گردشگری جهان پس از یک وقفه دو ساله نه‌تنها بازیابی شده، بلکه روند بهبود را با سرعت بالایی طی می‌کند؛ به طوری که براساس گزارش سازمان جهانی گردشگری در سه‌ماهه نخست سال ۲۰۲۳ در مقایسه با مدت زمان مشابه سال گذشته، شمار گردشگران دو برابر شده است، اما اوضاع این حوزه در ایران، کاملاً برخلاف کشورهای دیگر دنیاست و صنعت گردشگری نه‌تنها همچنان در سطح رکود خود باقی‌مانده، بلکه با توجه به شرایط موجود که بیش از هر چیزی ناشی از عدم‌حمایت دولتی است، هیچ چشم‌انداز روشنی برای آینده صنعت هتلداری و در مجموع بخش گردشگری به چشم نمی‌خورد، تا آنجا که بنا به گفته وزیر کشور در 21 بهمن‌ماه 1401 به سند چشم‌انداز ۲۰ ساله صنعت گردشگری ایران اشاره کرد و گفت: «گردشگری 85 درصد از سند 20 ساله عقب است». سند چشم‌انداز گردشگری از سال ۱۳۸۴ هم‌زمان با برنامه چهارم توسعه آغاز شده و تا پایان اجرای آن در سال ۱۴۰۳ باید نرخ رشد سالانه گردشگری به ۱۰ درصد، تعداد گردشگران به ۲۰ میلیون نفر و درآمد حاصل از آن به ۲۵ میلیارد دلار، می‌رسید؛ اما وضعیت چنین نشده و به گفته کارشناسان این صنعت بیمار هر روز ضعیف‌تر شده است.

به گزارش ترابران، گزارش تازه مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که تعداد سفرهای داخلی در سال ۱۴۰۰ به یک‌چهارم تعداد سفرهای داخلی انجام شده در فصل بهار سال ۱۳۹۸ کاهش یافته است. به طور معمول نیمی از سفرهای انجام شده سفرهای یک روزه بدون اقامت شبانه هستند. این نسبت در بهار ۱۳۹۱ حدود ۴۴ درصد بوده، به این معنی که از حدود ۷۱ میلیون سفر انجام شده در این فصل حدود ۳۱ میلیون سفر، یک روزه و بدون اقامت شبانه‌ بوده‌اند، اما در فصل بهار ۱۳۹۸ آمار کل سفر خانوار به حدود ۱۰۲ میلیون سفر می‌رسد که حدود ۵۵ میلیون سفر آن، یعنی ۵۴ درصد، سفر یک روزه است. در شرایط خاص سال ۱۴۰۰ هم از مجموع ۲۵ میلیون سفر انجام شده در طول سال ۱۴ میلیون سفر (۵۸ درصد) سفر یک روزه است.

این آمار نشان از آن دارد که الگوی سفر ایرانی‌ها در یک دهه گذشته به سمت سفرهای یک روزه افزایش پیدا کرده است؛ پدیده‌ای که می‌توان یکی از دلایل آن را تشدید بحران اقتصادی دانست؛ بحرانی که باعث شده نه‌تنها کیفیت و طول مدت سفر ایرانیان تغییر کند، بلکه تجربه سفر خانوار را نیز تحت تاثیر قرار دهد.

بر اساس نتایج آمارگیری‌های فصلی مرکز آمار ایران، در یک دهه گذشته، به طور معمول دست‌کم یکی از اعضای ۶۰ تا ۷۰ درصد خانوارهای ایرانی حداقل یک بار سفر در فصل بهار داشته‌اند، اما این نسبت در سال ۱۴۰۰ برعکس می‌شود، به‌گونه‌ای که نسبت خانواده‌های سفر رفته در این سال به ۳۰ درصد کاهش می‌یابد، در عوض درصد خانواده‌های سفر نرفته به حدود ۷۰ درصد می‌رسد.

انگیزه‌های سفر

بررسی داده‌های ۷ آمارگیری فصلی انجام شده دهه ۱۳۹۰ نشان می‌دهد کمتر از یک سوم سفرها به انگیزه «گردش و تفریح» انجام می‌شود، در عوض دلیل بیش از ۴۰ درصد مسافرت‌ها «دیدار دوستان و آشنایان» است. انگیزه بین ۱۰ تا ۱۴ درصد «درمان» و دلیل بین ۵ تا ۱۰ درصد مسافرت‌ها «زیارت» است.

