در سالیان اخیر موسسات و نهادهای گوناگون ملی و بینالمللی سعی كردهاند كه روشها و معیارهایی را جهت ارزیابی وضعیت محیط زیست ارائه کنند. برخی از این روشها نظیر شاخص عملكرد محیطزیستی صرفاً به مسائل و عملكرد محیطزیستی كشورها توجه دارد و برخی روشهای دیگر نظیر شاخص اهداف توسعه پایدار و شاخص رقابتپذیری پایدار جهانی، با الهام از مفهوم توسعه پایدار علاوهبر معیارهای محیط زیستی به ملاحظات اجتماعی، اقتصادی و مدیریتی نیز جهت تعیین موقعیت كشورها نظر داشتهاند.
به گزارش ترابران، در این گزارش سعی شده براساس شاخصهای محیطزیستی مختلف، وضعیت عملكرد محیطزیستی كشور و جایگاه ایران مورد بررسی قرار گیرد. نتایج این بررسی، نشان میدهد شاخص عملكرد محیط زیستی ایران در سال جاری، 66 رتبه نسبت به سال 2020 افت داشته و از رتبه 67 به 137 رسیده است
الف) جایگاه ایران در شاخص عملکرد محیطزیستی
یكی از مهمترین ارزیابیهای محیطزیستی كه در حال حاضر به صورت گسترده ملاک مقایسه كشورها بوده و در خصوص حفاظت از محیطزیست به صورت دوسالانه صورت میگیرد، شاخص عملكرد محیطزیستی (EPI) است كه با همكاری مركز قوانین و سیاستهای زیستمحیطی دانشگاه ییل و مركز بینالمللی شبكه اطلاعات علوم زمین دانشگاه كلمبیا، از سوی مجمع جهانی اقتصاد تهیه میشود.
از سال ۲006 تاكنون 9 گزارش منتشر شده كه تقریباً در هر گزارش تغییراتی در ساختار، شاخصها، وزن شاخصها، نحوه محاسبه و تعداد كشورها با توجه به دسترسی اطلاعات و تغییر دیدگاه و تعمیق درک مسائل محیطزیستی مشاهده میشود. اصلاح نسخهها و تغییر در آنها، به منظور ایجاد مجموعه دادههای جدید، درک علمی بینرشتهای و فرارشتهای و قضاوتهای تخصصی و كلنگر برای اصلاح و بهبود شاخص عملكرد محیط زیستی بوده است.
هدف از انتشار این گزارش، گوشزد كردن وضعیت محیطزیست كشورها و جهان به سیاستگذاران عرصههای مختلف است. همچنین گزارش شاخص عملكرد محیطزیستی به دلیل كمك به كشورها برای ادامه روند در شاخصهایی با عملكرد مثبت و تغییر رویكردها و اتخاذ تصمیمات و راهكارهایی برای برونرفت از شاخصهایی كه عملكرد مناسبی در آنها نداشتهاند، از اهمیت بالایی برخوردار است.
در گزارش ۲0۲0 دو هدف اصلی سلامت محیطزیستی و سرزندگی اكوسیستم جهت سنجش مدنظر قرار داشت، ولی در گزارش ۲0۲۲ علاوه بر دو هدف فوق، خطمشی اقلیمی که در گزارش ۲0۲0 بهعنوان یك زیرگروه ذیل سرزندگی اكوسیستم مدنظر قرار گرفته بود، به عنوان یك هدف اصلی معرفی شده است. ضمناً در خصوص تغییرات اقلیمی، پیش از این 8 شاخص مدنظر قرار داشت كه شاخص انتشار گازهای گلخانهای پیشبینیشده در ۲050 بدانها اضافه شده است
و اما درباره جایگاه ایران در شاخص عملكرد محیطزیستی، دادههای این گزارش – که البته بهطور مستقل تهیه نشده و برگرفته از آمارهای ارائه شده توسط دستگاههای داخلی و به احتمال زیاد کمتر از میزان واقعی است – نشان میدهد در سال ۲0۲۲ رتبه ایران بهطور قابل توجهی افت كرده و از رتبه 67 در سال ۲0۲0 به ۱۳۳ در سال ۲0۲۲ تنزل یافته است.
