طبق آخرين داده‌های آژانس بين‌المللي انرژي (2021)، در سال 2020، 42 کشور در جهان یارانه انرژی پرداخت می‌کنند و يارانه انرژي دنيا بالغ بر 181 ميليارد دلار است كه نصف اين مبلغ در شمال آفريقا و خاورميانه پرداخت مي‌شود. از سوي ديگر، كشورهاي صادركننده نفت از جمله ايران، بيشترين حجم يارانه انرژي را به خود اختصاص داده‌اند.
ايران از لحاظ مصرف انرژي به منظور توليد كالاها و خدمات وضعيت مطلوبي نداشته و جزء كشورهاي با شدت انرژي بسيار بالا محسوب مي‌شود. كاهش قابل توجه قيمت واقعي انرژي در اقتصاد ايران درحالي روي داد كه قيمت واقعي انرژي در بازارهاي جهاني طي دوره زماني 2020-2010 با وجود افت‌وخيزهاي فراوان با افزايش قابل توجه نيز روبه‌رو شد. كاهش مداوم قيمت واقعي انرژي و شكاف روزافزون ميان قيمت‌هاي داخلي و جهاني، به طور طبيعي منجر به الگوهاي غيربهينه مصرف انرژي چه در بخش خانوارها و چه در بخش توليد، افزايش بي‌رويه مصرف آن و هدر دادن منابع انرژي در اقتصاد كشور شد.
اين گزارش که توسط واحد پژوهش اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت و گاز و پتروشیمی ایران تهیه شده، درصدد است با استناد به آمارهاي بين‌المللي به مقايسه يارانه و شدت انرژي در ايران و برخي كشورهاي جهان بپردازد.

شاخص شدت مصرف انرژي مهمترين شاخصي است كه ميزان بهره‌وري انرژي در يک اقتصاد را منعكس مي‌كند و براساس توليد ناخالص داخلي بر حسب نرخ ارز و برابري قدرت خريد در سال پايه 2011 براي اندازه‌گيري ميزان مصرف انرژي به ازاي هر واحد توليد ناخالص داخلي كشورها استفاده مي‌شود. آخرين داده‌های مربوط به اين شاخص كه توسط بانک جهاني منتشر مي‌گردد، مربوط به سال 2015 است. طبق اين آمارها، ايران با رقم 8/7 مگاژول به ازاي هر دلار توليد ناخالص داخلي جزء اقتصادهايي است كه شدت مصرف انرژي بالايي دارد. ميانگين جهاني شدت انرژي در سال 2015 معادل 13/5 مگاژول در هر دلار و براي اقتصادهاي خاورميانه و شمال آفريقا معادل 27/5 مگاژول است كه اين شاخص براي ايران در مقايسه با دو ميانگين فوق، بالا است. شاخص شدت مصرف انرژي در ايران 5/1 برابر ميانگين جهانی و 48/1 برابر میانگین منطقه خاورميانه و شمال آفريقا است.
بررسي تطبيقي آمارهاي جهاني نشان‌دهنده عدم كارايي مناسب توزيع سوخت در ايران است كه منجر به بهره‌وري پايين انرژي و روند صعودي شدت مصرف انرژي در ايران شده است، با اين وجود، دولت حجم عظيمي از منابع كشور را صرف پرداخت يارانه انرژي مي‌كند.
براساس آمار آژانس بين‌المللي انرژي، ايران در سال 2019 و 2020 رتبه اول پرداخت يارانه انرژي در جهان را دارد. در سال 2019 ايران با پرداخت 86 ميليارد دلار يارانه انرژي (براساس قيمت‌هاي واقعي در سال پايه 2019)، رتبه اول پرداخت يارانه انرژي در جهان را داشت. در سال 2020 به علت كاهش تقاضا و كاهش قيمت سوخت‌هاي فسيلي ناشي از شيوع ويروس كرونا، ميزان يارانه پرداختي در جهان نسبت به سال 2019 به میزان 9/41 درصد كاهش يافت كه پايين‌ترين رقم سالانه از سال 2010 است، اما ايران با پرداخت 64/19 ميليارد دلار يارانه انرژي (براساس قيمت‌هاي واقعي در سال پایه 2020) همچنان در رده اول پرداخت يارانه انرژي در جهان قرار گرفت که از اين ميزان 12/42 درصد به يارانه برق، 1/41 درصد به یارانه گاز و 78/16 درصد به یارانه نفت اختصاص داشت.