این نسبت‌ها در سال ۱۴۰۰ به کل متفاوت از سال‌های پیش است. در این دوره سفرهای تفریحی از حدود ۳۰ درصد به کمتر از ۲۰ درصد رسیده است. سهم مسافرت با انگیزه «دیدار دوستان و آشنایان» تا ۴۵ درصد افزایش یافته و سهم سفرهای زیارتی تا ۳ درصد کم شده است.

ایرانی‌ها بیشتر به کجا سفر می‌کنند؟

یکی دیگر از شاخص‌های مورد اشاره در دوره‌های آمارگیری مرکز آمار تعداد سفرهای خارجی است. بر اساس نتایج این آمارگیری، تعداد سفرهای خارجی ایرانیان در کل سال ۱۴۰۰ کمتر از ۵۰ هزار سفر است، در حالی که دو سال قبل، تنها در فصل بهار ۱۳۹۸ حدود ۵۰۰ هزار نفر و  ۱۰ سال پیش‌تر، تنها در فصل بهار ۱۳۹۱ نزدیک یک میلیون نفر به خارج از کشور مسافرت کرده بودند. به عبارت بهتر، تعداد کل سفرهای خارج انجام شده در کل سال ۱۴۰۰، حدود یک‌دهم سفرهای فصل بهار دو سال پیش و یک‌بیستم سفرهای فصل بهار ۱۰ سال قبل است.

کاهش چشمگیر آمار سفر در شرایط اعمال محدودیت‌های کرونایی در اغلب کشورهای جهان، پدیده عجیبی نیست، اما صرف نظر از این موضوع، به طور کلی آمار سفر خارجی در دهه ۱۳۹۰ روند کاهشی داشته است. به عنوان نمونه تعداد سفرهای خارجی خانوار در آخرین دوره آمارگیری پیش از کرونا، یعنی بهار ۱۳۹۸ کمتر از ۵۰۰ هزار سفر است که حدود نصف آمار بهار ۱۳۹۱ است.

آخرین گزارش شورای جهانی سفر و گردشگری نیز نشان می‌دهد که کشور ترکیه با اختلاف زیاد مقصد اصلی شهروندان ایرانی است و بر این اساس ۷۱ درصد از سفرهای توریستی ایرانی‌ها در سال 2021 به ترکیه انجام شده است (این کشور در سال ۲۰۱۹ از سفرهای خارجی ایران‌ها ۵۲ درصد سهم داشت). ترکیه قصد دارد امسال به درآمدهای بالای گردشگری دست یابد و با افزایش ۳۰ درصدی شمار گردشگران، هدف کسب درآمد سالانه ۶۰ میلیارد دلاری را در سر دارد، بنابراین پیش‌بینی‌ می‌شود شمار گردشگران ورودی امسال به ۱۵ میلیون نفر برسد.

همچنین طبق گزارش سازمان جهانی سفر و گردشگری، کشور عراق میزبان ۱۳ درصد از سفرهای خارجی ایرانیان بوده و امارات متحده عربی با ۶ درصد و سوریه و ارمنستان هر یک با ۲ درصد، به ترتیب بیشترین میزبانی را از مسافران ایرانی داشته‌اند. ۶ درصد از سفرهای خارجی‌ ایرانی‌ها نیز به مقاصدی غیر از این ۵ کشور انجام شده است.

این گزارش همچنین نشان می‌دهد در سال ۲۰۱۹ کشور عراق درصد بالاتری از گردشگران ایرانی (حدود ۱۸ درصد) را به خود جذب کرده بود، اما در چند سال گذشته حدود ۵ درصد از سهم بازار ایران را از دست داده و به عدد ۱۳ درصد رسیده که این سهم عمدتاً به ترکیه رسیده است.

