الگوی توسعه دریامحور نسخه شفابخش خشکسالی در ایران
اخطارهایـی که خریدار ندارد
بلیه بیآبی آنچنان گلوی کلانشهرهای کشور را فشرده که دیگر امکان انکار نیست. اگرچه تصور عمومی هنوز هم عمق چاه ویل بیآبی را ندیده است ولی همگان به این نقطه رسیدهایم که به دلیل برداشتن بیرویه منابع زیرزمینی، گنجینه سفرههای زیرزمینی کشور تقریباً از بین رفته است و هیولای فرونشست اندکاندک حتی زمین شهرهای بزرگ کشور را در خود فرومیبلعد.
دکتر رضا شهبازی، معاون زمینشناسی سازمان زمینشناسی و اکتشافات معدنی کشور، در گفتوگو با ترابران، میگوید که در بهرهبرداری بیرویه از منابع آب تکتک شهروندان، تمام بخشهای دولت، سیاستگذاران، مجلس و… نقش دارند. او بزرگترین مشکل کشور را بیتوجهی به مسائل علمی و تخصصی عنوان میکند که در اثر آن دادهها و هشدارهای دستگاههای تخصصی مانند سازمان زمینشناسی بسیار نادیده گرفته شوند.
دکتر رضا شهبازی، معاون زمینشناسی سازمان زمینشناسی و اکتشافات معدنی کشور با بیان اینکه فرونشست یک عارضه خودکرده از برداشت بیرویه آب منابع زیرزمینی است، توضیح داد که در حال حاضر، نزدیک به ۱۰۰ هزار کیلومتر مربع از مساحت کشور ما درگیر فرونشست شده که رقم بسیار بزرگی است. او توضیح داد: «ما حدود ۶۰۹ واحد مطالعات دشت در کشور داریم که نشان میدهد ۴۱۰ مورد آن درگیر فرونشست هستند، این پیامی بسیار روشن دارد مبنی بر اینکه رخداد ملی فرونشست پدیدهای است که تقریباً تمام کشور را به نوعی درگیر خود کرده است و حتی همان حدود ۲۰۰ دشت باقیمانده هم شرایط خوبی ندارند، فقط آب شیرین ندارند و در حاشیه کویرها یا در استان گیلان هستند.»
او با اشاره به اینکه پژوهشگران سازمان زمینشناسی سالهاست که درباره نرخ فرونشست در کشور مطالعه کرده و هشدار دادهاند، گفت: «دستکم در سازمان زمینشناسی نزدیک به بیش از ۲۰ سال است که پژوهشهای علمی و مکاتبات رسمی در حوزه فرونشست داریم؛ بنابراین فرونشست برای ما نه تنها موضوع تازهای نیست، بلکه بسیار تکراری است که به وفور درباره آن در گذشته صحبت کردهایم، اما مسئله اینجاست که براساس یک باور نادرست در ایران، منابع آب زیرزمینی منابع بیکرانی هستند که هرچه از آنها برداشت کنیم، تمام نمیشود، پس به صورت تجربی کسانی که بهرهبردار بودند، وقتی با چاههای در حال خشک شدن هم مواجه میشدند، کفشکنی میکردند و پایینتر میرفتند.»
شهبازی تاکید کرد: «به نظرم بزرگترین مشکل تعداد زیاد بهرهبرداران از منابع آب زیرزمینی است که مدیریت آن بسیار دشوار است و بسیاری از آن بهرهبرداران هم افراد حقیقی هستند و نیاز است که مشارکت عمومی در مدیریت منابع به کار گرفته شود، زیرا دولت به تنهایی قادر به مدیریت منابع آب زیرزمینی کشور نیست.»
او با اشاره به اینکه طبق آمارها نزدیک به یک میلیون حلقه چاه در کشور موجود است که نیمی از آنها مجوز ندارند، یادآور شد: «در نظر بگیرید که از یک میلیون حلقه چاه چه تعداد بهرهبردار استفاده میکنند، زیرا هر حلقه چاه لزوماً متعلق به یک نفر نیست و یک حلقه چاه چندین بهرهبردار و متولی دارد و مالکیت آن برای چندین نفر است.»
