سیما ذکایی

امروزه اتوبوس برای هیچ فردی وسیله ناشناخته ای نیست اما شاید کمتر کسی بداند که اولین اتوبوس ها در جهان از کجا شکل گرفت و چطور وارد ایران شد؟!

هرچند که در عصر کنونی، اتوبوس در حوزه حمل و نقل، فناوری و تکنولوژی محسوب نمی شود اما قبل از انقلاب مشروطه (سال 1284)، درست زمانی که مسافرت و حمل و نقل فقط با اسب و درشکه و قاطر معنا پیدا می کرد، ورود یک دستگاه جدید به نام اتوبوس  از راه باکو – انزلی به  شهر رشت توسط یک تاجر بلژیکی برای مردم آن دوران بسیار غریب و ناآشنا بود.

متاسفانه در ابتدای امر؛ این تاجر بلژیکی به دلایل مختلفی اعم از عجیب بودن اتوبوس و کارکرد آن برای مردم، هزینه گران کرایه و نبود زیرساخت های حمل و نقل مناسب، بهره ی اقتصادی از این وسیله نقلیه نبرد و در نهایت هم زمان با جنبش مشروطه در سال 1285 ، مالکیت آن را به تاجر سرشناس بوشهری به نام حاج محمدحسن تقی معروف «معین التجار» واگذار کرد و این ماجرا آغاز رسمی حمل و نقل عمومی با اتوبوس را رقم زد.

معین التجار، بعد از انقلاب مشروطه با قصد کسب و کار و جابجایی مسافر، اتوبوس خود را به تهران آورد و  در مسیر توپخانه و بازار و خیابان های اطراف آن با کرایه هر نفر 3 شاهی مشغول به کار شد که با گذشت زمان، استفاده از این وسیله حمل و نقل عمومی بیشتر شد.

در ادامه ماجرای اتوبوس، پس از ساخت راه آهن شاه عبدالعظیم در شهر ری، اتوبوس رسما به عنوان یک وسیله نقلیه همگانی در مسیر تهران و شهر ری شروع به فعالیت کرد؛ در ادامه با افزایش تقاضا، تعدادی اتوبوس توسط برخی از بازرگانان وارد شهر شد و این نقطه عطفی در توسعه حمل و نقل مسافران بود.

براین اساس اولین اتوبوس های مونتاژ شده در سال ۱۲۹۰ شمسی وارد تهران شدند که حدود ۵ درصد جابجایی مسافران آن زمان توسط ۵۰۰ دستگاه اتوبوس انجام می‌گرفت.

مشکلات واردات اتوبوس مثل استهلاک، زمان حمل، بعد مسافت و هزینه بسیار زیاد جابجایی اتوبوس از اروپا به شهر مورد استفاده در ایران، باعث ایجاد صنعت اتومبیل سازی در ایران شد .

با گذشت زمان و افزایش حمل و نقل عمومی، در زمان صدرات وثوق الدوله در سال 1298، نبود قوانین نارضایتی مردم را از نحوه جابجایی مسافر دولتمردان برآن شدند تا با ایجاد یک اداره، حمل و نقل شهری را سازماندهی کنند که در نهایت این اداره در بلدیه (شهرداری) پایه گذاری و شهرداری موظف شد قوانینی شامل میزان کرایه، زمان کار ناوگان، تثبیت خطوط و آئین نامه انضباطی را در راستای ایجاد تسهیلات لازم برای مسافران را وضع کند.

در اولین گام شهرداری تمام اتوبوس ها را موظف به دریافت پلاک شناسایی خودرو نمود و در زمان کریم آقا بوذرجمهری، جهت کنترل خطوط هر خط دارای ناظری شد تا بر رعایت ناوگان خطوط نظارت کند.

بعد از این پیشرفت شگرف، کم کم نظام اتوبوسرانی ساماندهی شد و  در طی مدت کوتاهی ، رفتار عمومی و فرهنگ سوار شدن به اتوبوس بهتر شد به طوری که مردم در صف ها منتظر می مانند تا به نوبت سوار اتوبوس شوند.

سرانجام طرح و لایحه ی تاسیس شرکت های اتوبوسرانی خصوصی در سال 1305 تصویب شد و اولین شرکتی که توانست مجوز اتوبوسرانی را از آن خود کند یک شرکت دانمارکی بود اما به دلیل کمبود درآمد این شرکت نتوانست به خدمات خود ادامه دهد و فعالیت این اتوبوس های مسافربری، در شهرها به پایان رسید.

اما قصه اتوبوسرانی تمام نشد … بلکه پس از تصویب مصوبه ای مبنی بر ایجاد شرکت های حمل و نقل شهری، در سال 1323 یکی از بانک ها 50 اتوبوس مسافربری خرید که از این تعداد 30 دستگاه به شهر تهران اختصاص داده شد و طی مدت زمان کوتاهی تعداد اتوبوس ها به 200 دستگاه افزایش یافت و در نهایت بانک این اتوبوس ها را به صورت اقساط به شرکت های خصوصی فروخت .

تاسیس شرکت های اتوبوسرانی عمومی در سال ۱۳۳۱ با تصویب شورای ملی انجام شد و شهرداری توانست امتیاز آن را از آن خود کند. بدین ترتیب ؛ تبریز، تهران و اهواز اولین شهرهایی بودند که به طور رسمی شرکت اتوبوسرانی در آنها آغاز به کار کرد و این سرآغاز توسعه حمل و نقل عمومی بود.