وضعیت اقتصاد گردشگری در ایران

سهم کل سفر و گردشگری در تولید ناخالص داخلی ایران
2019		2020	2021
8/5 درصد از کل اقتصاد		1/3 درصد از کل اقتصاد	1/4 درصد از کل اقتصاد
سهم کل سفر و گردشگری در وضعیت اشتغال‌زایی ایران
82/1 میلیون شغل		20/1 میلیون شغل	29/14 میلیون شغل
هزینه‌کرد گردشگران
2019		2020	2021
گردشگران بین‌المللی	43 هزار و 367 میلیارد تومان	7 هزار و 972 میلیارد تومان	10 هزار و 471 میلیارد تومان
گردشگران داخلی	155 هزار و 651 میلیارد تومان	93 هزار و 894 میلیارد تومان	139 هزار و 772 میلیارد تومان

 

سفر خارجی	سفر داخلی با اقامت شبانه	سفر داخلی بدون اقامت شبانه	دوره
781.095	39.642.395	31.457.805	بهار 1391
447.754	33.065.264	29.520.040	بهار 1392
886.637	37.285.141	32.533.524	بهار 1393
576.955	38.955.444	36.567.606	بهار 1395
762.422	48.345.290	54.248.642	بهار 1396
نامشخص	50.488.055	61.784.368	بهار 1397
469.417	47.330.547	54.930.737	بهار 1398
48.403	10.280.139	14.358.511	سال 1400

سهم کشورهای خارجی از گردشگران ایرانی

5 کشور برتر گردشگر فرست به ایران در سال 2021 عبارتند از عراق با سهم 32 درصد، ترکیه با سهم 15 درصد، پاکستان با سهم 10 درصد، آذربایجان با سهم 9 درصد و کویت با سهم 2 درصد.

گفتنی است در سال 2019 کشور آذربایجان با سهم 15 درصد دومین کشور گردشگر فرست به ایران محسوب می‌شد، اما احتمالاً تنش‌های سیاسی باعث شده که این سهم به 9 درصد در سال 2021 کاهش یابد. در سال 2019 ارمنستان نیز با سهم دو درصدی پنجمین کشور گردشگر فرست به ایران بود که این جایگاه در سال 2021 نصیب کشور کویت شده است. در سال 2019 سهم عراق در بین پنج کشور گردشگر فرست 44 درصد، ترکیه 9 درصد و پاکستان 5 درصد بوده است.

تعداد سفرهای خارجی ایرانیان

دوره	بهار 1391	بهار 1392	بهار 1393	بهار 1395	بهار 1396	بهار 1398	سال 1400
تعداد سفر	986573	447.754	886.637	576.955	762.412	469.417	48.403

ویژگی‌های اقتصاد گردشگری ایران

براساس گزارش سازمان جهانی گردشگری، در سال 2021 سهم کل سفر و گردشگری در تولید ناخالص داخلی ایران 1/4 درصد (بالغ بر 202 هزار و 38 میلیارد تومان معادل 1/48 میلیارد دلار) برآورد می‌شود، در حالی که این نسبت در سال 2019 حدود 8/5 درصد بوده است.

سهم کل سفر و گردشگری در وضعیت اشتغالزایی ایران نیز از 82/1 میلیون شغل در سال 2019 (2/7 درصد از کل مشاغل) به 29/1 میلیون شغل در سال 2021 (1/5 درصد از کل مشاغل  در ایران رسیده است.

در سال 2019 هزینه‌کرد گردشگران داخلی بالغ بر 1/37 میلیارد دلار (78 درصد) و هزینه‌کرد گردشگران بین‌المللی 3/10 میلیارد دلار بوده (22 درصد) که این میران در سال 2021 به ترتیب به 3/33 (93 درصد) و 5/2 میلیارد دلار (7 درصد) کاهش یافته است.

همچنین براساس گزارش سازمان جهانی گردشگری، در سال 2019 هزینه‌کرد ایرانیان در سفرهای تفریحی 45 میلیارد دلار و در سفرهای تجاری 4/2 میلیارد دلار برآورد شده که این ارقام نیز در سال 2021 به ترتیب به 3/35 و 5/0 میلیارد دلار کاهش یافته است.

تعداد خانوارهای سفر نرفته	تعداد خانوارهای سفر رفته	تعداد کل خانوار	دوره
8.660.278	12.900.722	21.561.000	بهار 1391
10.532.273	11.694.727	22.227.000	بهار 1392
9.538.214	13.441.786	22.980.000	بهار 1393
10.460.294	13.653.588	24.113.882	بهار 1395
7.777.248	16.901.086	24.678.334	بهار 1396
7.783.176	17.093.719	24.876.895	بهار 1397
8.664.174	16.713.992	25.378.166	بهار 1398
18.513.449	7.788.221	26.301.670	سال 1400

خاورمیانه می‌تازد

آمارهای مایوس‌کننده از وضعیت صنعت گردشگری در ایران در حالی اعلام می‌شود که آخرین گزارش شورای جهانی سفر و گردشگری (EIR) پیش‌بینی می‌کند بخش سفر و گردشگری در خاورمیانه در دهه آینده نزدیک به 6/3 میلیون شغل جدید ایجاد کند.

