پایگاه خبری ترابران– کریدور حملونقل بین‌المللی شمال- جنوب در سال 1993 از سوی وزرای حملونقل کشورهای اروپایی، در اجلاس کمیسیون اروپا در هلسینکی مطرح شد. موافقتنامه این کریدور در سال 2000 (شهریور ماه 1379) در سن‌پترزبورگ به امضای وزیران حملونقل 3 کشور ایران، هند و روسیه رسید. کریدور حملونقل بین‌المللی شمال- جنوب مهم‌ترین حلقه تجارت بین آسیا و اروپا است که در مقایسه با مسیرهای سنتی از نظر مسافت و زمان تا ۴۰ درصد کوتاه‌تر و از نظر هزینه تا ۳۰ درصد ارزان‌تر خواهد بود. بخش مهمی از کریدور شمال – جنوب از خاک ایران می‌گذرد که با تکمیل راه‌آهن قزوین- آستارا در قلمر ایران- امکان دسترسی جادهای و ریلی به کشورهای منطقه قفقاز و روسیه هم میسر خواهد شد.
چند وجهی بودن، ارزان بودن و کوتاه‌تر بودن کریدور شمال- جنوب موجب برتری این مسیر نسبت به راه‌های دیگر است. همچنین تقاطع‌های متعدد این مسیر با کریدورهای آسیای میانه و اروپا از جمله اروپا-آسیا-قفقاز (تراسیکا) و حملونقل زمینی آسیا (آلتید)، مزیت مهم دیگری برای این کریدور است. توسعه مناسبات حملونقلی، افزایش حجم دسترسی به بازارهای جهانی، افزایش حجم حملونقل کالا و مسافر، تامین امنیت سفر، ایمنی و حفظ محیط زیست، هماهنگ‌سازی سیاست‌های حملونقلی و تدوین قوانین مورد نیاز از جمله مهم‌ترین اهداف 3 کشور ایران هند روسیه برای تاسیس این کریدور است. اکنون پرسش اصلی ما این است که ظرفیت‌های موجود ایران در این کریدور در حال حاضر چگونه است و چه سناریوهایی جهت بهره‌برداری حداکثری از آن برای ایران وجود دارد؟
در این‌باره لازم است ابتدا به وضعیت حمل بار در کشور پرداخته شود. در بازه زمانی 1392-1399 در ایران میزان کالای حمل شده به‌طور کلی به شرح جدول و نمودار ذیل است.
جدول 1. میزان کالای حمل شده در سال‌های 1392-1399
| سال | کل بار حمل شده
(میلیون تن) |
حمل جادهای (میلیون تن) | حمل ریلی
(میلیون تن) |
| 1392 | 6/413 | 9/380 | 7/32 |
| 1393 | 9/419 | 385 | 9/34 |
| 1394 | 6/395 | 360 | 6/35 |
| 1395 | 8/427 | 5/387 | 3/40 |
| 1396 | 1/475 | 3/428 | 8/46 |
| 1397 | 5/472 | 422 | 5/50 |
| 1398 | 9/513 | 467 | 47 |
| 1399 | 8/550 | 2/500 | 6/50 |
| متوسط | 65/458 | 35/416 | 3/42 |
ماخذ: سالنامه آماری سازمان راهداری کشور
نمودار 1. روند حمل کالای در کشور در سال‌های 1392-1399
همان‌گونه که در جدول و نمودار بالا مشاهده میشود به‌طور متوسط سالانه 65/458 میلیون تن کالا در کشور حمل شده است که روند این حمل بار در این سال‌ها به‌طور متوسط صعودی بوده است و از این حجم 35/416 میلیون تن (تقریبا 91 درصد) به‌صورت جادهای و 3/42 میلیون تن (9 درصد) به‌صورت ریلی حمل شده است. از این رو باتوجه به نبود زیرساخت کافی حملونقل ریلی و سهم بسیار اندک آن در حملونقل بار در کشور، عمده جابه‌جایی بار به‌صورت جادهای خواهد بود که در ادامه به بررسی وضعیت آن پرداخته خواهد شد.
