زنگ خطر فرسایش
بررسی تحلیلی ضرورت نگهداری و بازسازی شبکه ریلی در مسیر توسعه ملی
امروزه دنیا سرمایه گذاری فراوانی برای توسعه شبکه ریلی کرده و در برنامه های آتی به آن بسیار اهمیت داده است. این مهم بواسطه تبادلات و حجم تجارت، مزیت های نسبی در بستر محیط زیست، انرژی و توان جابجایی بالا و … در صدر امور قرار گرفته که هزینه های لازم را برای تحقق آن انجام می دهند. شبکه ریلی کشور یکی از ارکان اصلی زیرساخت‌های حمل‌ونقل و توسعه اقتصادی و تبادلات و تعاملات به شمار می‌آید که طی بیش از یک قرن، با سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی در کشور شکل گرفته است. این شبکه که ارزش آن بالغ بر ۱۵ میلیارد دلار برآورد می‌شود، نقشی کلیدی در جابجایی کالا و مسافر و کاهش بار ترافیکی جاده‌ها و جلوگیری از خسارات ناشی از (تصادفات فوت 20 هزار انسان درسال) استهلاک بیش ازحد دارایی‌ها و … ایفا می‌کند. با این حال، به دلیل عقب ماندگی های طولانی، محدودیت‌های مالی و ساختاری، اساساً نگهداری و بهسازی این زیرساخت حیاتی با چالش‌های جدی مواجه شده است که پیامدهای آن درکاهش بهره‌وری، افزایش هزینه‌های عملیاتی و تهدید در پایداری شبکه به وضوح قابل مشاهده است.
عدم تخصیص بودجه کافی و مستمر به امور نگهداری، لزوم اصلاح شیب و فرازهای متعدد کاهشدهنده موجب انباشت فرسودگیها و افت کیفیت خطوط ریلی شده، لزوم بازسازیها، بهسازیهای عقب افتاده و ایجاد صلبیت بستر خط عملاً سرعت حرکت قطارها را کاهش داده که این موضوع به تقلیل سهم راه‌آهن در بازار حمل‌ونقل کشور منجر گردیده است. در این شرایط، تدوین راهکارهای جامع و علمی و تخصصی برای بازسازی و بهسازی شبکه ریلی، ارتقاء استانداردهای نگهداری و تأمین منابع مالی پایدار، به ضرورتی اجتناب‌ناپذیر تبدیل شده است.
این مهم مستلزم حمایت و همکاری همه ذینفعان از یکسو و تخصیص بودجه از سوی دولت برای رفع بخشی از عقبماندگیهای ایجاد شده بسیار حائز اهمیت می‌باشد.
گزارش فوق در کمیته زیرساخت انجمن مهندسی حمل و نقل ریلی ایران پیرامون حمایت همه دستاندرکاران، مسئولین تصمیم‌گیر در پی بررسی وضعیت موجود، شناسایی مشکلات کلیدی و ارائه پیشنهاداتی کاربردی و مبتنی بر استانداردهای بین‌المللی در حوزه نگهداری شبکه ریلی تهیه می‌شود و مجلس و دولت باید به کمک این مد حمل ونقل سازنده بیایند تا گامی مؤثر در جهت حفظ و توسعه پایدار این زیرساخت استراتژیک کشور برداشته شود.
وضعیت نگهداری شبکه ریلی کشور و چهار موضوع کلیدی:
- وضعیت تأمین و نگهداری شبکه ریلی
- برقی‌سازی خطوط ریلی
- اولویت‌بندی طرح توسعه و طرح جامع ریلی
- مدیریت و کنترل پروژه‌های زیربنایی
در مرحله نخست تمرکز اصلی بر دو موضوع نخست است.
نکات کلیدی مطرح‌شده در کمیته
ارزش شبکه ریلی موجود که طی حدود یک قرن ساخته شده، حدود ۱۵ میلیارد دلار برآورد می‌شود. در صورت عدم نگهداری مناسب، سالانه ۲ تا ۵ درصد از ارزش شبکه کاهش می‌یابد. با فرض حداقل نرخ فرسایش ۲.۵ درصد و دلار ۸0 هزار تومانی، حدود ۳۰ هزار میلیارد تومان (۳۰ همت) سالانه برای نگهداری مؤثر با لحاظ کردن انباشت عقب ماندگیها لازم است، در حالی که در سال‌های اخیر تنها حدود ۲ هزار میلیارد تومان (۲ همت) بودجه برای رفع مشکلات اختصاص یافته است. کمبود بودجه باعث فرسودگی تدریجی و اضمحلال شبکه و در پی آن کاهش بهره‌وری، افزایش هزینه‌های عملیاتی و بحران‌های زیرساختی شده است. اغلب قراردادهای نگهداری موجود در سطح نگهداری پایه و ساده هستند، در حالی که بسیاری از خطوط نیازمند بهسازی اساسی‌اند. به دلیل نبود منابع مالی پایدار، استفاده از مجوز مقام معظم رهبری (استجازه) برای تأمین مالی از محل تهاتر نفت در دستور کار بوده، اما تاکنون منابعی اختصاص نیافته است.