این سازمان همچنین اعلام کرد در سه‌ ماه نخست سال ۲۰۲۳، ورودی گردشگران بین‌المللی به ۸۰ درصد سطح قبل از همه‌گیری کرونا رسیده و تخمین زده می‌شود در سه ماه نخست سال جاری، ۲۳۵ میلیون گردشگر به خارج از کشور سفر کرده‌اند که بیش از دو برابر مدت زمان مشابه سال ۲۰۲۲ است.

خاورمیانه تنها منطقه‌ای است که از آمار سال ۲۰۱۹ (+ ۱۵ درصد) فراتر رفته و نخستین منطقه‌ای است که آمار قبل از همه‌گیری کرونا را در طول سه ماه کامل بازیابی می‌کند. اروپا به ۹۰ درصد سطوح قبل از همه‌گیری رسیده که ناشی از تقاضای قوی درون منطقه‌ای است. آفریقا به ۸۸ درصد و قاره آمریکا حدود ۸۵ درصد از سطوح ۲۰۱۹ رسیده است. آسیا و اقیانوسیه (که در دسته‌بندی سازمان جهانی گردشگری ایران در این منطقه قرار داده شده است) با رسیدن به ۵۴ درصد از سطوح قبل از همه‌گیری کرونا سرعت بهبود خود را تسریع کرده، اما این روند صعودی قرار است با بازگشایی بیشتر مقاصد به ویژه چین، شتاب بیشتری بگیرد.

داده‌های جدید منتشرشده از سوی سازمان جهانی گردشگری همچنین بهبود را بر اساس منطقه فرعی و مقصد، تجزیه و تحلیل می‌کند: اروپای مدیترانه جنوبی و شمال آفریقا نیز در سه ماه نخست ۲۰۲۳ سطوح پیش از همه‌گیری کرونا را بازیابی کرده‌اند، در حالی که اروپای غربی، اروپای شمالی، آمریکای مرکزی و دریای کارائیب همگی به این سطح نزدیک شده‌اند. دبیر کل سازمان جهانی گردشگری می‌گوید: «شروع سال، بار دیگر توانایی منحصربه‌فرد گردشگری را در بازگشت دوباره نشان داده است. در بسیاری از نقاط، ما به سطوح قبل از همه‌گیری کرونا نزدیک شده یا حتی به بالاتر از ورودی‌ها رسیده‌ایم. با این حال، باید نسبت به چالش‌ها، از ناامنیِ ژئوپلیتیکی و کمبود نیروی انسانی گرفته تا تاثیر بالقوه بحران هزینه زندگی بر گردشگری هوشیار باشیم.»

عربستان؛ رتبه دوم در سریع‌ترین رشد گردشگری جهان

در میانه تنش‌های سیاسی، موضع‌گیری‌های مخرب، تورم، وضعیت نامناسب اقتصادی و نبود زیرساخت و تدبیر در ایران، گردشگری عربستان با ادامه روند چشمگیر خود به رتبه دوم سریع‌ترین کشورهای جهان در رشد گردشگری رسیده است. براساس گزارش سازمان تجارت جهانی، تعداد گردشگران بین‌المللی که از عربستان سعودی دیدن کردند، در سال ۲۰۲۲ به 6/16 میلیون نفر رسید و این کشور با صعود ۱۲ پله‌ای در شاخص سازمان جهانی گردشگری در رتبه سیزدهم جهان قرار گرفت و در مقایسه با رتبه ۲۵ در سال ۲۰۱۹، به عنوان یکی از برترین کشورهای پذیرنده گردشگران بین‌المللی در سال ۲۰۲۲ معرفی شد.

بر اساس این گزارش، عربستان۱۶ پله نیز در شاخص درآمد گردشگری بین‌المللی پیشرفت کرده و در سال ۲۰۲۲ به جایگاه یازدهم در مقایسه با رتبه ۲۷ در سال ۲۰۱۹ در سطح جهانی دست یافته است.

