خط آهن شلمچه- بصره هم سرنوشتی مشابه به سایر پروژه‌های عمرانی کشور را دارد که به گفته رییس سازمان برنامه و بودجه به آثار باستانی تبدیل می‌شوند. اتصال ریلی ایران و عراق به طول 32 کیلومتر  بیش از یک دهه است که شروع شده و اگرچه هر چند سال یک بار با طرف عراقی به توافقاتی برای ادامه ساخت می‌رسیم، اما همچنان پیشرفت فیزیکی این پروژه در صفر باقی می‌ماند؛ تا آنجا که اواخر شهریور ماه مدیرعامل شرکت ساخت و بهره‌برداری راه‌آهن شلمچه- بصره اعلام کرد این پروژه کاملا خوابیده و متوقف شده به‌طوری که عراقی‌ها تاکنون 2 نامه اعتراضی نسبت به توقف پروژه ارسال کرده‌اند مبنی بر اینکه چرا طرف ایرانی به تعهدات خود نسبت به اجرای علمیات بر روی پل بین دو کشور اقدام نکرده‌‌است. این در حالی است که در بودجه امسال برای توسعه و تکمیل مسیرهای صادراتی کشور و درجهت تقویت ارتباط با همسایگان 2 میلیارد یورو از محل تسهیلات خارجی (فاینانس) در اختیار شرکت راه‌آهن قرار گرفته تا برای اتصال راه‌آهن ایران با همسایگان هزینه شود. از نگاه دیگر، در حالی که عراق سال‌هاست پروژه شلمچه- بصره را متوقف نگه داشته، وزیر حمل‌ونقل این کشور اعلام کرده که این کشور در حال مذاکره با ایتالیا برای احداث راه‌آهن سراسری میان بندر فاو و مرزهای ترکیه است و ترک‌ها قصد دارند با راه‌اندازی این راه‌آهن، کریدور شمال- جنوب ایران را با استفاده از عراق دور بزنند. در مطلبی که خواهید خواند، رئیس گروه مشارکت و سرمایه‌گذاری و اقتصاد حمل‌ونقل راه‌آهن به بررسی اهمیت احیای کریدور ریلی شلمچه – بصره پرداخته است.

به گزارش ترابران، در اجراي قانون احداث پروژه‌هاي عمراني بخش راه و ترابري از طريق مشارکت بانک‌ها و ساير منابع مالي و پولي کشور مصوب 24/8/1366 مجلس شوراي اسلامي و آيين‌نامه اجرايي قانون ياد شده، مصوب سال 16/01/1394 هيأت وزيران و اصلاحات بعدی آن و براساس مصوبه مورخ 6/3/1385 دولت، تامین مالی کریدور ریلی شلمچه – بصره به وزارت راه ابلاغ و به استناد بند 5 مصوبه مذکور سازمان برنامه و بودجه موظف شد نسبت به تامین اعتبار سهم شرکت راه‌آهن در دوره احداث خط آهن در بودجه سالانه اقدام کند.

در مصوبه اول، تامین اعتبار سهم دولت از هزینه احداث پروژه به ارزش 1200 میلیارد ریال از سال 93 لغایت 97 تدریجا انجام و به شرکت راه‌آهن ابلاغ شد و در سال 1400 موضوع تاسیس شرکت پروژه احداث و بهره برداری از خط آهن شلمچه – بصره مصوب شد، ولی اجرای طرح بنابه دلایلی از جمله تغییر متقاضی سرمایه‌گذاری و تغییر روش تامین مالی بیش از یک دهه به طول انجامید.

در این گفتار در نظر داریم به معرفی و اهمیت کریدور مذکور در توسعه مناسبات منطقه‌ای ایران و افزایش سهم حمل‌ونقل ریلی از مجموع حمل بارهای زمینی بپردازیم و در نهایت راهکارهای برای برون‌رفت و تسریع در آغاز عملیات اجرایی بیان نماییم تا با راه‌اندازی این خط زمینه تسهیل زائران حرمین مطهر نیز فراهم شود.