معاون زمینشناسی سازمان زمینشناسی با یادآوری اینکه همه ما در این شرایط پیشآمده سهیم هستیم، خاطرنشان کرد: «در بهرهبرداری بیرویه از منابع آب تکتک شهروندان، تمام بخشهای دولت، سیاستگذاران، مجلس و… نقش دارند. به طور کل، بزرگترین مشکل ما این است که در توجه به مسائل علمی و تخصصی در کشور و دادهها و هشدارهای دستگاههای تخصصی مانند سازمان زمینشناسی بسیار ضعیف عمل شده است. به هر حال، ما از حداکثر ظرفیت علمی و آموزشی خود استفاده کردهایم یعنی توان علمی ما ضعیف نبوده است، اما توان رساندن صدایمان به مخاطبان و سیاستگذاران همین قدر بوده است.»
شهبازی درباره هشدارهای رسانهها درخصوص مهاجرت و تخلیه مردم از کلانشهرها و فروپاشی هیدروژئولوژیکی کشور در پی فرونشست زمین، توضیح داد: «من هم این موارد را شنیدهام، ولی به نظرم استفاده از این واژهها فقط باعث سنگین شدن و پیچیده کردن مسائل است. یادمان باشد فرونشست ابتدا در سطح دشتها بوده، بعد بهتدریج به حاشیه شهرها و بعد کلانشهرها کشیده شده و سپس کمکم تخریب و تخلیه منابع آب زیرزمینی، تخلیه آبخوانها و تاثیر آن روی زیرساختها و ساختمانها که موجب جابهجایی جمعیت میشود، اکوسیستمها یا زیستبومهای ما را تحت خطر فروپاشی قرار داده است.»
تشدید فرونشست ماحصل توسعه نامتوازن
این کارشناس با تاکید بر این نکته که نباید فرونشست را یک پدیده مستقل دانست، تصریح کرد: «ما توسعه خود را با شرایط طبیعی سرزمینیمان به عنوان یک کشور عمدتاً خشک و نیمهخشک سازگار نکرده و فشار را بر مناطقی وارد کردیم که قبلاً هم به صورت طبیعی زیستگاه بودهاند مانند تهران، اصفهان، شیراز، تبریز و… در حالی که چنین فشاری بر منابع این مناطق در حوزه کشاورزی، صنعت، بارگذاری جمعیتی و مصرف آب شرب، فشاری متناسب با ظرفیت پذیرندگی آنها نبوده است.»
او افزود: «به عنوان مثال، در حوزه آبی تهران شاید باید ۵ تا ۶ میلیون نفر جمعیت سکونت پیدا میکردند ولی الان این تعداد ۳ برابر شده باشد، در حالی که بخشهای قابل ملاحظهای از کشور خالی از سکنه است، یعنی سواحل جنوبی کشورمان آنچنان که باید و شاید نه توسعه پیدا کرده و نه جمعیت خاصی را در خود متمرکز کرده است، این در حالی است که دقیقاً کشورهای همسایه ما در حوزه آبهای خلیجفارس، مراکز جمعیتی خود را در حاشیه همین دریا قرار دادهاند، آن هم با همان آب و هوای گرم و… حتی شرایط جغرافیایی ما بسیار بهتر از شرایط سواحل جنوبی خلیجفارس است و طبیعت و منابع آب و تنوع اقلیمی بهتری داریم ولی میبینیم که در آن زیستگاههای مناسبی شکل نگرفته است.»
او با بیان اینکه در دنیا تقریباً هیچ شهر بزرگ یا کلانشهری را نمیتوانید نام ببرید که در کنار یک منبع دائم تامین آب شیرین قرار نگرفته باشد، گفت: «مثلاً در جایی مانند آمریکا تقریباً ۷۰ درصد جمعیتشان در سواحل زندگی میکنند، در حالی که در کشور ما این نسبت تقریباً برعکس است، یعنی ۷۰ درصد جمعیت ما در مرکز ایران زندگی میکند و ۳۰ درصد در سواحل مستقر شدهاند. در واقع، الگوهای توسعه ما مشکلات اساسی داشته و اصلاً با طبیعت معمول ما سازگار نبوده است.»
