در ۲۸ دسامبر ۱۹۴۴ میلادی، مجمعی در جامعه بین‌المللی جهت بررسی آینده حمل‌ونقل هوایی تشکیل شد که ایران نیز نماینده‌ای در آن داشت. از آنجا که این مجمع در شیکاگو تشکیل شد، به معاهده امضا شده در آن، پیمان شیکاگو هم می‌گویند. در آن زمان جنگ جهانی دوم رو به پایان بود و قوای متفقین در حال پیروزی بر نازی‌های آلمان بودند. از سوی دیگر، از سال ۱۹۳۷ هواپیماهای دو و سه موتوره و سپس هواپیماهای دور پرواز چهار موتوره توسط آمریکا و سایر کشورهای متفق، طراحی و ساخته شده بود و این هواپیماهای نیروبر و بمب‌افکن، باعث توسعه صنعت هوانوردی شده بودند. در نتیجه، پس از جنگ باید این سرمایه‌ها را در حمل‌ونقل هوایی مورد استفاده قرار می‌دادند و زمینه مسافرت‌های امن و ایمن را فراهم می‌کردند که با همین هدف، سازمان هواپیمایی بین‌المللی کشوری(ICAO)  تشکیل شد.

این یادداشت، به بهانه ساگرد امضای معاهده شیکاگو (هشتم دی ماه) به جزئیات ماموریت و اهداف مهمترین دستاورد آن یعنی سازمان ایکائو که مقر آن در مونترال کانادا واقع شده، می‌پردازد.

سازمان ایکائو با رویکرد و چشم‌انداز توسعه فرهنگ و استراتژیک هوانوردی غیرنظامی ایمن و پایدار از طریق همکاری بین کشورهای متعاهد، شکل گرفته است. برای دستیابی به این توسعه پایدار، شورای ایکائو تشکیل شده که اهداف آن شامل بهبود ایمنی هوانوردی غیرنظامی، بهبود امنیت هوانوردی، حفاظت از محیط زیست، بهبود کارایی عملیات هوانوردی، تداوم عملیات هوانوردی و تقویت قوانین و مقررات حاکم بر هوانوردی بین‌المللی است.

این اهداف در قالب وظایف و مسئولیت‌های ایکائو تدوین شده که شامل راهبرد توسعه و پیشبرد اهداف آن برای دستورالعمل‌های استانداردسازی و بازرسی‌های عملی و علمی برای توصیه‌های ارائه شده در هواپیمایی و همچنین کمک به تسهیل اجرای SARPS برای طرح‌های ناوبری هوایی و خط مشی‌های ایکائو برای کشورهای متعاهد است. همچنین این سازمان، ارتقادهنده خط مشی‌های حمل‌ونقل هوایی در سیستم‌های کارآمد هوانوردی و مرجع تصمیم‌گیر مدیریت بحران در هوانوردی بین‌المللی محسوب می‌شود.

از جمله دیگر اهداف ایکائو، توسعه و ترویج قوانین بین‌المللی و مرکز حل اختلافات، با هدف ایجاد ایمنی در طراحی ناوگان به منظور ایمن‌سازی پروازها و ارتقادهنده و هماهنگ‌کننده معیارهای امنیتی و یکسان‌سازی مقررات برای تمامی سازمان‌های هواپیمایی و به حداقل رساندن ضررهایی است که این صنعت به محیط‌زیست وارد خواهد کرد.

از سوی دیگر یکی از راهبردهای کلیدی در چشم‌انداز اهداف ایکائو، مدیریت ترافیک هوایی و بهبود کارایی و ظرفیت‌ها و هماهنگی آن است که برابر دستورالعمل انکس دو به‌عنوان «مقررات راه‌های هوایی» تبیین می‌شود.

انواع حمل و نقل هوایی چیست و توضیحاتی در مورد تجارت هوایی

تشکیلات ایکائو براساس پیمان بین‌المللی شیکاگو بوده و همه کشورهای شرکت‌کننده در این پیمان، عضو آن شده‌اند. مجمع و شورای آن دارای یک دبیرکل و یک رئیس شوراست که جهت هماهنگی و نظارت بر اساسنامه و مفاد پیمان تعیین شده‌اند.

در مجمع ایکائو به‌عنوان نهاد تصمیم‌گیرنده این سازمان، در حال ‌حاضر ۱۹۶ کشور عضویت دارند و هر سه سال یک بار گرد هم می‌آیند و به بازنگری جزئیات کار می‌پردازند و سیاست‌های سال‌های آینده را برای بهبود و توسعه پایدار امر هوانوردی تعیین می‌کنند. اعضای شورای ایکائو – متشکل از ۳۶ کشور عضو – نیز توسط مجمع برای سه سال و از میان کشورهای تاثیرگذار در صنعت حمل‌ونقل هوایی و تامین‌کننده تسهیلات در ناوبری هوایی انتخاب می‌شوند و رهنمودهای لازم را در امور ایکائو ارائه می‌دهند. این شورا استانداردها و توصیه‌ها را تایید می‌کند. تاکنون برابر ضمائم پیمان شیکاگو، ۱۹ انکس در سازمان هوانوردی بین‌المللی تهیه و برابر مقررات به کشورهای عضو ارائه شده است.