معرفی مشخصات کریدور ریلی شلمچه – بصره

طرح اتصال راه‌آهن خرمشهر به شلمچه و ادامه آن تا شهر بصره و پیوند به راه‌آهن سراسری کشور عراق مشتمل بر احداث خط ریلی به طول 50 کیلومتر است که ۱۷ کیلومتر آن در خاک ایران به پایان رسیده و ادامه آن (حدودا 35 کیلومتر) تا شهر بصره (با برآورد هزینه احداث هر کیلومتر 1 میلیون یورو و احداث پل و ایستگاه وسایر فعالیت‌های عمرانی به مبلغ برآوردی 120 میلیون یورو) در حال بررسی به منظور اجرا است تا با تکمیل این طرح راه‌آهن ایران از طریق خرمشهر به عراق و کشورهای شرق مدیترانه متصل ‌شود.

به منظور تکمیل خط ریلی مذکور، احداث 700 متر پل متحرک فلزی بر روی رودخانه اروند نیز پیش‌بینی و تصویب شده و محل احداث آن نیز در جزیره سندباد (جزیره‌ای در میان اروندرود در جنوب عراق و در فاصله چند کیلومتری از مرکز شهر بصره) در ضلع شمالی پل جاده‌ای خالدابن ولید است.

مشخصات فنی پل به قرار زیر است:

– ابعاد پل: حدود 700 متر (شامل  15دهانه 43 متری و یک دهانه بازشو 48 متری که دهانه مفید آن مشابه پل موجود خالدابن ولید است) و اجرای رمپ‌های طرفین با عرض حدود 12 متر.

– بار محوری: براساس آیین‌نامه UIC، 25 تن و سرعت طرح 80 کیلومتر در ساعت.

– روسازی: اجرای اسلب بتنی روی پل.

به منظور دسترسی به محل اجرایی پروژه، نزدیک‌ترین مرز زمینی از داخل خاک ایران، مرز شلمچه در 17 کیلومتری خرمشهر است. از مرز شلمچه تا محل اجرای پل، حدود 25 کیلومتر راه آسفالت وجود دارد که به سهولت اسکان و حمل‌ونقل نفرات، تجهیزات و بار کمک می‌کند. در طرف عراقی نیز با توجه به نزدیکی محل اجرای پل به شهر بصره، تدارکات و فراهم کردن تجهیزات و نفرات و اسکان پرسنل در شهر بصره به سهولت فراهم است. همچنین در صورت اخذ روادید طولانی‌مدت با اجازه ورود متعدد، امکان عبور و مرور به داخل ایران عراق وجود خواهد داشت.

مزایای اجرای اتصال ریلی با عراق

برای برقراری تعامل با همسایگان، خطوط ریلی ما در برخی مرزها به کشورهای همسایه متصل است؛ از جمله در جنوب شرق، راه‌آهن ایران از میرجاوه به پاکستان متصل است.

در شرق کشور و در سرخس نیز راه‌آهن ایران به ریل ترکمنستان متصل شده است. اینچه‌برون نقطه اتصال بعدی ما به راه‌آهن ترکمنستان است. آخرین نقطه خط آهن شمال- جنوب نیز خط آهن در دست ساخت آستارا است که راه‌آهن ایران را از این نقطه به آستارا در جمهوری آذربایجان، روسیه و نهایتا اروپا متصل می‌کند. راه‌آهن جلفا نقطه دیگری است که ما را به نخجوان و از آنجا دوباره به روسیه وصل می‌کند. کشور دیگری که راه‌آهن ایران به آن متصل است خط آهن ترکیه ازطریق مرز رازی است.

در این میان، اتصال ایران به عراق از دو نقطه خط ریلی اهمیت زیادی برای مراودات تجاری ایران دارد؛ چراکه این اتصال، بخشی از مسیر ترانزیتی شرق- غرب خواهد بود که کشورمان را از طریق عراق- سوریه به دریای مدیترانه و از آنجا به اروپا متصل می‌کند. خط ریلی ایران قرار است از دو مسیر ریلی کرمانشاه تا مرز خسروی و مسیر شلمچه تا بصره به عراق برسد. مسیر اول از کرمانشاه – اسلام‌آباد – قصرشیرین تا مرز خسروی در دست ساخت  بوده و قرار است در عراق به ریل خانقین متصل شود.

