تحریم‌های بین‌المللی، انزوای ایران از جامعه بین‌المللی، بالا بودن ریسک‌های امنیتی و عدم سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های فرسوده موجب شده است که شبکه حمل‌ونقل ایران از رقابت جا بماند.
به گزارش خبرنگار پایگاه خبری ترابران، سیده فاطمه مقیمی، عضو هیئت‌رئیسه اتاق بازرگانی تهران و رئیس هیئت‌مدیره کانون ملی زنان بازرگان ایران بر اساس گزارش موسسه فیچ سرلوشنز درباره «تحلیل صنعت حمل‌ونقل و ریسک لجستیک ایران در سه ماهه اول 2022» گزارشی را منتشر کرده است و در آن با بررسی جایگاه لجستیکی ایران در منطقه مشکلات مختلف کشورمان را در حوزه حمل‌ونقل بررسی کرده است.
ایران هشتمین کشور لجستیکی در خاورمیانه و شمال آفریقا
در این گزارش گغته شده است که پتانسیل بسیار بالای کشورمان در بخش لجستیک به‌شدت تحت تاثیر تحریم‌های ایالات متحده آمریکا بر شبکه‌های حمل‌ونقل قرار گرفته است. اجتناب شرکت‌های بین‌المللی برای ورود به بازار ایران به‌دلیل تحریم‌ها و محدودیت‌های مالی کشور که به عدم سرمایه‌گذاری‌های مناسب منجر شده است، ایران را در شاخص ریسک‌های لجستیک به امتیاز 54.7 از 100 رسانده است.
اگر چه این امتیاز بالاتر از میانگین منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا یعنی 51.4 از 100 است اما ایران را در بین 18 کشور حاضر در این منطقه در جایگاه هشتم قرار می‌دهد که برای کشوری مانند ایران با پتانسیل‌های جغرافیایی بسیار مطلوب، جایگاه خوبی نیست.
همچنین امتیاز ریسک روش‌ها و رویه‌های تجاری ایران حدود 50 و تقریبا همتراز با کشورهای منطقه است. البته امتیاز ریسک شبکه حمل‌ونقل اندکی کمتر از ریسک کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا است اما با این وجود، با کسب امتیاز 47.7 از 100، جایگاه یازدهم را از لحاظ شاخص شبکه حمل‌ونقل در منطقه به خود اختصاص داده است.
گفتنی است که کشورهای قطر، بحرین، امارات متحده عربی، عربستان سعودی، عمان، مراکش، مصر، اردن، عراق و لبنان در جایگاه اول تا دهم این رده‌بندی تکیه زده‌اند. بعد از ایران که در جایگاه یازدهم و بعد از حتی عراق و لبنان قرار دارد، کشورهای الجزایر، تونس، کویت، سوریه، لیبی، یمن و فلسطین در رده دوزادهم تا هجدهم قرار دارند.
رنج کمبود سرمایه بر پیکر زیرساخت‌ها
این گزارش، در بخش دیگری به بررسی کیفیت زیرساخت‌های حمل‌ونقلی ایران پرداخته است. همان‌طور که می‌دانید، اهمیت توسعه زیرساخت‌ها در کیفی‌سازی حمل‌ونقل بر کسی پوشیده نیست، این در حالی است که کل زیرساخت‌های حمل‌ونقل ایران در سال‌های اخیر از محدودیت در سرمایه‌گذاری رنج برده است و نیازمند توسعه و به‌روزرسانی است.
در عین حال که شبکه‌های جاده‌ای و ریلی ایران از یک استاندارد قابل قبول منطقه‌ای برخوردار است، خطوط ریلی به‌شدت نیازمند به‌روزرسانی و برقی‌سازی است.
شدت تاثیرگذاری تحریم‌ها بر وضعیت بنادر و فرودگاه‌های ایران بیشتر بوده است؛ در واقع تحریم‌ها به‌میزان قابل‌توجهی این دو نرخ بخش حمل‌ونقل را هدف قرار دادند.