جایگاه ایران در شاخص عملکرد محیط زیستی (طی سالهای 2006 تا 2022)
| سال | رتبه |
| 2006 (1385) | 53 |
| 2008 (1387) | 67 |
| 2010 (1389) | 60 |
| 2012 (1391) | 114 |
| 2014 (1393) | 83 |
| 2016 (1395) | 105 |
| 2018 (1397) | 80 |
| 2020 (1399) | 67 |
| 2022 (1401) | 133 |
با بررسی این دادهها نكات زیر در مورد وضعیت محیطزیستی كشور قابل اشاره است:
– در زیرگروه كیفیت هوا در سه شاخص قرار گرفتن در معرضNOX (رتبه 174)، قرار گرفتن در معرض SO2 (رتبه 169) و قرار گرفتن در معرض CO (رتبه 169) كشور ایران رتبه و نمره بسیار ضعیفی كسب كرده است. این در حالی است كه براساس اطلاعات سیاهه انتشار در كلانشهرهای كشور، دو آلاینده ذرات گردوغبار و ازن عامل اصلی آلایندگی هستند و آلایندههایNOX ،SO2 و CO در كلانشهرهای كشور غالباً در دامنه مجاز قرار دارند. این مسئله را شاید بتوان به عدم ارائه اطلاعات مناسب از طرف كشور در این خصوص نسبت داد. چنانكه در مورد شاخص قرار گرفتن در معرض NOX عملا نمرهای ثبت نشده است.
– در شاخص فلزات سنگین (در معرض سرب قرار نداشتن) نیز ایران رتبه 164 را کسب کرده است.
– در شاخص نرخ رشد شدت گازهای گلخانهای كشور ایران رتبه نامناسب ۱7۱ را كسب كرده است و تغییرات ۱0ساله نیز بیانگر نزول 4 /۲4- درصدی است. با توجه به اینكه این شاخص معادل انتشار گازهای گلخانهای تقسیم بر تولید ناخالص داخلی كشور است، این تنزل رتبه را علاوه بر رشد انتشار گازهای گلخانهای میتوان به كاهش تولید ناخالص داخلی طی سالیان اخیر نیز مرتبط دانست.
– در زمینه حفاظت از اقیانوسها از آلودگی پلاستیک نیز ایران در رتبه 109 جهان قرار دارد.
– ایران در شاخص خطمشی اقلیمی نیز رتبه 159 را به خود اختصاص داده است.
– همان گونه كه پیش از این اشاره شد شاخص انتشار گازهای گلخانهای پیشبینی شده در ۲050 در گزارش ۲0۲۲ به شاخصهای ارزیابی اضافه شده و البته وزن نهایی بالایی (79/۱۳ درصد) به آن اختصاص یافته است. نمره كشور در این شاخص صفر و رتبه ۱7۱ منظور شده كه دلیل آن را میتوان به رشد قابل توجه انتشار گازهای گلخانهای ایران طی دهه اخیر و فقدان برنامه مشخص جهت كاهش گازهای گلخانهای نسبت داد.
ب) جایگاه ایران در شاخص رقابتپذیری پایدار جهانی
رقابتپذیری پایدار به معنای توانایی تولید و حفظ ثروت فراگیر بدون كاهش توانایی آینده برای حفظ یا افزایش سطح ثروت فعلی است. این شاخص از سال 2012 براساس ۱۲0 شاخص برآورد میشود كه از منابع معتبر (نظیر بانك جهانی، نهادهای سازمان ملل متحد و صندوق بینالمللی پول) استخراج و در پنج محور اصلی گروهبندی شدهاند.
نمرات در شاخص رقابتپذیری پایدار جهانی، از صفر تا صد منظور میشود كه ۱00 به معنای بهترین وضعیت است و صفر بدترین وضعیت را نشان میدهد. پنج محور اصلی در این شاخص دارای اهمیت یكسان هستند كه شامل سرمایه طبیعی، سرمایه اجتماعی، بهرهوری منابع، سرمایه فكری و عملكرد حكمرانی است.
زیرشاخصهای سرمایه طبیعی شامل مواردی نظیر سرانه زمین قابلکشت، تخریب زمین، ریسک بیابانزایی، تخریب جنگلها، آب تجدیدپذیر، تخریب منابع، گونههای در معرض خطر، خودکفایی انرژی، آلودگی هوا، انتشار SO2، رخدادهای آب و هوایی شدید، پتانسیل تنوع زیستی، پسماند خطرناک و … است.
زیرشاخصهای مدیریت و بهرهوری منابع نیز متشکل از مواردی نظیر سرانه مصرف انرژی، سرانه انتشار گازهای گلخانهای، سرانه آب مصرفی، سرانه مصرف فولاد، سرانه برق مصرفی، تولید برق از ذغالسنگ، تولید برق به روش برقابی و … است.