اما خط ریلی شلمچه – بصره به جهت کوتاه کردن مسیر اهمیت بیشتری دارد. افزایش مبادلات بازرگانی دو کشور و پوشش تقاضای سفر به عتبات عالیات و حجم سفرهای زیارتی مشهد مقدس که حدود ۴ میلیون مسافر در سال پیش‌بینی شده است، از جمله دیگر مزیت‌ها و ضروریات اجرای این پروژه محسوب می‌شود؛ ضمن اینکه با تحقق این مسیر می‌توان از پتانسیل بنادر خرمشهر، بندر امام و منطقه آزاد اروند برای حمل‌ونقل ترکیبی دریایی – ریلی در ترانزیت کالا به بهترین نحو استفاده کرد.

سیر اقدامات قانونی انجام شده

در دی ماه سال 1393 یادداشت‌ تفاهم (صورتجلسه) توسعه همکاری حمل‌ونقلی دولت عراق و ایران بین وزیر وقت راه و شهرسازی ایران و وزیر حمل‌ونقل دولت عراق تبادل شد و به استناد بند یک یادداشت‌تفاهم، مسائل فنی و مالی و تسریع در حل موانع احداث پروژه مورد توجه طرفین قرار گرفت. در ادامه، با توجه به توافق انجام شده با طرف عراقی و همچنین موافقت با تامین اعتبار، شرکت راه‌آهن اقدام به تهیه اسناد مناقصه داخلی احداث 35 کیلومتر خط ریلی و 700 متر پل متحرک فلزی به روش EPC کرد، اما به دلیل خوادث رخ داده در کشور عراق و همچنین تغییر و عدم ثبات دولت‌ها و عدم تامین منابع مالی سالانه احداث طرح، این مناقصه برگزار نشد.

پس از ثبات نسبی در کشور عراق و اطمینان از امکان اجرای طرح، در خرداد سال 1397 دور جدید مذاکرات بین شرکت راه‌آهن و شرکت پایا سامان پارس وابسته به بنیاد مستضعفان به‌منظور تنظیم و تبیین چهارچوب اصلی روابط حقوقی و تعهدات طرفین و اسناد ناظر و حاکم بر همکاری دو طرف انجام شد.

در پیش‌نویس تفاهم‌نامه مشارکت پیشنهادی بنیاد، نسبت مشارکت 40 (راه‌آهن) به 60 درصد (طرف بنیاد) بود و در قالب بند (ب) ماده 2 آیین‌نامه اجرایی قانون احداث پروژه‌های عمرانی بخش راه و ترابری با مشارکت بانک‌ها و سایر منابع مالی و پولی کشور، روش احداث به‌صورت روش BLT تعیین شده بود و بنیاد بر ارائه تضمین بازپرداخت سهم 60 درصد از طرف شرکت راه‌آهن اصرار داشت، ولی به دلیل فرامرزی بودن پروژه و تعلق آن به دولت عراق، تضمین بازپرداخت از محل درآمدهای راه‌آهن امکان‌پذیر نبود، بنابراین مقرر شد، شرکت راه‌آهن پیگیری‌های لازم برای اخذ تضامین دولتی را از طریق وزارت امور اقتصادی و دارایی به عمل آورد که در این زمینه جلساتی با سازمان سرمایه‌گذاری و کمک‌های فنی و اقتصادی ایران برگزار شد، اما این سازمان اعلام کرد پس از انجام توافقات سیاسی بین دو کشور و موافقت کلی دولت عراق با ارائه تضمین بازپرداخت، موضوع را بررسی خواهند کرد.

همزمان و در سال 97 «شرکت پیمانکاری کوثران نوین آبادان» تمایل خود را برای اجرای طرح به روش EPCF اعلام نمود، ولی به دلیل درخواست شرکت مبنی بر ارائه تضمین از سوی وزارت امور اقتصادی و دارایی، ادامه پیگیری از جانب شرکت مذکور متوقف شد.

