قزاقستان و ایران در مسیر اتصال؛ امضای تفاهمنامه سرمایه‌گذاری در بندر شهید رجایی با چشم‌اندازی فراتر از تجارت دوجانبه
قزاقستان و ایران تفاهم‌نامه‌ای برای سرمایه‌گذاری مشترک در احداث یک ترمینال اختصاصی و مرکز لجستیکی در بندر شهید رجایی امضا کردند؛ اقدامی که نه‌تنها به تقویت همکاری‌های اقتصادی دوجانبه کمک می‌کند، بلکه می‌تواند آرایش ترانزیتی منطقه آسیای مرکزی را دگرگون کند.
این تفاهمنامه درروزهایی منعقد شد که انفجاری مهیب در بندر شهید رجایی رخ داده بود با این حال، مقامات قزاقستان با ابراز همدردی و اعلام مراتب اندوه عمیق دولت این کشور برای حادثه و آتش‌سوزی در بندر شهید رجایی، بر ادامه همکاری و اجرای پروژه مشترک تأکید کردند و این تفاهمنامه در حضور مقاماتی از دو کشور در بندر شهید رجایی و در پی ارتباط ویدئویی با تهران به امضا رسید، بخشی از سیاست جدید تهران در جذب سرمایه‌گذاری خارجی و تقویت نقش ژئوپلتیکی خود به‌عنوان گره راهبردی کریدورهای تجاری بین‌المللی محسوب می‌شود.
قزاقستان در چارچوب این تفاهمنامه متعهد شده است ظرف یک ماه، طرح تجاری پیشنهادی خود را ارائه کند. در مقابل، سازمان بنادر و دریانوردی ایران آمادگی تخصیص زمین در پسکرانه بندر شهید رجایی را اعلام کرده است. این پروژه تحت حمایت قانون FIPA (تشویق و حمایت از سرمایه‌گذاری خارجی) در ایران پیش خواهد رفت.
فراتر از همکاری اقتصادی
«اونتالاپ اونالبایف»، سفیر قزاقستان در تهران، این پروژه را «فرصتی راهبردی برای ارتقای سطح همکاری‌های اقتصادی دو کشور» خواند و افزود: «این ترمینال می‌تواند دروازه صادراتی قزاقستان به بازارهای جهانی باشد.»
اگرچه تفاهمنامه در ظاهر به احداث یک پایانه و مرکز لجستیکی محدود می‌شود، اما تحلیل‌گران منطقه‌ای آن را بخشی از تلاش قزاقستان برای کاهش وابستگی به مسیرهای سنتی شمالی و دستیابی به مسیرهای متنوع‌تر تجاری ارزیابی می‌کنند. بندر شهید رجایی به‌عنوان بزرگ‌ترین بندر تجاری ایران با دسترسی مستقیم به آب‌های آزاد، جایگاه کلیدی در این راهبرد جدید دارد.
ایران، محور ترانزیت نوظهور؟
همزمان با شکل‌گیری نظم جدید حمل‌ونقلی در اوراسیا، ایران می‌کوشد جایگاه خود را به‌عنوان هاب ترانزیتی تثبیت کند. پروژه اخیر با قزاقستان، پس از سال‌ها تمرکز بر توسعه بندر چابهار با همکاری هند، اولین گام جدی در جذب سرمایه‌گذاری بندری از کشورهای آسیای مرکزی است.
از منظر ژئوپلتیکی، ایران تلاش می‌کند با استفاده از ظرفیت‌های لجستیکی خود، مسیرهای جایگزینی به ابتکار «کمربند و جاده» چین پیشنهاد دهد و نقش فعالی در کریدور شمال–جنوب ایفا کند؛ کریدوری که می‌تواند زمان و هزینه ترانزیت میان هند، روسیه و اروپا را کاهش دهد.
اما تحلیل‌گران هشدار می‌دهند که سرمایه‌گذاری قزاقستان تنها در صورتی به نتایج ملموس خواهد انجامید که ایران زیرساخت‌های حمل‌ونقلی، گمرکی و مدیریتی خود را به‌روزرسانی کند. اتصال ریلی پرظرفیت از بندر شهید رجایی به مرزهای شمال‌شرقی کشور، به‌ویژه مسیر زاهدان–سرخس یا اینچه‌برون، یکی از شروط حیاتی برای پویایی این طرح است.
همچنین، توسعه سیستم‌های هوشمند ترخیص کالا، انبارداری پیشرفته، و مناطق ویژه اقتصادی در اطراف بندر، برای افزایش بهره‌وری این همکاری ضروری تلقی می‌شود.
تفاهمنامه ایران و قزاقستان در بندر شهید رجایی ممکن است در ظاهر یک قرارداد تجاری باشد، اما در عمق، بخشی از معادلات ژئوپلتیکی بزرگ‌تری است که از آسیای مرکزی تا خلیج فارس را در بر می‌گیرد. برای ایران، این توافق نماد بازگشت به نقشه ترانزیتی منطقه است؛ و برای قزاقستان، پلی به‌سوی تجارت با جهان.
واکنش‌ها در رسانه‌های قزاقستان
رسانه‌های اصلی قزاقستان، از جمله Kazinform و Astana Times، این تفاهمنامه را نشانه‌ای از «چرخش اقتصادی دولت قزاقستان به‌سوی تنوع مسیرهای ترانزیتی» دانسته‌اند. روزنامه دولتی Egemen Qazaqstan آن را «گامی هوشمندانه در جهت گسترش بازار صادراتی و کاهش فشار روسیه و چین بر مسیرهای سنتی» توصیف کرده است.
در عین حال، برخی تحلیل‌گران قزاقستانی نسبت به تداوم ریسک‌های تحریمی در ایران ابراز نگرانی کرده‌اند، اما تأکید کرده‌اند که در شرایط جهانی پرریسک امروز، «تنوع مسیرها خود نوعی امنیت‌سازی» است.