ظرفیت‌های موجود حملونقل جادهای در ایران
تعداد وسایل نقلیه عمومی باری جادهای برحسب شیوه مالکیت وسیله تا پایان سال 1399 به شرح جدول و نمودار ذیل است.
جدول 2. تعداد و سایل نقلیه عمومی باری برحسب شیوه مالکیت وسیله تا پایان سال 1399
| نوع مالکیت | تعداد | درصد |
| ملکی – شرکت /موسسه | 23.021 | 4/6 |
| ملکی راننده | 289.845 | 4/80 |
| ملکی شرکتی | 21.106 | 9/5 |
| ملکی شخص دیگر | 26.428 | 3/7 |
| جمع | 360.400 | 100 |
ماخذ: سالنامه آماری سازمان راهداری کشور
همان‌گونه که در جدول فوق مشاهده میشود از بیش از 360 هزار ناوگان موجود در کشور، بیش از 80 درصد مالکیت مربوط به ناوگان ملکی رانندگان بوده، 6 درصد ناوگان ملکی شراکتی، 7 درصد ناوگان ملکی شخص دیگر و فقط 6 درصد مربوط به ناوگان ملکی شرکتی بوده است. از این رو واضح است که عمده نقش در این حملونقل بر عهده رانندگانی خواهد بود که به‌صورت شخصی فعالیت دارند. همچنین از مجموع این 360.400 دستگاه موجود، بالغ بر 50 درصد مربوط به 7 استان فارس، اصفهان، خراسان رضوی، آذربایجان شرقی، تهران، آذربایجان غربی و کرمانشاه است. نکته قابل توجه اینکه دو استان هرمزگان و گیلان به‌عنوان مبادی اصلی کریدور شمال جنوب ایران با تعداد مجموعا 11.429 دستگاه در رتبههای 22 و 23 قرار داشته و در مجموع فقط 2.3 درصد ناوگان باری جادهای کشور مربوط به این دو استان است.
وضعیت حملونقل کانتینری در ایران
وضعیت حملونقل کانتینری در ایران به شرح جدول ذیل است.
جدول 3. وضعیت عملیات کانتینری در کشور و بندرعباس
| 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | |
| میزان عملیات کانتینری (میلیون تن) | 4/24 | 4/30 | 8/24 | 23 |
| TEU کشور
(میلیون) |
46/2 | 09/3 | 45/2 | 99/1 |
| TEU بندرعباس
(میلیون) |
11/2 | 61/2 | 1/2 | 68/1 |
| سهم بندرعباس از کشور
(درصد) |
86 | 84 | 86 | 84 |
ماخذ: سالنامه آماری سازمان راهداری کشور
مطابق جدول فوق به‌طور متوسط 85 درصد تعداد کانتینر جابه‌جا شده در کشور مربوط به بندرعباس (بندر شهید رجایی) بوده است.
وضعیت حملونقل فعلی دو استان اصلی کریدور؛ گیلان – هرمزگان
کل حجم بار حمل شده از مبدا این دو استان به کل کشور و از کل کشور به مقصد این دو استان به شرح جدول ذیل است.
جدول 4. میزان کالای حمل شده از مبدا و مقصد دو استان به و از کل کشور
| مسیر | بار حمل شده (میلیون تن) |
| از گیلان به کل کشور | 6/10 |
| از هرمزگان به کل کشور | 20 |
| از کل کشور به گیلان | 14 |
| از کل کشور به هرمزگان | 3/34 |
ماخذ: سالنامه آماری سازمان راهداری کشور
همان‌گونه که در جدول بالا مشاهده میشود از مبدا گیلان به کل کشور سالانه 10.6 میلیون تن بار حمل میشود و از کل استان‌های کشور نیز سالانه 14 میلیون تن بار به مقصد این استان بار صادر میشود. از مبدا هرمزگان سالانه 20 تن کالا به سراسر کشور حمل شده و از کل کشور به مقصد هرمزگان نیز سالانه 34.3 میلیون تن کالا صادر میشود. همچنین بررسی آمار نشان می‌دهد میزان بار جابه‌جا شده از مبدا و مقصد دو استان به یکدیگر نیز نشان می‌دهد کالای حمل شده از مبدا گیلان به مقصد هرمزگان در سال 1399 به میزان 129 هزار تن و از مبدا هرمزگان به گیلان 601 هزار تن بوده است.