همچنین ناوگان هوایی فرسوده موجب بروز نگرانی‌هایی درباره امنیت حمل‌ونقل هوایی شده است و این در حالی است که زیرساخت‌های بنادر برای افزایش حجم مبادلات تجاری ممکن است با چالش‌هایی مواجه شود.
امتیاز 40 از 100 برای کیفیت شبکه حمل‌ونقل ایران
انتظار می‌رود در میان‌مدت، سرمایه‌گذاری کلان در زیرساخت‌ها به بهبود تدریجی کیفیت حمل‌ونقل و کارایی زنجیره تامین منجر شود. با این وجود، ضعف موجود در زیرساخت‌های حمل‌ونقل به معنای آن است که ایران در زمینه کیفیت شبکه حمل‌ونقل امتیاز 40.4 از 100 را کسب کرده است و در میان 18 کشور منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا رتبه یازدهم را به خود اختصاص داده است.
کیفیت زیرساخت‌های ریلی از میانگین 18 کشور منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا بیشتر اما کیفیت زیرساخت‌های جاده‌ای به اندازه میانگین آن 18 کشور است.
توقف پیشرفت‌های جاده‌ای به‌دلیل موانع ژئوپلیتیک
جادهها یکی از بخش‌های لازم و ضروری برای پیشبرد رشد اقتصادی هستند که سال‌ها فقدان سرمایهگذاریمانع از تاثیرگذاری مثبت آنها بر پیشرفت‌های اقتصادی کشور شده است.
اخیرا قراردادهایی با مجموع ارزش 7.6 میلیارد دلار در زمینه پروژه‌های جاده‌ای به امضا رسیده که این میزان سرمایه‌گذاری بیش از مبالغ سرمایه تخصیص یافته به هر زیربخش دیگر است. همین موضوع بیانگر انتظارات مساعد کارشناسان درباره افزایش فعالیت‌ها در بخش زیرساخت‌های جاده‌ای است.
پیشرفت‌ها در این حوزه به‌واسطه موانع متعدد ژئوپلیتیک متوقف خواهند شد. از جمله مهم‌ترین این موانع به‌تحریم‌های بین‌المللی وضع شده علیه ایران و روابط پرتنش روسیه با کشورهای اتحادیه اروپا اشاره کرد.
در حال حاضرحملونقل جاده‌ای، شیوه جابه‌جایی بار در ایران است. نرخ بالای تصادفات جاده‌ای، ریسک اصلی زنجیره تامین جاده‌ای است که این مسئله حجم بالای ترافیک و تاخیرها را نیز تشدید می‌کند.
این در حالی است که بخش عمده‌ای از جاده‌های ایران آسفالت شده‌اند و فقط 19.4 درصد از جادهها آسفالت نشده‌اند. این موضوع نشان می‌دهد سطح جادهها برای تردد خودروهای سنگین حمل بار از کیفیت مناسبی برخوردار است. با این وجود، فقدان بزرگراه‌های چندبانده و مدرن که شهرهای مهم را به بنادر متصل سازد، موجب کندی و زمان‌بر بودن روند ترانزیت داخلی شده است.
ایران دومین کشورمنطقه در نرخ مرگومیر جاده‌ای
نرخ مرگومیر جاده‌ای در ایران 20.5 نفر از هر 100 هزار نفر است. همچنین ترافیک در مناطق شهری یکی از معضلات مهم به شمار می‌رود و منجر به تاخیر در زنجیره‌های تامین می‌شود که به‌شدت متکی به شبکه جاده‌ای هستند.
یکی دیگر از معضلات مهم، نرخ بالای تصادفات جاده‌ای است. رتبه دوم نرخ مرگومیر جاده‌ای در خاورمیانه و شمال آفریقا به ایران اختصاص دارد، ضمن اینکه از این لحاظ در رتبه هشتم جهان قرار گرفته است. اکثر تصادفات ناشی از استانداردهای ضعیف رانندگی، شرایط نامناسب نگهداری از جادهها و وسایل نقلیه غیرایمن است. این موضوع باعث افزایش این احتمال می‌شود که تصادفات منجر به ایجاد خسارت در کالاهایی شوند که از طریق شبکه جاده‌ای حمل‌ونقل می‌شوند ومتعاقبا در زنجیره تامین تاخیر ایجاد می‌کند.