علیرغم دستور رهبری نظام باید مسئولین بالا پاسخ دهند که چرا این مهم عملی نشده ؟ و چرا راه آهن مورد حمایت قرار نمی‌گیرد و سطح مورد نیاز با هماهنگی دستگاهی اجرا نمیشود؟ این موضوع بسیار اهمیت دارد و حتی در ارزیابی خسارات جاده‌ای نقش شبکه ریلی که سودآور است و علاوه بر حفظ جان انسان‌ها عملاً خسارات مادی دولت را کم کرده است، مورد دقت مسئولین کشور قرار نگرفته و در واقع از دارایی‌های کشور بخوبی مراقبت نمیگردد.
وضعیت سرعت سیر و بهره‌وری قطارها
سرعت قطارهای باری در بلاک‌ها حدود۳۰ تا ۳۲ کیلومتر در ساعت است و با احتساب ایستگاه‌ها میانگین سرعت کل حدود ۲۴ کیلومتر در ساعت می‌باشد. میانگین سرعت ۲۸ کیلومتر در ساعت با تکمیل قطارها تأثیر چشمگیری بر بهره‌وری مورد نظر ندارد. افزایش سرعت تجاری قطارها نیز نیازمند ارتقاء جدی زیرساخت‌ها و تغییر اساسی در حوزه بهره‌برداری و اساساً تغییر نگاه مدیران در راه‌آهن است.
ضرورت برنامه‌ریزی برای جلوگیری از استهلاک شدید شبکه
- پیشنهاد گردید یک راهکار ملی برای معکوس‌سازی روند فرسایش شبکه تهیه و با مشارکت کمیته و با حضور نمایندهای از راه‌آهن نهایی شود.
- این گزارش متعاقباً توسط کمیته تدوین و به راه‌آهن و حسب ضرورت به نهادهای ذی‌صلاح ارائه خواهد شد تا به کمک راه‌آهن بیایند.
استانداردهای جهانی در حوزه نگهداری
هزینه نگهداری سالانه شبکه‌های حمل‌ونقل بین ۱ تا ۵ درصد از هزینه اولیه احداث است. برخی منابع این عدد را ۳ تا ۷ درصد اعلام کرده‌اند که بسته به شرایط اقلیمی، شدت بهره‌برداری و نوع سیستم متفاوت است. خطوط پرترافیک (مانند یزد-اصفهان-هرمزگان) نیازمند بودجه بالاتری (حدود ۷%) هستند و خطوط کم‌ترافیک مانند فارس با حدود ۳% نگهداری می‌شوند. به طور میانگین، عدد ۵ درصد قابل استناد است.
ملاحظات و احتیاطات
- تلاش می‌گردد نقل قول‌ها از مقامات با هماهنگی لازم و تأیید آنها جهت پرهیز از دوگانگی و برای حل مشکلات صورت گیرد. این مهم مستلزم ارائه آمارهای بهروز و واقعی از سوی همکاران راهآهنی است.
- اعداد و ارقام مطرح‌شده در محافل کارشناسی با اخذ منبع اصلی به‌عنوان مبنای گزارش رسمی استفاده شوند.
- انجمن پیش از انتشار رسمی گزارش نهایی با هماهنگی مسئولان مربوطه انجام میدهد.
پیشنهادات
- بازنگری در بودجه نگهداری شبکه ریلی ضروری است لذا در اینباره دولت از منابع عمرانی کشور تخصیص فوری و متناسب با حجم یاد شده را بدهد.
- حداقل ۵ درصد از هزینه احداث شبکه به صورت سالانه باید برای نگهداری اختصاص یابد.
- راهکارهای تأمین مالی پایدار (مانند مجوز استجازه) باید به صورت جدی پیگیری شود و دولت این راهکار مهم را برای توسعه فعالیت‌های شبکه ریلی کشور و برای راهاندازی حوزه ریلی قطعی نماید.
- انجمن مهندسی حمل‌ونقل ریلی گزارشی جامع و مستند را بهسرعت تدوین و به نهادهای تصمیم‌گیر ارائه کند.
