خشت خام راه!
تابآوری جادههای ایران در روز بحران؛ ظرفیت زیاد، آمادگی کم
وقتی اولین انفجارها در جنگ ۱۲روزه ایران و اسرائیل شنیده شد، چیزی که بهسرعت خودش را نشان داد، اهمیت شبکه راهها در مدیریت بحران بود؛ همان اهمیتی که احمد محمود در «زمین سوخته» با روایت خودش تصویر کرده است. از جنگ گرفته تا سیل و زلزله، شبکه حملونقل همیشه نخستین تکیهگاه کشور در تخلیه، پشتیبانی و پاسخ فوری است. اما پرسش جدی این است: راههای ایران امروز چقدر برای روز حادثه آمادهاند؟
گزارش از مونا روشندل در گفتگو با مهندس خدایار خاشع؛ دبیر کمیته شرکتهای سرمایهگذار در آزادراهها
راه زیاد داریم؛ تابآوری نهچندان
ایران با بیش از ۲۵۰ هزار کیلومتر راه – از آزادراه و بزرگراه تا محورهای فرعی و روستایی – در ظاهر مزیت بزرگی دارد. پراکندگی جادهها در سراسر کشور و وجود مسیرهای موازی، بهویژه در مناطق کوهستانی و مرزی، امکان انحراف مسیر و تخلیه اضطراری را فراهم میکند.
اما مهندس خدایار خاشع، دبیر کمیته شرکتهای سرمایهگذار آزادراهی، معتقد است این ظرفیت، «خام» است: «شبکه جادهای ایران برای تخلیه جمعیت، انتقال نیرو و ارسال تجهیزات ظرفیت دارد، اما برای ایفای نقش واقعی در پدافند غیرعامل، کافی نیست؛ باید ارتقا پیدا کند.»
او از «تکمسیره بودن برخی راهها»، «کمبود منابع اضطراری» و «ضعف طراحی پدافندی» بهعنوان ریسکهای اصلی نام میبرد؛ ریسکهایی که با چند اصلاح مهندسی و مدیریتی قابل برطرف شدن هستند.
حملونقل؛ زیرساخت دفاعیِ فراموششده
به باور خاشع، اگر حملونقل درست طراحی شود، ذاتاً پدافند غیرعامل است. شبکه حملونقل در بحران سه نقش کلیدی دارد:
۱) حفظ جریان ترافیک و تخلیه جمعیت
۲) پشتیبانی لجستیکی
۳) انتقال نیرو
او میگوید توسعه زیرساختی در ایران اقتصادی-سیاسی بوده، نه پدافندی. «آزادراهها برای کاهش زمان سفر ساخته شدهاند، اما مسیر اضطراری و استاندارد مقاومسازی در آنها جدی گرفته نشده.» برای تحول، او بر تدوین سند ملی پدافند غیرعامل حملونقل، تدوین استانداردهای جدید برای جادهها و پلها و اولویتبندی مناطق بحرانی تأکید میکند.
پیوست پدافند غیرعامل؛ از قانون تا واقعیت
قانون برنامه ششم الزام میکند که همه پروژههای عمرانی، از جمله راهها و آزادراهها، پیوست پدافند غیرعامل داشته باشند. اما خاشع میگوید این پیوستها اغلب «صوری» است: «بسیاری از پروژهها بدون پیوست اجرا میشوند یا این اسناد فقط برای دریافت مجوز ساخته میشوند. نه نظارت جدی وجود دارد، نه نظام بازبینی مستقل.» او دلیل این ضعفها را کمبود مشاوران متخصص، نبود ضمانت اجرایی، نگاه تشریفاتی دستگاهها بیتوجهی مدیران پروژه، فقدان جریمه یا توقف پروژه برای عدم رعایت الزامات می داند.
به گفته او، حتی در پروژههای مهمی مثل آزادراه تهران–شمال وضعیت بهتر است، اما همچنان تا استاندارد مطلوب فاصله داریم.
شش ستون طراحی پدافندی
خاشع، پیوستهای پدافند غیرعامل زیرساختی را بر پایه شش حوزه کلیدی توضیح میدهد:
تحلیل تهدیدات: از حمله هوایی تا سیل، از اختلال سایبری تا رانش زمین؛ موقعیت پروژه نسبت به مراکز حساس و نقاط گسلی باید ارزیابی شود.
جانمایی هوشمند: پرهیز از ساخت تونل یا پل در نقاط پرخطر، فاصلهگذاری تأسیسات حیاتی و طراحی مسیرهای فرعی.
مقاومسازی و طراحی ایمن: تقویت پلها، تونلها، تهویه اضطراری، سازههای مقاوم در برابر انفجار و زلزله.
مسیرهای جایگزین: طراحی مسیر پشتیبان، تأمین برق و آب اضطراری و ارتباطات امن برای پایگاههای امدادی.
پنهانسازی و استتار: کاهش بازتاب راداری و استفاده از پوششهای طبیعی/مصنوعی.
امنیت سایبری: ایمنسازی ITS، رمزنگاری ارتباطات تابلوهای پیامنما و دوربینها؛ موضوعی که جنگ ۱۲روزه نشان داد چقدر حیاتی است.
دنیا چه میکند و ما چه میتوانیم؟
🔹 آمریکا: داشتن مسیرهای جایگزین، استاندارد FEMA برای پلها و تونلها و شبیهسازی حملات پیش از اجرا.
🔹 آلمان: ترکیب پدافند با مهندسی ایمنی شهری، تونلهای مجهز به پناهگاه کوچک و استانداردهای سختگیرانه DIN.
🔹 ژاپن: تمرکز بر زلزله و سونامی، مسیرهای گسترده تخلیه اضطراری و اتصال ITS به سامانه هشدار سریع.
🔹 روسیه: تونلهای دومسیره با راهفرار داخلی و پایگاههای امنیتی در بزرگراهها.
خاشع میگوید: بسیاری از این اقدامات در ایران قابل اجراست؛ از مسیرهای پشتیبان و مقاومسازی پلها تا استقرار سامانه هشدار بحران و تدوین اطلس تهدیدات. اما برخی نیازمند بودجه بالا یا تصمیمگیری کلان هستند.
دستاندازهای ایران در مسیر پدافند غیرعامل
به گفته او سه مانع اصلی وجود دارد:
🔹 کمبود بودجه
🔹 آییننامههای بدون ضمانت اجرایی
🔹 نبود آموزش تخصصی برای مشاوران، ناظران و پیمانکاران
مانع چهارم اما «نگاه پروژهای» است: «تا وقتی نگاه امنیت ملی جایگزین نگاه عمرانی نشود، پدافند غیرعامل جدی گرفته نخواهد شد.»