آژانس بين‌المللي انرژي با استفاده از رويكرد شكاف قيمتی، يارانه‌هاي مربوط به سوخت‌هاي فسيلي را كه به طور مستقيم توسط مصرف‌كننده نهايي مورد استفاده قرار می‌گیرد، محاسبه مي‌كند. در اين رويكرد، تفاوت بين قيمت تمام‌شده (معمولا قيمت جهاني) با قيمت مصرف‌كننده نهايي تعيين شده و بعد از ضرب آن در تعداد واحدهاي مصرفي، ميزان يارانه انرژي محاسبه مي‌گردد.
قيمت مصرف‌كننده نهايي – قيمت مرجع = شكاف قيمت به ازاي هر واحد حامل انرژي
حجم يارانه = شكاف قيمت واحد × تعداد واحد مصرف حامل انرژي
بر حسب اينكه اقتصادي صادركننده خالص يا واردكننده خالص سوخت فسيلي باشد، نحوه محاسبه يارانه انرژي، متفاوت خواهد بود. در اقتصادي كه صادركننده خالص است، يارانه انرژي تا زماني كه قيمت هزينه توليد را پوشش دهد، اثر مستقيم بودجه‌اي ندارد. در اين حالت، يارانه انرژي، هزينه فرصت قيمت‌گذاري داخلي انرژي در سطحي كمتر از قيمت‌ها در بازار جهاني است و در نتيجه محاسبه يارانه انرژي در اين اقتصادها با احتساب هزينه تعديل برخي قيمت‌ها از جمله هزينه حمل‌ونقل، صورت مي‌گيرد، اما در اقتصادي كه واردكننده خالص انرژي است، يارانه انرژي آشكار است، زيرا هزينه و اثر مستقيم آن در بودجه در قالب هزينه واردات مشخص مي‌شود. البته اقتصادهايي هم مانند اندونزي هستند كه اين يارانه به صورت تركيبي (هم استفاده از توليد داخلي و هم واردات) در روش شكاف قيمتي محاسبه مي‌شود.
آژانس بين‌المللي انرژي، يارانه انرژي سوخت‌هاي فسيلي را براي 4 حامل شامل نفت، گازطبيعي، برق و ذغال‌سنگ تعيين می‌کند. ارزش يارانه سوخت‌هاي فسيلي جهان در سال2020 به ميزان 473/181 میلیارد دلار بوده كه در مقايسه با سال 2019 به میزان 9/41 درصد كاهش يافت. سهم 4 حامل در يارانه انرژي در سال 2020 براي نفت معادل 79/49 درصد، براي برق معادل 91/28 درصد، براي گازطبيعي معادل 34/20 درصد و براي ذغال‌سنگ معادل 96/0 درصد است. در اين سال بيش از 70 درصد از كل يارانه‌هاي انرژي در دو بخش نفت و برق، مصرف شده است.
به دليل بالا بودن سهم نفت در يارانه‌هاي انرژي جهان، همبستگي بالايي بين روند تغييرات بهاي نفت خام و يارانه‌هاي انرژي وجود دارد. در سال 2015 بعد از افت شديد بهاي جهاني نفت خام، يارانه‌هاي انرژي نفت و به تبع آن كل يارانه انرژي، كاهش قابل توجهي داشت. اين روند در سال 2016 هم ادامه يافت، ولي در سال 2017 و 2018 با رشد بهاي نفت خام، مجددا يارانه‌هاي انرژي افزايش يافت.
طي سال‌هاي 2019 و 2020، متوسط قيمت‌هاي نفت خام به ترتيب به ميزان 63/12 و 37/30 درصد كاهش يافت كه اين ميزان كاهش در مقايسه با كاهش 81/33 و 9/41 درصدي يارانه كمتر بوده است. همچنين طي سال‌هاي 2017 و 2018 متوسط قيمت‌هاي نفت خام به ترتيب با 34/17 و 4/28 درصد افزايش روبه‌رو شد كه رشد مزبور در مقايسه با رشد 44/18 و 89/31 درصدي يارانه در همين حوزه، كمتر بوده است. به عبارت ديگر، طي دوره زماني 2020-2010 كاهش رشد يارانه متناسب با كاهش يا افزايش بهاي نفت نبوده است.
تخصيص يارانه‌هاي ناكارآمد انرژي باعث تشويق به مصرف بالا، ايجاد فشار بيشتر بر سيستم‌هاي انرژي و محيط‌زيست و اغلب كسري بودجه‌هاي دولت مي‌شود. افت در يارانه‌هاي نفتي در سال 2016 و سهم بيشتر برق، برخي از تحولات كوتاه‌مدت قيمت را نشان مي‌دهد كه باعث شد بسياري از كشورهاي جهان، اقدام به تدوين و اجراي برنامه‌هاي ميان‌مدت براي منطقي‌سازي قيمت حامل‌هاي انرژي و حذف اين يارانه‌ها كنند. شايد يكي از دلايل وجود شكاف بين رشد يارانه انرژي با رشد بهاي نفت خام ناشي از اجراي سياست‌هاي اثربخش كاهش يارانه در اين حوزه ضمن واقعي‌سازي قيمت‌ها باشد.
