اقدام، کریدورهای امن، ساختار عملیاتی هماهنگ – اینها نه آرزو که ضرورت‌هایی هستند که دیگر کشورها سال‌ها پیش اجرا کرده‌اند. تجربه جهانی ثابت کرده: صنایع هوایی که برای بحران برنامه ندارند، محکوم به تکرار فاجعه‌اند. این بار، شاید دیگر فرصتی برای بازسازی نباشد.
📊 در یک نگاه
🔴 ابعاد بحران:
- 6 هزار میلیارد تومان وجوه معلق
- 11 هزار پرواز لغو شده
- 817 هزار بلیت فروخته شده
- 85 درصد بازپرداخت انجام شده (ادعای رسمی)
💡 راه‌حل‌های پیشنهادی:
- تدوین فوری سند اقدام
- ایجاد کریدورهای امن هوایی
- طراحی اتاق عملیات مشترک نظامی-غیرنظامی
- تأمین نقدینگی از طریق ابزارهای مالی نوین
- استمهال مالیاتی برای دفاتر مسافرتی
بی‌عملی امروز = بحران‌های فزاینده فردا