تعداد سفر کامیون از مبدا این دو استان به کل کشور و از کل کشور به مقصد این دو استان نشان می‌دهد از مبدا گیلان به کل کشور در سال 1399 تعداد 726 هزار و از کل استان‌های کشور نیز در این سال 972 هزار سفر باری به مقصد این استان صورت گرفته است. از مبدا هرمزگان سالانه یک میلیون و 241 هزار سفر به سراسر کشور انجام شده و از کل کشور به مقصد هرمزگان نیز یک میلیون و 812 هزار سفر صورت گرفته است. همچنین با بررسی آمار تعداد سفر از مبدا و مقصد دو استان به یکدیگر نشان می‌دهد تعداد سفر باری از مبدا گیلان به مقصد هرمزگان در سال 1399 به تعداد 10 هزار و از مبدا هرمزگان به گیلان 31 هزار سفر بوده است.
سناریوهای حملونقل کریدور شمال جنوب در ایران
مسیر الف: بندرعباس – انزلی
این مسیر شامل استان‌های هرمزگان، فارس، اصفهان، قم، تهران، البرز، قزوین و گیلان است. از این رو به بررسی وضعیت حملونقلی این مسیر پرداخته میشود.
جدول 5. تناژ بار حمل‌شده از مبدا و مقصد استان‌های مسیر الف
| ردیف | استان | تناژ بار از مبدا استان (م.ت) | تناژ بار به مقصد استان (م.ت) | تفاوت مبدا به مقصد
(م.ت) |
| 1 | هرمزگان | 23 | 3/34 | 3/11- |
| 2 | فارس | 4/32 | 4/28 | 4 |
| 3 | یزد | 7/29 | 5/20 | 2/9 |
| 4 | اصفهان | 54 | 1/48 | 9/5 |
| 5 | قم | 6 | 6/6 | 6/0- |
| 6 | تهران | 9/33 | 6/47 | 7/13- |
| 7 | البرز | 6/10 | 5/12 | 9/1- |
| 8 | قزوین | 4/10 | 5/12 | 1/ 2- |
| 9 | گیلان | 6/10 | 14 | 4/3- |
| جمع کل | 6/210 | 5/224 | 9/13- | |
ماخذ: سالنامه آماری سازمان راهداری کشور
مطابق جدول فوق در 9 استان بررسی شده مجموعا 210 میلیون تن از مبدا این استان‌ها بار صادر شده و 245 میلیون تن بار به مقصد این استان‌ها حمل شده است. تفاوت مبدا به مقصد این استان‌ها نزدیک به 14 میلیون تن است.
جدول 6. تعداد و ظرفیت سیلوهای دایر و انواع انبار دایر ذخیره گندم بندرعباس (هزار تن)
|
سال |
سیلوی گندم | انبار گندم | ||||
| تعداد | ظرفیت | سرپوشیده معمولی | روباز | |||
| تعداد | ظرفیت | تعداد | ظرفیت | |||
| 1399 | 1 | 50 | 1 | 20 | 1 | 100 |
ماخذ: اداره کل غله و خدمات بازرگانی استان هرمزگان
همان‌گونه که در جدول بالا مشاهده می‌شوند بندرعباس دارای ظرفیت 50 هزار تن سیلو، 20 هزار تن انبار سرپوشیده و 100 هزار تن انبار روباز برای گندم است.