در زیرشاخص سرمایه طبیعی ایران رتبه ۱0۱ را كسب كرده، هرچند در مقایسه با كشورهایی نظیر عربستان، تركیه حائز نمره بالاتری است. در این زیرشاخص كشور لائوس با نمره ۲/69 و كشور سومالی با نمره 6/۲۲ بهترین و كمترین نمره را كسب كردهاند.
در زیرشاخص مدیریت و بهرهوری منابع، ایران با نمره 4/۲۳ كمترین نمره را در بین كشورهای جهان دارد، این در حالی است كه كشور مالاوی با نمره 8/6۳ بهترین نمره را در این بخش كسب كرده است.
| کشور | رتبه رقابت پذیری پایدار جهانی | سرمایه طبیعی | مدیریت و بهرهوری منابع | ||
| رتبه | نمره | رتبه | نمره | ||
| ایران | 111 | 101 | 5/41 | 180 | 4/23 |
| عربستان | 114 | 140 | 9/36 | 175 | 9/25 |
| ترکیه | 79 | 105 | 41 | 140 | 7/38 |
| مصر | 131 | 137 | 4/37 | 135 | 40 |
ج) جایگاه ایران در شاخص های محیط زیستی اهداف توسعه پایدار
گزارش توسعه پایدار به طور سالیانه (از سال ۲0۱6 تاكنون) ارزیابی پیشرفت كشورهای عضو سازمان ملل متحد را در راستای اهداف توسعه پایدار انجام میدهد. دستور كار برای سال ۲0۳0 دربرگیرنده ۱7 هدف است كه بر همین اساس، 95 شاخص مدنظر قرار میگیرد. بررسی 95 شاخص مذكور ذیل ۱7 هدف توسعه پایدار نشان میدهد كه در مجموع ۳۱ شاخص مربوط به محیطزیست هستند.
از منظر شاخصهای محیطزیستی توسعه پایدار نیز ایران در برخی شاخصها در وضعیت نامطلوبی قرار دارد كه از آن جمله میتوان به شاخص مدیریت پایدار نیتروژن، درصد برداشت آب شیرین، درصد فاضلاب انسانی كه تصفیه میشود، انتشار CO2 ناشی از احتراق سوخت به ازای كل تولید برق، سهم انرژیهای تجدیدپذیر در كل عرضه انرژی اولیه، میانگین غلظت سالیانه ذرات معلق با قطر كمتر از 5 / ۲ میكرون، سرانه انتشار CO2 ناشی از احتراق سوخت فسیلی و تولید سیمان، شاخص سلامت اقیانوسها، میانگین مساحت محوطههای خشکی و دریایی با اهمیت تنوع زیستی كه محافظت شدهاند، میانگین مساحت محوطههای خشكی با اهمیت تنوع زیستی كه محافظت شدهاند و شاخص فهرست قرمز بقای گونهها اشاره کرد.
خلاصه اینکه از ۳۱ شاخص محیطزیستی، ایران در 9 شاخص با چالش اساسی روبهرو است، در چهار شاخص چالش جدی دارد و در دو مورد با معضلاتی روبهرو است (جمعیتی كه از حداقل خدمات اولیه بهداشتی استفاده میكنند و جمعیتی كه از حداقل خدمات اولیه آب آشامیدنی استفاده میكنند).
جایگاه ایران در شاخص عملکرد محیطزیست
| شاخص | ایران | |
| نمره | رتبه | |
| سلامت انسانی | 9/41 | 84 |
| کیفیت هوا | 6/41 | 70 |
| قرار گرفتن در معرض ازن | 6/31 | 145 |
| قرار گرفتن در معرضNOX | 174 | |
| قرار گرفتن درمعرض S02 | 4/7 | 169 |
| قرار گرفتن در معرض CO | 9/6 | 169 |
| بهداشت و آب شرب | 7/53 | 70 |
| مدیریت پسماند | 7/28 | 97 |
| آلودگی پلاستیک در اقیانوسها | 4/19 | 109 |
| سرزندگی اکوسیستم | 6/40 | 109 |
| حفاظت زیستی خشکی (ملی) | 9/40 | 139 |
| شاخص حفاظت از گونهها | 3/27 | 132 |
| از دست دادن پوشش درختی | 6/62 | 16 |
| از دست دادن مرتع | 4/60 | 49 |
| از دست دادن تالاب | 100 | 1 |
| تغییرات اقلیمی | 24 | 159 |
| نرخ رشد شدت گازهای گلخانهای | 7/9 | 171 |
| سرانه انتشار گارهای گلخانهای توسط هر نفر | 2/1 | 153 |