زیرساخت‌های ریلی فرسوده‌تر از همیشه
زیرساخت‌های ریلی ایران فرسوده است و به سرمایه‌گذاری نیاز مبرم دارد. سطح پایین کیفیت شبکه ریلی، ضمن کاستن از سرعت ترانزیت کالا، موجب افزایش ریسک تصادفات و خارج شدن قطارها از خطوط ریلی و متعاقبا ایجاد وقفه در زنجیره‌های تامین خواهد شد.
تاسیسات بندری ایران پایین‌تر از سطح استاندارد
تحریم‌های بین‌المللی خسارات سنگینی را به بخش بنادر تحمیل کردند. تحریم‌ها که به‌طور ویژه متصدیان بندری در ایران و شرکت دولتی حمل‌ونقل جمهوری اسلامی ایران را مورد هدف قرار داده‌اند، مانع توانایی‌های عملیاتی آنها می‌شوند. همچنین شرکت‌های بین‌المللی حمل‌ونقل در نتیجه کاهش توان عملیاتی کانتینری بنادر ایران به فعالیت‌های خود در این کشور پایان دادند.
اندن سرمایه‌گذاری ناکافی در تاسیسات بندری و نبود شرکت‌های بین‌المللی متصدی امور بندری جهت نظارت بر فعالیت‌ها همه بنادر ایران باعث شده کیفیت زیرساخت‌ها و تاسیسات بندری ایران پایین‌تر از سطح استاندارد باشد،به علاوه مدیریت بنادر احتمالا قادر نخواهند بود به نحوی مناسب به مسئله افزایش توان عملیاتی بنادر رسیدگی نمایند.
بر اساس گزارش آنکتاد، در حالی که بالاترین امتیاز در شاخص اتصال خطوط 151.91 است، امتیاز ایران در این شاخص 19.8 است که نمایانگر افزایش وابستگی ایران به انتقال محموله‌های بارگیری شده از یک وسیله به وسیله دیگر است. گفتنی است که کشورهای امارات متحده عربی، مصر، عربستان سعودی، مراکش، عمان، لبنان، قطر، اردن، بحرین و عراق در پله‌های بالاتر از ایران از پله اول تا دهم نشسته‌اند و بعد از آنها ایران قرار دارد که 7 کشور لیبی، الجزایر، کویت، سوریه، تونس، یمن و فلسطین در رتبه‌های بعد از ایران قرار دارند.
پیامدهای منفی ایمنی ضعیف در صنعت هواپیمایی
تحریم‌ها به‌شدت بر بخش حمل‌ونقل هوایی ایران تاثیر گذاشته، زیرا مانع از آن شده است که شرکت‌های هواپیمایی بتوانند ناوگان خود را به‌روز کنند. به دلیل به‌روز نشدن هواپیما استانداردهای ایمنی در پروازهای ایران بسیار ضعیف است. این موضوع دو پیامد منفی به‌دنبال داشته است. اول اینکه شمار زیادی از خطوط هواپیمایی خارجی از همکاری با خطوط هواپیمایی ایرانی خودداری می‌کنند و دوم اینکه رشد بخش حمل‌ونقل هوایی کند شده است.
مسائل امنیتی و زیرساخت‌های نامناسب مانع از پیشرفت صنعت حمل‌ونقل هوایی کالا در ایران می‌شود. حجم حمل‌ونقل هوایی کالای ایران در سال 2019 در مقایسه با منطقه درحد متوسط و بالغ بر290/74 میلیون تن- کیلومتر بود که منجر به کسب رتبه هشتم درمیان کشورهای حاضر در خاورمیانه و شمال آفریقا شد.