جدول 7. وزن کالاي غیر نفتی تخلیه و بارگیری شده در بنادر بازرگانی استان هرمزگان
| بندر | تخلیه | بارگیری | ||
| مقدار
(هزار تن) |
سهم وزنی (درصد) | مقدار
(هزار تن) |
سهم وزنی
(درصد) |
|
| سیری | 12،390 | 74 | 24،434 | 79 |
| شهید باهنر | 2،736 | 16 | 2،912 | 9 |
| شهید رجایی | 851 | 5 | 219 | 7 |
| قشم | 43 | 2 | 7 | 0 |
| کیش | 241 | 1 | 955 | 3 |
| سایر | 384 | 2 | 2،520 | 9 |
| جمع کل | 16،645 | 100 | 31،047 | 100 |
ماخذ: اداره کل دریانوردی و بنادر استان هرمزگان
همان‌گونه که در جدول بالا مشاهده میشود بیشترین سهم تخلیه و بارگیری مربوط به بندر سیری بوده است.
جدول 8. مقدار و ارزش واردات از بنادر هرمزگان در سال 1399
| شرح | مقدار (هزار تن) | سهم وزنی (درصد) | ارزش (میلیون ریال) |
| محصولات نباتی | 2،181 | 2/29 | 61،264 |
| چربیها | 343 | 5/4 | 12،709،011 |
| محصولات صنایع غذایی | 261 | 5/3 | 9،597،221 |
| محصولات معدنی | 824 | 11 | 11،845،890 |
| محصولات صنایع شیمیایی | 856 | 5/11 | 84،154،304 |
| چوب | 151 | 2 | 446،938 |
| فلزات | 958 | 13 | 51،258،598 |
| ماشین‌آلات | 419 | 6/5 | 158،536،168 |
| سایر | 1472 | 7/19 | 215،150،101 |
| جمع کل | 7،473 | 100 | 543،759،495 |
ماخذ: گمرکات هرمزگان
همان‌گونه که در جدول فوق مشاهده میشود بیشترین سهم وزنی و ارزشی واردات را محصولات نباتی (شامل گندم، ذرت و…) با سهم بیش از 29 درصد به خود اختصاص داده است و پس از آن سایر محصولات و محصولات شیمیایی در رتبه بعدی قرار دارد.
مسیر ب: چابهار – انزلی
این مسیر شامل استان‌های سیستان و بلوچستان، کرمان، یزد، اصفهان، قم، تهران، البرز، قزوین و گیلان است. از این رو، به بررسی وضعیت حملونقلی این مسیر پرداخته میشود.
جدول 9. تناژ بار حمل شده از مبدا و مقصد استان‌های مسیر ب
| ردیف | استان | تناژ بار از مبدا استان (م.ت) | تناژ بار به مقصد استان (م.ت) | تفاوت مبدا به مقصد
(م.ت) |
| 1 | سیستان و بلوچستان | 3/8 | 5/15 | 2/7- |
| 2 | کرمان | 2/36 | 2/22 | 14 |
| 3 | یزد | 7/29 | 5/20 | 2/9 |
| 4 | اصفهان | 54 | 1/48 | 9/5 |
| 5 | قم | 6 | 6/6 | 6/0- |
| 6 | تهران | 9/33 | 6/47 | 7/13- |
| 7 | البرز | 6/10 | 5/12 | 9/1- |
| 8 | قزوین | 4/10 | 5/12 | 1/ 2- |
| 9 | گیلان | 6/10 | 14 | 4/3- |
| جمع کل | 7/199 | 5/199 | 2/0 | |
ماخذ: سالنامه آماری سازمان راهداری کشور
مطابق جدول فوق در 9 استان بررسی شده مجموعا 7/199 میلیون تن از مبدا این استان‌ها بار صادر شده و 5/199 میلیون تن بار به مقصد این استان‌ها حمل شده است. تفاوت مبدا به مقصد این استان‌ها نزدیک به 200 هزار تن است.
جدول 10. تعداد و ظرفیت سیلوهای دایر و انواع انبار دایر ذخیره گندم سیستان و بلوچستان (هزار تن)
|
سال |
سیلوی گندم | انبار گندم | ||||
| تعداد | ظرفیت | سرپوشیده معمولی | روباز | |||
| تعداد | ظرفیت | تعداد | ظرفیت | |||
| 1399 | 9 | 229 | 4 | 38 | 0 | 0 |
| در حال راه اندازی
(چابهار) |
1 | 100 | – | – | – | – |
ماخذ: اداره کل غله و خدمات بازرگانی استان سیستان و بلوچستان
همان‌گونه که در جدول بالا مشاهده میشود این استان دارای ظرفیت 229 هزار تن سیلو، 38 هزار تن انبار سرپوشیده گندم است. همچنین مطابق آخرین اطلاعات یک سیلو 100 هزار تنی در چابهار ساخته شده که طبق گفته مدیران استانی در خردادماه سال جاری به بهره‌برداری خواهد رسید.