خطوط تاکسیرانی هوایی راه اندازی می شود

براساس این انکس‌ها، همه سازمان‌های هواپیمایی کشوری که در برخی کشورها در قالب وزارتخانه اداره می‌شوند، باید برابر دستورالعمل‌های ایکائو که چاپ شده و در اختیار کشورهای عضو قرار می‌گیرند، عمل کرده و شورا را برای نظارت مستمر در مسائل فنی توسط کمیسیون ناوبری هوایی و کمیته پشتیبانی مشترک و خدمات هوانوردی و کمیته مالی، یاری کنند. شرح وظایف دبیرکل مجمع، نظارت بر بخش‌های مختلف شامل واحد ناوبری هوایی است و کارکنان این واحدها بر اساس یک دیدگاه بین‌المللی از متخصصان بر مبنای جغرافیای مختلف، استخدام و انتخاب می‌شوند.

سازمان بین‌المللی هواپیمایی کشوری همانند سایر سازمان‌های زیرمجموعه سازمان ملل متحد بوده و با سایر سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان هواشناسی جهانی، اتحادیه بین‌المللی مخابرات، سازمان بهداشت جهانی، سازمان بین‌المللی دریانوردی، سازمان بین‌المللی پست و سایر انجمن‌ها و اتحادیه‌هایی که به حمل‌ونقل هوایی مربوط می‌شوند، ارتباط دارد.

دستورالعمل و ضمائم ۱۹گانه سازمان بین‌المللی هواپیمایی کشوری (ICAO) که پس از پایان جنگ جهانی دوم نوشته شد، در ۷۷ سال گذشته از زمان تاسیس ایکائو، نقش قابل توجهی در بهبود سازمان‌ها و شرکت‌های حمل‌ونقل هوایی و هوانوردی داشته و بر اساس گردهمایی‌هایی که سه سال یک بار انجام می‌شود، همواره در بر سطح دانش هوانوردی افزوده و همین امر، موجب توسعه صنعت هوایی شده است.

این تصمیمات بر اساس نظریه اعضا به مجمع و سپس شورای آن، ارائه شده و توسط دبیرکل و پس از تایید از سوی شورا، به اجرا درآمده است. از جمله این ضمائم می‌توان به قوانین و مقررات بین‌المللی در زمینه آموزش و گواهینامه‌های مرتبط مهندسی پرواز و تعمیر و نگهداری و خلبانی اشاره کرد. همچنین در زمینه مسیرها و راه‌های هوایی برای خلبانان و کارشناسان مراقبت پرواز و حق تقدم هواپیماها نسبت به یکدیگر در آسمان و عملیات شرکت‌های هواپیمایی، ضمائم و دستورالعمل‌هایی نوشته شده است.

براساس این ضمائم و دستورالعمل‌ها، نیاز به اطلاعات هواشناسی دقیق برای فضای هوانوردی و پرواز مورد تاکید قرار گرفته و بر نقش مهم و اساسی آن در هوانوردی بین‌المللی و حفظ سلامت پروازها صحه گذاشته شده است. یکی دیگر از این ضمائم مربوط به نقشه‌های هوایی برای تعیین مسیر و ناوبری هوایی است که کمک فراوانی به برنامه‌ریزی در سامانه‌های ناوبری و تعیین طرح و تقرب در فرودگاه‌ها می‌کند. مسائل مربوط به عملیات حمل‌ونقل تجاری و عمومی و بالگردها، موضوع بخش دیگری از این ضمائم است.

براساس پیمان شیکاگو، در رابطه با ملیت و علائم ثبت هواپیما جهت بهره‌برداری هر کشور، هر هواپیما با توجه به نوع انجام ماموریتش باید گواهینامه ثبت بگیرد. این گواهینامه با حرف بزرگ لاتین بر روی بال سمت چپ و زیر بال سمت راست و در روی مکان عمودی هواپیما، نقش می‌بندد که برای کشورمان ایران از دو حرف EP استفاده می‌شود که مخفف عبارتEmpire of Persia  است. بعد از EP سه حرف لاتین دیگر استفاده می‌شود؛ مانند EP-ABC که معمولا نخستین حرف کد سه حرفی، نام اول شرکت بهره‌بردار است.