در همان سال جلسات متعددی با وزارت امور خارجه، وزارت راه و شهرسازی، دیدار حضوری با مدیرعامل راه‌آهن عراق، سازمان سرمایه‌گذاری وکمک‌های فنی واقتصادی ایران به منظور صدور مجوزها و تضامین داخلی توسط ایران به انجام رسید و مقدمات تنظیم پیش‌نویس سند تفاهم‌نامه همکاری جامع راه‌آهن ایران و عراق دنبال شد، اما با وجود فراهم‌سازی کلیه مقدمات از جمله پیش‌نویس مصوبه هیات وزیران، مذاکره با سازمان سرمایه‌گذاری و کمک‌های فنی و اقتصادی ایران برای موافقت با صدور تضامین دولتی، طی مصوبه مورخ 28/11/1398 هیات وزیران، دستگاه اجرایی پروژه از شرکت راه‌آهن به شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌ونقل کشور تغییر یافت و سپس هیات دولت طی مصوبه مورخ 5/3/1398 در قالب بند (ب) ماده (2) آیین‌نامه اجرایی قانون احداث پروژه‌های عمرانی BLT احداث پروژه را به شرکت پروژه احداث و بهره‌برداری از خط آهن شلمچه – بصره به سهامداری بنیاد مستضعفان واگذار کرد و شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌ونقل کشور به‌عنوان نماینده وزارت راه موظف شد ترتیبات قراردادی را به انجام رساند.

در این دوره، برآورد تامین مالی کل پروژه 6000 میلیارد ریال و سهم دولت از تامین مالی 40 درصد و سهم بنیاد 60 درصد و دوره مشارکت 10 سال شامل 2 سال دوره ساخت و 8 سال بهره‌برداری تعیین شد، ولی به قرار اطلاع توافق نهایی با بنیاد مستضعفان صورت نگرفت و متعاقب آن طی مصوبه مورخ 16/6/1399 دولت، اجرای پروژه به شرکت ارزش‌آفرینان فدک که سهامدار شرکت پروژه احداث، نگهداری و بهره برداری از راه‌آهن شلمچه – بصره است، واگذارگردید. تامین 100 درصد منابع مالی اجرای پروژه و طول دوره مشارکت 52 ساله مشتمل بر 2 سال دوره ساخت و 50 سال بهره‌برداری و اجرای طرح از محل بند الف ماده 2 آیین‌نامه اجرایی قانون احداث پروژه‌های عمرانی BOT از ویژگی‌های این مصوبه است.

سپس شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌ونقل کشور مذاکرات قراردادی با شرکت ارزش‌آفرینان فدک را اعلام و همزمان از شرکت راه‌آهن خواست که در خصوص پیش‌نویس قرارداد اعلام نظر کند که این نظرات طی نامه شماره 33362/100/ص مورخه 12/4/1400 در سه بخش نکات عمومی و سرمایه‌گذاری پروژه، نکات قراردادی طرح و نکات فنی طرح به معاونت برنامه‌ریزی وزارت راه و شهرسازی اعلام شد.

نهایتا در تاریخ 14/10/1400 در سفر 4 روزه وزیر راه و شهرسازی به کشور عراق و ملاقات با آقای طالب بایش سرپرست فنی وزارت حمل‌ونقل عراق، طرفین بر حل موضوع و تسریع در رفع موانع و آغاز عملیات اجرایی احداث پروژه تاکید کردند و در تاریخ 4/12/1400 مصوبه هیئت‌‌وزیران به شرکت وزارت راه و شهرسازی مبنی بر اجرای پروژه خط ریلی شلمچه- بصره و احداث پل اروندرود ابلاغ شد که نکات حائز اهمیت مصوبه مذکور به قرار ذیل است.

1- ایجاد ردیف بودجه‌ای به نام پروژه مذکور.

2- قرار شد در مورد مکانیسم اجرا و روش عقد قرارداد بعدا تصمیم‌گیری شود (در حال حاضر مجهول است).

3- اجازه تشکیل شرکت پروژه مشترک بین شرکت را آهن و شرکت راه‌آهن عراق صادر شد.

4- به شرکت راه‌آهن برای تعیین میزان و شرایط سرمایه‌گذاری و راه‌های تامین مالی اجازه داده شد، اما فعلا سهم طرفین (عراق- ایران) و نحوه بهره‌برداری نامعلوم است.

5- سهم (آورده) شرکت راه‌آهن از محل قانون بودجه سال 1401 و قوانین بودجه سنواتی سال‌های آتی یا استفاده از تسهیلات صندوق توسعه ملی در چهارچوب اساسنامه آن تعیین شد.