جدول 11. وزن کالاي غیر نفتی تخلیه و بارگیري شده در بنادر بازرگانی استان سیستان و بلوچستان در سال 1399
| بندر | تخلیه | بارگیری | ||
| مقدار
(هزار تن) |
سهم وزنی (درصد) | مقدار
(هزار تن) |
سهم وزنی
(درصد) |
|
| شهید بهشتی | 1،415 | 100 | 138 | 100 |
| جمع کل | 1،415 | 100 | 138 | 100 |
ماخذ: اداره کل دریانوردی و بنادر استان سیستان و بلوچستان
همان‌گونه که در جدول بالا مشاهده میشود تنها بندر این استان بندر شهید بهشتی بوده با تخلیه 1،415 هزار تن و بارگیری 138 هزار تن کالای غیرنفتی.
جدول 12. مقدار و ارزش واردات از بنادر سیستان و بلوچستان در سال 1399
| شرح | مقدار (هزار تن) | سهم وزنی (درصد) | ارزش (میلیون ریال) |
| محصولات نباتی | 1.249 | 5/88 | 22.976.618 |
| چربیها | 0 | 0 | 21.563 |
| محصولات صنایع غذایی | 67 | 5 | 1.225.051 |
| محصولات معدنی | 73 | 5 | 459.181 |
| محصولات صنایع شیمیایی | 5/0 | 0 | 13.039 |
| محصولات پلاستیکی | 7 | 0 | 2.451.755 |
| فلزات | 5 | 0 | 63.436 |
| ماشین آلات | 5/1 | 0 | 3.892.723 |
| سایر | 9 | 5/0 | 3.870.083 |
| جمع کل | 1،412 | 100 | 34.973.429 |
ماخذ: گمرکات سیستان و بلوچستان
همان‌گونه که در جدول بالا مشاهده میشود بیشترین سهم وزنی و ارزشی واردات را محصولات نباتی (شامل گندم، ذرت و…) با سهم بیش از 88 درصد به خود اختصاص داده است و پس از آن سایر محصولات صنایع غذایی و محصولات معدنی در رتبه بعدی قرار دارد.
مسیر ج: بندر امام – انزلی
این مسیر شامل استان‌های خوزستان، لرستان، کرمانشاه، همدان، زنجان، قزوین و گیلان است. از این رو به بررسی وضعیت حملونقلی این مسیر پرداخته میشود.
جدول 13. تناژ بار حمل شده از مبدا و مقصد استان‌های مسیر ج
| ردیف | استان | تناژ بار از مبدا استان (م.ت) | تناژ بار به مقصد استان (م.ت) | تفاوت مبدا به مقصد
(م.ت) |
| 1 | خوزستان | 1/42 | 6/33 | 5/8 |
| 2 | لرستان | 6/5 | 5 | 6/0 |
| 3 | کرمانشاه | 9 | 3/13 | 3/4- |
| 4 | همدان | 9/11 | 3/9 | 6/2 |
| 5 | زنجان | 1/9 | 2/8 | 9/0 |
| 6 | قزوین | 4/10 | 5/12 | 1/ 2- |
| 8 | گیلان | 6/10 | 14 | 4/3- |
| جمع کل | 7/98 | 9/95 | 8/2 | |
ماخذ: سالنامه آماری سازمان راهداری کشور
بر اساس جدول بالا، در 8 استان بررسی شده مجموعا 7/98 میلیون تن از مبدا این استان‌ها بار صادر شده و 9/95 میلیون تن بار به مقصد این استان‌ها حمل شده است. تفاوت مبدا به مقصد این استان‌ها معادل 8/2 میلیون تن است.