تحلیل تکمیلی پیرامون الزامات نگهداری و ارزیابی مالی
هزینه نگهداری سالانه باید بر اساس استانداردهای بین‌المللی مانند UIC و منابع معتبر ارائه شود. دامنه هزینه نگهداری بین ۳ تا ۷ درصد است که در شرایط خاص ایران ممکن است بیش از ۷ درصد شود. پارامترهای اصلی تأثیرگذار بر نیاز نگهداری عبارت‌اند از: بار محوری، سرعت بهره‌برداری و ترافیک عبوری. تأخیر در بهسازی باعث افزایش هزینه‌های نگهداری و کاهش ایمنی می‌شود. تضاد بین بهره‌بردار و بخش زیربنا مشکل مهمی است که باید با سازوکار مدیریتی حل شود. عملکرد قبلی حمل بار ریلی کشور بسیار پایین‌تر از برنامه‌ها است (۳۸ میلیون تن گذشته در مقابل هدف ۵۴ میلیون تن) تأکید بر کیفیت هزینه‌کرد و بهره‌وری، تکنولوژی در کنار اعداد مالی اهمیت دارد. لازم است اعداد و درصدهای ارائه‌شده در گزارش‌ها دقیقتر و مستند باشند.
ضرورت تعیین جایگاه دقیق راه‌آهن در سیاست‌گذاری ملی
- نقش راه‌آهن باید شفاف و متناسب با انتظارات و امکانات بیش از گذشته مشخص شود اینکه کشور نیاز به شبکه ریلی دارد ولی متناسباً تقویت و اعتبار دهی نمیشود باید از طریق نهادهای مدنی به دولت و مجلس ارائه تا تجدیدنظر گردد و محاسن بیشمار حمل و نقل ریلی یکبار دیگر برای تصمیمگیریهای موثر تاکید شود.
- ساختارهای رگولاتوری و قوانین فعلی چندان کارآمد نیستند و نیاز به بازنگری اساسی دارند راه آهن با همکاری انجمن مهندسی حمل و نقل ریلی سازوکارهای دقیقی را میتواند طراحی و به اجرا بگذارند.
- تحلیل‌های استهلاک باید بر مبنای هزینه کل دوره عمر (LCC) انجام شود، در این خصوص هزینه های کل جامعه بر اساس مدهای حمل و نقلی وزن دهی و بر پایه آنها تامین منابع از اقتصاد ملی صورت گیرد.
- از گذشته حدود 7000 کیلومتر از شبکه نیازمند بازسازی است که هزینه‌ای معادل ۲۱۰ همت (هزار میلیارد تومان) دارد.
- وعده‌های توسعه ناوگان باید واقع‌بینانه و مستند به زمان‌بندی و منابع و البته شرایط لازم جهت حضور بخش خصوصی با تامین سود حاصل از سرمایه گذاری به شکل پایدار باشند.
- شرایط اقلیمی و جغرافیایی خاص ایران هزینه های مرتبط و پیچیدگی در نگهداری را افزایش داده است و باید در تامین منابع و اعتبارات با ارائه آمارهای صحیح به شکل دقیق لحاظ گردد.
پیشنهادات برای تحول در نگهداری شبکه ریلی
- تعریف دقیق نقش راه‌آهن و تدوین چارچوب تخصیص منابع متناسب با هزینه‌های روز و آتی.
- اصلاح ساختار رگولاتوری و نظام برنامه‌ریزی مالی.
- تدوین گزارش‌ها با اعداد مستند و قابل پاسخگو.
- تأمین مالی ویژه برای بازسازی حدود ۷۰۰۰ کیلومتر خط ریلی ظرف حداکثر سه سال.
- برنامه‌ریزی واقعی برای تأمین و نوسازی ناوگان با بهره‌گیری از ابزارهای تشویقی دولت توسط بخش خصوصی.
- استفاده از ظرفیت‌های علمی، فناوری و نوآوری با ایجاد بستری مناسب توسط نهادهای علمی مرتبط و بخشخصوصی.
تقویت نقش بخش خصوصی و فناوری
بهره‌برداری از ظرفیت بخش خصوصی باید فراتر از پیمانکاری ساده باشد و شامل مشارکت در سرمایه‌گذاری و مدیریت دارایی‌ها ارتقاء یابد، پیاده‌سازی سیستم‌های نگهداری پیشگیرانه مبتنی بر فناوریها و تحلیل داده‌های هوشمند. تأسیس مرکز نوآوری تخصصی ریلی با حمایت پارک‌های علم و فناوری و شرکت‌های دانش‌بنیان. توسعه فناوری‌های نوین در صنعت ریلی برای کاهش هزینه‌ها و افزایش ایمنی. استفاده از ابزار مالی مدیریتی برای تصمیم سازی‌های به موقع توسط مدیران ارشد از جمله ERP.
نگهداری شبکه ریلی سرمایه‌گذاری کلانی است که اگر به درستی مدیریت شود، زمینه‌ساز توسعه پایدار، امنیت و بهره‌وری بالاتر در حمل‌ونقل ریلی کشور خواهد بود. تحقق این اهداف ضمن انعکاس از مراجع مرتبط با این صنعت مهم نیازمند همکاری دولت، مجلس، انجمن‌های تخصصی و البته بخش خصوصی است.