اصلاحات در بسياري از كشورها اغلب در وهله اول بر روي فرآورده‌هاي نفتي مورد استفاده براي حمل‌ونقل انجام شد. برخي از تحولات قابل توجه در سال 2016 در خاورميانه رخ داد كه بسياري از كشورها از جمله بحرين، كويت، عمان، قطر، عربستان سعودي و امارات متحده عربي قيمت بنزين و گازوئيل را افزايش دادند. اگرچه خاورميانه همچنان منطقه‌اي است كه بيشترين سهم را از كل يارانه‌ها دارد (حدود 32 درصد از كل يارانه). كشورهاي مالزي و اندونزي نیز يارانه‌هاي مربوط به بنزين را حذف كرده‌اند و مكزيک هم در آستانه آزادسازي كامل قيمت بنزين است.
ارزش يارانه‌هاي نفتي در كشورهاي عضو سازمان همكاري‌هاي اقتصادي آسيا – پاسفيک (APEC) از سال 2010 تا 2015 بيش از 52 درصد كاهش يافته كه اصلاحات قيمتي در داخل كشورها، بيش از تغييرات قيمت‌هاي جهاني در آن اثرگذار بوده است. تمركز بيشتر اصلاحات قيمتي انرژي بر دو حامل بنزين و گازوئيل بوده است ولي تجربه مربوط به كشورهاي اپک (APEC) شامل تغييرات اصلاحي در حوزه برق، گاز و LPG نيز هست كه نتايج مثبتي را براي اين اقتصادها به همراه داشته است.
طي دوره زماني 2020-2010 يارانه انرژي به علت افزايش شكاف بين قيمت‌هاي داخلي و جهاني انرژي و همچنين به علت افزايش مصرف انرژي در ايران و افزايش نرخ تسعير ارز در كشور، تاثير بسيار نامطلوبي در اقتصاد ايران داشته است. با دو برابر شدن قيمت جهاني نفت طي سال‌هاي 2010-2012، هزينه يارانه‌هاي دولتي براي سوخت‌هاي فسيلي در ايران از 478/105 میلیارد دلار (معدل 79/22 درصد از کل یارانه‌های پرداختی در جهان) در سال 2010 به 889/136 میلیارد دلار (22/23 درصد از کل پارانه پرداختی جهان) در سال 2012 (با نرخ رشد 78/29 درصد) افزایش یافت. در سال 2016 یارانه انرژی به کمترین میزان ممکن (معدل 5/15 درصد از کل یارانه‌های پرداختی جهان) طی دوره مذكور رسيده است كه علت عمده آن، كاهش شديد قيمت نفت خام در حدود 39 دلار بر بشكه بود.
ميانگين قيمت نفت خام برنت در سال 2015، حدود 52 دلار بر بشكه بود كه نسبت به سال 2014، حدود 42 دلار بر بشكه كاهش داشته است و اين روند كاهشي تا 2016 ادامه يافت. طبق داده‌های آژانس بين‌المللي انرژي از سال 2017-2020 ايران رتبه اول پرداخت يارانه انرژي در جهان را دارد. سهم ايران از كل يارانه پرداختي در جهان از 03/21 درصد در سال 2017 به 16/28 درصد در سال 2019 افزايش مي‌يابد كه بالاترين ركورد را به ثبت رساند. در سال 2020 اگرچه به علت شيوع ويروس كرونا و تاثير بي‌سابقه آن بر بازار انرژي به‌ويژه نفت، قيمت‌هاي انرژي و به رغم آن توليد و مصرف انرژي نيز كاهش يافت، اما ايران همچنان در رده اول پرداخت يارانه در جهان قرار دارد.
مجموع يارانه پرداختي براي انرژي در ايران در سال 2020 به قيمت سال پايه 2020 حدود 64/29 ميليارد دلار بوده كه سهم آن از كل 473/181ميليارد دلار يارانه انرژي جهان 33/16 درصد بوده است. در سال 2020 سهم ايران در كل يارانه نفت جهان، 5/5 درصد، در كل يارانه گاز طبيعي جهان 33 درصد و در كل يارانه برق جهان، 8/23 درصد بوده است؛ اين در حالي است كه مجموع يارانه پرداختي براي انرژي در ايران در بازه 10 ساله (2010- 2020) به قيمت سال پايه 2020 حدود 405/986 ميليارد دلار بوده كه سهم آن از كل 283/4589 میلیارد دلار يارانه پرداختي جهان، 49/21 درصد بوده است. طي بازه زماني ده ساله، سهم ايران در كل يارانه نفت جهان 95/18 درصد، در کل يارانه گازطبيعي جهان 5/33 درصد و در كل يارانه برق جهان 18 درصد بوده است.