دکتر شهبازی با بیان اینکه مهمترین مسئله این است که ما یک نظام واحد مدیریت منابع آب در کشور باید داشته باشیم، توضیح داد: «مدیریت منابع آب یک نظام تصمیمگیری و مدیریت یکپارچه نیاز دارد تا در هر زمان سنجندههایی داشته باشد و ارزیابی کند که ما چه میزان منابع آبی داریم، چه میزان باید بهرهبرداری کنیم و چه میزان باید مصرف خود را کاهش دهیم. در تابستان امسال کاملاً تجربه کردیم که وقتی با کمبود مواجه میشویم، ناچاریم آب یا برق را سهمیهبندی کنیم. پس واقعاً دیر اقدام کردیم و خیلی زودتر میتوانستیم این نظام واحد را پیادهسازی کنیم، ابزارهای سنجنده خود را به کار بگیریم تا به اندازه مصرف کنیم و براساس آن مصرف و موجودی خود، برای تامین نیازهایمان سال به سال برنامهریزی و مدیریت کنیم که مسئلهای بسیار مهم و کلان است.»
این کارشناس زمینشناسی، با اشاره به اینکه برای مقابله با فرونشست تاکنون راهکارهای بسیار متفاوتی ارائه شده است، گفت: «ما مثلاً کارگروه سازگاری با کمآبی را داریم که میزبان آن وزارت نیروست و ما هم عضو آن هستیم، معمولاً این مسائل در آنجا به بحث گذاشته میشود ولی باید فعالتر از حالت فعلی باشد. در واقع فرماندهی واحد برای مدیریت منابع آب در کشور نیازمند انسجام بسیار قویتری است، زیرا آب به تنهایی یک مؤلفه و پارامتر بسیار مهم در کشور ما محسوب میشود و مدیریت منابع آب بسیار نظاممندتر، قویتر و یکپارچهتر از این باید عمل کند.»
او ادامه داد: «البته نمیتوانیم بگوییم که اصلاً هیچ کاری انجام نشده است، بالاخره ما در اواسط دهه ۹۰، شورایعالی آب و طرح احیاء و تعادلبخشی به سفرههای آب زیرزمینی را داشتیم که طرح مصوب بسیار خوبی بود و الان نزدیک ۱۰ سال از آن میگذرد، ولی متاسفانه آنطور که باید و شاید به آن عمل نشده است وگرنه این برنامهها در زمان خودشان به خوبی تدوین شده بودند و هرچه هم ما زمان را از دست دادیم، شرایط ما نسبت به آنچه میتوانستیم آن را مدیریت کنیم بدتر شده است.»
شهبازی با یادآوری اینکه ما باید با شرایط تحمیلی تغییر اقلیم سازگاری بیشتری داشته باشیم، گفت: «سازگاری یعنی دسترسی به منابع آب پایدارتر در هر شرایطی تا مراکز جمعیتی را به منابع آب سنتی زیاد وابسته نکنیم و گزینههای جایگزین داشته باشیم. از همه مهمتر، در کشورهای مختلف دنیا روی آبشیرینکنهای دریایی کار میکنند، زیرا به عنوان یک منبع آب تقریباً دائم، همیشه دریا وجود دارد. البته شاید از نظر محیطزیستی راهکار پسندیدهای نباشد، زیرا با نصب تعداد زیادی آبشیرینکن، پساب شورابههایشان دوباره وارد دریا میشود، ولی به ناچار دنیا در حال حرکت به این سمت است و ما هم نباید از این قافله عقب بمانیم.»
معاون زمینشناسی سازمان زمینشناسی و اکتشافات معدنی کشور خاطرنشان کرد: «ما باید برای توسعه مراکز جمعیتی در سواحل کشور برنامه داشته باشیم تا از ظرفیت بیکران آب دریا استفاده کنیم. یکی از راههای اصلی سازگاری با تغییر اقلیم توسعه دریامحور است. وقتی در کنار دریا سکونتگاههایی ایجاد شوند، طبیعتاً اگر آب شیرین با کیفیت در دسترس ساکنان منطقه کم شود و دشتهایشان مشکل فرونشست پیدا کند، دستکم به آب دریا دسترسی دارند و همیشه میتوان از آبشیرینکنها به عنوان یک روش جایگزین استفاده کرد.»