این کشور در سه ماه نخست سال ۲۰۲۳ نیز حدود 8/7 میلیون گردشگر بین‌المللی جذب کرده که در مقایسه با مدت مشابه در سال ۲۰۱۹ رشد ۶۴ درصدی داشته است. بر اساس آخرین داده‌ها عربستان در حال حاضر در رتبه دوم فهرست سریع‌ترین مقاصد از حیث رشد گردشگری در جهان قرار دارد. وزیر گردشگری عربستان عنوان کرده است که تسهیل مراحل صدور روادید سفر، برنامه‌ریزی کمپین‌های تبلیغاتی در کشورهای هدف و تنوع مقاصد گردشگری در این کشور، از جمله دلایل این دستاوردها در حوزه سفر و گردشگری بوده است.

او همچنین تاکید کرد که این وزارتخانه همکاری خود را با شرکای بخش دولتی و خصوصی برای تلاش برای تبدیل این کشور به یک قطب گردشگری جهانی تجدید خواهد کرد.

عربستان در شاخص توسعه سفر و گردشگری (TTDI) که توسط مجمع جهانی اقتصاد (WEF) منتشر شده است نیز به دستاورد جدیدی دست یافته و در رتبه سی‌وسوم جهان قرار گرفته و در مقایسه با سال ۲۰۱۹ میلادی ۱۰ پله ارتقا  رتبه داشته است. عربستان سعودی که میزبان اماکن متبرکه جهان اسلام، یعنی مکه و مدینه و همچنین شش مکان ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو است، هر ساله چند میلیون از زائران مسلمان را به خود جذب می‌کند، اما در چشم‌انداز ۲۰۲۳ این کشور، هدف اصلی میزبانی از حدود ۳۰ میلیون بازدیدکننده بین‌المللی تا سال ۲۰۳۰ و ایجاد یک میلیون شغل در گردشگری است.

درآمد گردشگری جهان به یک تریلیون دلار رسید

درآمدهای گردشگری بین‌المللی در سال ۲۰۲۲ دوباره به رقم یک تریلیون دلار رسید و در مقایسه با سال ۲۰۲۱ به طور واقعی ۵۰ درصد رشد کرد که ناشی از بازگشت سفرهای بین‌المللی بود. هزینه بازدیدکنندگان بین‌المللی به ۶۴ درصد از سطوح قبل از همه‌گیری رسیده است (۳۶ درصد کمتر از سال ۲۰۱۹).

بر اساس مناطق نیز اروپا در سال ۲۰۲۲ با نزدیک به ۵۵۰ میلیارد دلار درآمد گردشگری (۵۲۰ میلیارد یورو) یا ۸۷ درصد از سطوح قبل از همه‌گیری، بهترین نتایج را به خود اختصاص داد و آفریقا ۷۵ درصد از دریافتی‌های قبل از همه‌گیری کرونا، خاورمیانه ۷۰ درصد و قاره آمریکا ۶۸ درصد درآمد خود را بازیابی کردند. به دلیل تعطیلی طولانی‌مدت مرزها، مقاصد آسیایی حدود ۲۸ درصد درآمد پیش از کرونا را کسب کردند.

نتایج سه ماه نخست ۲۰۲۳ مطابق با چشم‌انداز سازمان جهانی گردشگری برای سالی است که پیش‌بینی می‌شود ورودی‌های بین‌المللی ۸۰ تا ۹۵ درصد از سطوح قبل از همه‌گیری را بازیابی کند.

بر اساس گزارش سازمان جهانی گردشگری، در سال ۲۰۲۲ کشورهای فرانسه، اسپانیا، آمریکا، ترکیه، ایتالیا، مکزیک، انگلیس، آلمان، یونان، اتریش، پرتغال، امارات، عربستان، هلند و لهستان ترتیب ۱۵ جایگاه نخست سال ۲۰۲۲ را در جذب گردشگران بین‌المللی کسب کرده‌اند.

وضعیت گردشگری در سطح جهانی

سال	سهم گردشگری در تولید ناخالص داخلی جهان		سهم سفر وگردشگری در وضعیت اشتغال‌زایی
2019	3/10 درصد 9630 میلیارد دلار آمریکا	تغییرات	333 میلیون شغل یک شغل از هر 10 شغل	تغییرات
2020	3/5 درصد 4775 میلیارد دلار آمریکا	4/50- درصد 4855 میلیارد دلار	271 میلیون شغل یک شغل از هر 12 شغل	6/18- درصد 62- میلیون شغل
2021	1/6 درصد 5812 میلیارد دلار آمریکا	7/21 + درصد 1038 میلیارد دلار	289 میلیون شغل یک شغل از هر 11 شغل	7/6 + درصد 2/18 + میلیون شغل