تکالیف مشخص نشده

به قرار اطلاع، قراردادی شامل احداث خط ریلی و همچنین مرکز لجستیک مرزی شلمچه بین شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌ونقل کشور و شرکت پروژه احداث خط آهن شلمچه – بصره منعقد و به شرکت پروژه احداث و بهره‌برداری از خط آهن شلمچه-بصره (با سهامداری شرکت ارزش‌آفرینان فدک) ابلاغ شده است، این در حالی است که باتوجه به مفاد مصوبه 4/12/1400 هیئت‌وزیران، شرکت پروژه راه‌آهن – عراق که بدین منظور تاسیس خواهد شد عهده دار قرارداد احداث و بهره‌برداری از خط آهن جدید خواهد بود؛ به این ترتیب، در خصوص پروژه مذکور دغدغه‌هایی به شرح ذیل وجود دارد:

1- تعیین متولی و سازمان اجرای امر در راه‌آهن و معرفی مدیر پروژه و تعریف برنامه اقدامات معاونت‌ها و ادارات ذی‌ربط برای سال 1401

2- رایزنی دفتر برنامه‌ریزی و بودجه با صندوق توسعه ملی یا سازمان برنامه بودجه، به منظور تخصیص سهم شرکت راه‌آهن از مبلغ کل هزینه احداث طرح (سهم دولت عموما 30 درصد از از مبلغ کل سرمایه‌گذاری است). البته در این خصوص کلیه موافقت‌های لازم اخذ شده و شرایط تامین مالی پروژه مهیا و آماده برای پرداخت پس از انجام ترتیبات قراردادی است.

3- تعیین مدل مشارکتBOT  یا BLT در صورتی که مقرر باشد از محل بند الف و ب ماده 2 آیین‌نامه اجرایی قانون احداث انجام شود. در این خصوص مدل مشارکت از نوع EPCF نیز مدنظر است.

4- احصا بهره‌مندی از قوانین بالادستی حاکم بر پروژه به منظور تهیه سازوکار قراردادی و مدل مشارکت. در این زمینه توجه به قانون موافقتنامه تشویق و حمایت از سرمایه‌گذاری متقابل بین دولت ایران و عراق، استعلام از معاونت حقوقی ریاست جمهوری در خصوص موافتنامه‌های تبادل شده بین دو دولت در سال‌های اخیر در حوزه حمل‌ونقل، توجه به ظرفیت‌های موجود در ستاد بازسازی عراق و ظرفیت‌های موجود در شرکت سرمایه‌گذاری‌های خارجی ایران (ایفک)، بررسی بهره‌مندی از ظرفیت ماده 126 قانون برنامه سوم توسعه و ایجاد شرکت‌های حمل‌ونقلی و برگزاری جلسه مشترک با معاونت اقتصادی وزارت امور خارجه بهره‌مندی از نظرات برای اتخاذ تدابیر لازم جهت اخذ مجوزها پیشنهاد می‌شود.

5- در صورتی که مقرر باشد مطابق اصل 80 قانون اساسی و در قالب کمک‌های بلاعوض پروژه مذکور اجرا شود بایستی مقدمات و سازوکار اجازه از مجلس اخذ شود.

6- نحوه مشارکت در پایانه‌های ریلی با نحوه مشارکت در خط ریلی شلمچه – بصره کاملا متفاوت و دارای الزامات حقوقی و فنی متفاوتی که در مصوبه هیات وزیران بدان اشاره نشده است.

از نگاه دیگر، در حالی که عراق سال‌هاست پروژه شلمچه-بصره را متوقف نگه داشته، وزیر حمل‌ونقل این کشور اعلام کرد که این کشور در حال مذاکره با ایتالیا برای احداث راه‌آهن سراسری میان بندر فاو در جنوب این کشور و مرزهای ترکیه در شمال آن (مرز فیش خابور) است. ترک‌ها قصد دارند با راه‌اندازی این راه‌آهن، کریدور شمال- جنوب ایران را با استفاده از عراق دور بزنند، بنابراین در حالی که کریدورهای جدید مانند امارات-ترکیه و راه‌آهن فاو- ترکیه از طریق این کشور در حال احداث است، همه کریدورهای عراق به روی ایران بسته است. رویه دولت عراق که با فشار آمریکا و برخی کشورهای منطقه صورت گرفته می‌تواند در صورت استمرار در آینده موجب تغییر سیاست‌های کنونی حمایتی ایران در قبال عراق شود.