از آنجا که نحوه پرداخت يارانه انرژي در كشورهاي گوناگون، متفاوت است، صرف مقايسه ميزان يارانه پرداختي، ملاك مقايسه درستي براي ارزيابي ميزان يارانه انرژي در كشورهاي گوناگون نيست، بنابراین براي ارزيابي بهتر، از دو شاخص نسبت يارانه انرژي به توليد ناخالص داخلي و نسبت يارانه انرژي به جمعيت يا همان سرانه يارانه انرژي استفاده مي‌شود.
در بين 42 كشور كه يارانه براي انرژي پرداخت مي‌كنند، 20 كشور اول به ميزان 5/67 درصد نسبت یارانه انرژی به تولید ناخالص داخلی و 66/94 درصد سرانه يارانه انرژي را به خود اختصاص داده‌اند. در اين بين، كشور ايران هم از لحاظ رقم مطلق يارانه انرژي، رتبه اول را در بين كشورهايي كه يارانه انرژي مي‌دهند، دارد و همچنين از حيث دو نسبت فوق جزء 5 كشور اول در جهان است، به طوري كه در سال 2020، رتبه پنجم از لحاظ نسبت بالاي انرژي به توليد ناخالص داخلي با رقم 7/4 درصد و رتبه پنجم از لحاظ سرانه بالاي يارانه انرژي با رقم 353 دلار را به خود اختصاص داده است.
كشور ليبي بالاترين يارانه انرژي را از حيث نسبت به توليد ناخالص داخلي و كشور كويت بالاترين سرانه يارانه انرژي را در بين اقتصادهايي كه يارانه انرژي پرداخت مي‌كنند، دارا هستند.
در سال2020، در بین بیست کشور با بالاترین یارانه نفت، كشور چين با پرداخت 722/21 میلیارد دلار معادل 55/24 درصد يارانه نفت در رده اول قرار گرفت. ميزان يارانه پرداختي ايران معادل 973/4 میلیارد دلار با سهم 62/5 درصد است كه رتبه هفتم را در بين اقتصادهاي مشابه تخصيص‌دهنده يارانه براي نفت، دارد. همچنين در بين بيست كشور، سهم 5 كشور اول (چين، هند، عربستان، اندونزي و الجزاير) از كل يارانه نفت 9/67 درصد بوده است. در بازه زماني 10 ساله 2020-2010، در بين 38 كشور تخصيص‌دهنده يارانه، ايران بيشترين يارانه‌ها را پرداخته است. در رابطه با يارانه نفتي، ايران با پرداخت 108/410 میلیارد دلار یارانه نفت در رده اول قرار دارد و بين بيست كشور، سهم ايران از كل يارانه نفت 56/19 درصد و سهم 5 كشور اول (ايران، عربستان سعودي، هند، اندونزي وچين) از كل يارانه نفت 85/64 درصد بوده است.
در سال 2020، در بین بیست کشور با بالاترین یارانه گاز، ايران با تخصيص 180/12 میلیارد دلار به يارانه گاز با سهمي معادل 33 درصد رتبه اول را دارد. سهم 5 كشور اول (ايران، روسيه، امارات متحده عربي، عربستان سعودي و ازبكستان) از كل يارانه گاز 41/82 درصد بوده است. در بازه زماني 10 ساله در رابطه با يارانه گاز نيز ايران با پرداخت 471/324 ميليارد دلار يارانه گاز در رده اول قرار گرفت، در بين بيست كشور، سهم ايران از كل يارانه گاز 15/34 درصد و سهم 5 كشور اول (ايران، روسيه، امارات متحده عربي، عربستان سعودي و ازبكستان) از كل يارانه گاز 62/72 درصد بوده است.
در سال 2020 در بین بیست کشور با بالاترین یارانه برق، ايران با تخصيص 483/12 میلیارد دلار با سهمي معادل 15/24 درصد در رده اول قرار گرفت. بدين ترتيب سهم 5 كشور اول (ايران، روسيه، هند، عربستان سعودي و چين) از كل يارانه برق در سال 2020 معادل 14/68 درصد بوده است. در بازه زماني 10 ساله در رابطه با يارانه برق، ايران با پرداخت 825/251 ميليارد دلار يارانه برق، همچنان در رده اول قرار گرفت، در بين بيست كشور، سهم ايران از كل يارانه برق 65/18 درصد، سهم 5 كشور اول (ايران، چين، روسيه، عربستان سعودي و اندونزي) از كل يارانه برق 42/62 درصد بوده است.