شبکه حمل‌ونقل ایران از رقابت‌پذیری جا ماند
گزارش یادشده درباره رقابت‌پذیری شبکه حمل‌ونقل ایران در شرایط تحریم نیز گفته است که تحریم‌های بین‌المللی مانع از سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های فرسوده حمل‌ونقل شده‌اند و این مسئله برخی ریسک‌های امنیتی را بر این بخش تحمیل کرده است. از آنجا که عمدتا سرمایه‌گذاران خارجی از ورود به این بازار منع می‌شوند، تحقق پیشرفت‌های مهم در دوره میان‌مدت نیز بعید به نظر می‌رسد. به بیان دیگر، در عین حال که ایران در بهترین موقعیت برای تبدیل شدن به قطب اصلی ترانزیت کالا در مسیرهای تجاری شرق به غرب قرار گرفته است، اما مادامی که این کشور از جامعه بین‌الملل منزوی باشد و تحریم‌ها به قوت خود باقی باشند، بعید است که این پتانسیل محقق شود. در نتیجه، موارد مذکور موجب شده است که شبکه حمل‌ونقل ایران غیررقابتی باقی بماند.
شاخص دیگری که می‌توان با آن مشکلات صنعت حمل‌ونقل ایران را محک زد، گستردگی شبکه حمل‌ونقل است. باید گفت که با اعمال تحریم‌های ثانویه در نوامبر 2018، روند پیشرفت‌ها برای توسعه ارتباطات بین‌المللی متوقف شد و ریسک انزوای ایران از جامعه جهانی افزایش یافت. بر همین اساس وابستگی به شیوه انتقال کالاها از یک کشتی به وسیله حمل‌ونقل دیگر،هزینه‌ها و تاخیر در روند داد‌وستد بین‌المللی را افزایش داده و امتیاز ایران را در زمینه وسعت حمل‌ونقل کاهش می‌دهد.
ایران با کسب امتیاز 54.4 از 100 در مولفه وسعت شبکه حمل‌ونقل، جایگاه هشتم را در بین کشورهای واقع در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا به‌خود اختصاص داده است.
اتکای شدید ایران به روسیه و چین
در چنین شرایطی، ایران بیش از حد به چین و روسیه وابستگی و چسبندگی اقتصادی پیدا کرده است، زیرا به واسطه تحریم‌ها سرمایه‌گذاری شرکت‌های غربی در ایران به امری محال تبدیل شده و درآمدهای دولت را هم کاهش داده است. به همین دلیل ایران برای تامین مالی پروژه‌های زیربنایی خود بیش از پیش به چین و تا حدودی نیز روسیه متکی شده است. تا جایی که طرح مشارکت 400 میلیارد دلاری چین و ایران موجب رشد در بخش حمل‌ونقل ایران به‌ویژه خطوط ریلی مانند خط آهن تهران- مشهر و خط آهن سریع‌السیر تهران- قم- اصفهان خواهد شد. همچنین این موضوع جایگاه ایران را در طرح گسترده‌تر چین به‌نام «یک کمربند – یک جاده» پررنگ‌تر می‌کند و باعث می‌شود که ایران در آن مشارکت موثرتری داشته باشد.
گفتنی است؛ در صورتی ایران بیش از اندازه به چین و روسیه وابسته است که آن دو کشور با وجود اظهار همکاری با ایران اما همیشه بحران‌های اساسی حمایت لازم را از ایران نکرده‌اند و دست ما را خالی گذاشتند. نمونه آشکار این نوع رفتارهای چین و روسیه در تعریف طرح یک کمربند- یک جاده چین و عدم حمایت روسیه در مشکلات حمل‌ونقلی ایران و آذربایجان به‌خوبی دیده می‌شود.
راهکارهای پیشنهادی:
- تقویت کریر توانمند
- اجتناب از خودمالکی در بخش کامیون‌داری
- ارائه تسهیلات کم‌بهره به شرکت‌ها نه اشخاص
- اجازه وورد و رقابت واردات کامیون‌های خارجی با تولیدات داخلی
- تدوین برنامه جامع حمل‌ونقل
- توسعه متوازن در همه بخش‌های حمل‌ونقل
- تلاش برای جذق سرمایه‌گذاری خارجی پس از رفع تحریم‌ها
- استفاده از روش‌های تامین مالی همچون انتشار اوراق اجاره و استفاده از صندوق‌های تامین مالی جهت خرید تجهیزات و به‌روزرسانی صنعت حمل‌ونقل