لازم به توضیح است که ضمائم هشتم مربوط به نخستین گواهینامه و دربرگیرنده ایمنی جهت پرواز هواپیماست که به آن، گواهینامه صلاحیت پروا نیز می‌گویند. این گواهینامه پس از صدور از طرف عملیات پرواز هر کشوری، برای همه کشورهای عضو، مانند سایر ضمائم، قابل قبول است. شرایط گمرکات و نظارت بر ورود و خروج مسافران و یا کالاهای همراه مسافران و خدمه پرواز نیز موضوع یکی دیگر از ضمائم است.

ارتباطات هوانوردی نیز که نقش مهمی در سلامت پرواز دارد موضوع یکی دیگر از ضمائم ایکائو است. ارتباطات هوانوردی شامل دستگاه‌های کمک ناوبری، دستورالعمل‌های ارتباطات، سامانه‌های ارتباط دیجیتالی، سامانه‌های ارتباطی کلامی و همچنین سامانه‌های نظارتی همانند رادارهایی برای جلوگیری از برخورد هواپیماها به یکدیگر و فرکانس‌های رادیویی مورد استفاده در هوانوردی امروز دنیاست.

بخش دیگری از ضمائم مربوط به خدمات سرویس‌های مراقبت پرواز است. فضای جهان به فرکانس‌هایی برای هر کشور تقسیم شده و کشورهای عضو، هرکدام مسئولیت سرویس‌های مراقبت پرواز خود را دارند که این مسئولیت خطیر برای حفظ سلامت پرواز و ایجاد سرعت عمل و کارآیی و نظم در پروازها و کمک به اطلاع‌رسانی است.

یکی دیگر از این ضمائم مهم، مربوط به عملیات تجسس و نجات است که پس از ۶ سال از شکل‌گیری پیمان شیکاگو یعنی در سال ۱۹۵۱ تدوین شد. این ضمیمه به کمک‌رسانی، سازمان‌دهی و نجات و دستورالعمل‌های عملیاتی آن برای هماهنگی و نجات افراد در سوانح یا حوادث هوانوردی می‌پردازد.

از جمله ضمائم یا انکس‌ها، می‌توان به انکس مربوط به سوانح و حوادث هوایی اشاره کرد. بر اساس این ضمیمه، سازمان هوانوردی جهانی، همه مواردی را که باعث سانحه هوایی می‌شود، شناسایی و پیگیری می‌کند تا از تکرار این‌گونه حوادث جلوگیری کند. این سازمان، مراحل بررسی سانحه، یافتن دلایل، حفظ شواهد و مدارک، نحوه جابه‌جایی لاشه هواپیما و یا بالگرد و … را مورد بررسی و اعمال نظر قرار می‌دهد تا ضمن نگهداری سوابق از اطلاعات آن، برای دستورالعمل و یا ارائه گزارش‌هایی برای جلوگیری از سوانح مشابه و کشف خطرات احتمالی، مورد استفاده قرار گیرد.

یکی دیگر از این ضمائم در زمینه ساخت فرودگاه‌هاست که در زمینه تجهیزات نجات و آتش‌نشانی، مهندسی ساختمان و تاسیسات، مسیرهای پارکینگ، محل‌های حرکت هواپیما، خط پرواز، باند پرواز، دور کردن پرندگان از محل فرودگاه و محیط نزدیک به فرودگاه و موانع اطراف فرودگاه برای جلوگیری از هر نوع برخوردی با هواپیما مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در زمینه محیط‌زیست نیز انکسی وجود دارد که در سال ۱۹۶۹ برای نظارت بر آلودگی صوتی فرودگاه‌هایی که در نزدیک یا داخل شهرها قرار گرفته‌اند، تدوین شده است.

در سال ۱۹۶۰ میلادی، هواپیماربایی با انگیزه‌های سیاسی شروع شد و در نتیجه، پس از یک دهه یعنی در سال ۱۹۷۰ سازمان بین‌المللی هواپیمایی کشوری به منظور حفاظت در مقابل دخالت‌های غیرقانونی، کتاب امنیتی تدوین کرد که این دستورالعمل، جهت حفظ امنیت مسافران و خدمه پرواز و هواپیما از طریق بازرسی‌های فیزیکی مسافران و خدمه پرواز و کارکنان فرودگاه‌ها برای جلوگیری از هواپیماربایی به اجرا درآمد.

یکی دیگر از ضمائم ۱۹گانه، مسئله حمل بی‌خطر کالاهای خطرناک است که این مهم در سال ۱۹۸۲ تدوین و به مورد اجرا گذاشته شد. این ضمیمه مربوط به حمل مواد منفجره یا آتش‌زا یا موادی است که عامل خورندگی در فلزات می‌شوند. بر اساس این دستورالعمل، امکان حمل این مواد، هنگامی وجود دارد که در بسته‌بندی‌های خاص انجام شود. مبحث مدیریت نیز از آخرین ضمائمی است که در چند سال اخیر اضافه شده است.