جدول 14. تعداد و ظرفیت سیلوهاي دایر و انواع انبار دایر ذخیره گندم خوزستان (هزار تن)
|
سال |
سیلوی گندم | انبار گندم | ||||
| تعداد | ظرفیت | سرپوشیده معمولی | روباز | |||
| تعداد | ظرفیت | تعداد | ظرفیت | |||
| 1399-دولتی | 9 | 737 | 12 | 210 | 1 | 150 |
| 1399خصوصی | 13 | 300 | – | – | – | – |
ماخذ: اداره کل غله و خدمات بازرگانی استان خوزستان
همان‌گونه که در جدول فوق مشاهده میشود استان دارای ظرفیت 1.003 هزار تن سیلو، 210 هزار تن انبار سرپوشیده و 150 هزار تن انبار روباز برای گندم است.
جدول 15. مقدار و ارزش واردات از بندر امام خمینی در سال 1399
| شرح | مقدار (هزار تن) | سهم وزنی (درصد) | ارزش (میلیون ریال) |
| محصولات نباتی | 12.230 | 4/70 | 156.873.970 |
| چربیها | 517 | 3 | 18.736.099 |
| محصولات صنایع غذایی | 2.432 | 14 | 42.344.660 |
| محصولات معدنی | 893 | 1/5 | 10.759.509 |
| محصولات صنایع شیمیایی | 437 | 5/2 | 9.929.624 |
| چوب | 412 | 3/2 | 6.112.707 |
| فلزات | 357 | 2 | 16.880.417 |
| ماشین آلات | 93 | 5/0 | 9.318.041 |
| سایر | 4 | 0 | 13.973 |
| جمع کل | 17.374 | 100 | 270.969.000 |
ماخذ: گمرکات خوزستان
بر اساس مندرجات جدول بالا، بیشترین سهم وزنی و ارزشی واردات را محصولات نباتی (شامل گندم، ذرت و…) با سهم بیش از 70 درصد به خود اختصاص داده است و پس از آن محصولات صنایع غذایی در رتبه بعدی قرار دارد.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
مطابق بررسی‌های صورت گرفته و با استناد به آمار موجود می‌توان به شرح ذیل نتیجه‌گیری کرد:
- باتوجه به سهم اندک ناوگان ریلی در حمل بار در کشور (کمتر از 10 درصد) عملا با شرایط فعلی ریلی کشور این نوع حمل از برنامه خارج شده و تمرکز بر حمل بار به‌صورت جادهای خواهد بود.
- بر اساس آمار موجود و حمل متوسط بیش از 416 میلیون تن بار در سال توسط بخش حملونقل جادهای و متوسط رشد سالانه 3/5 درصدی، مطابق آمار آخرین سال به‌طور سالانه امکان افزایش بیش از 25 میلیون تن بار در سال به‌طور طبیعی وجود خواهد داشت.
- باتوجه به نوع مالکیت ناوگان جادهای سه نکته قابل توجه است. نخست آنکه تعداد ناوگان موجود نشان‌دهنده آن است که ظرفیت موجود کافی بوده و نیازی به افزایش آن نیست. دوم آنکه نظر به لزوم هماهنگی بیشتر و رعایت الزامات حاکمیتی بهتر آن است تصدی انجام حمل به شرکت‌های معتبر دولتی نظیر فجر جهاد، آبادان و… محول شود و سوم باتوجه به تعدد بار در کشور و لزوم حفظ رانندگان بهتر است پرداخت کرایه در مقصد و بدون تاخیر باشد.
- متناسب با ظرفیت‌ها درباره بار فله بندر امام و چابهار و درباره بار کانتینری بندرعباس پیشنهاد میشود. درباره اروپا نیز ورود به ماکو، رفتن به آستارا و تغییر اسناد شده و بار در آستارا ترانشیپ شده و با وسیله نقلیه روسی به مقصد ارسال میشود.
- درباره برگشت کانتینر با در نظر گرفتن ترانزیت بودن بار بهتر است باری جهت خالی برنگشتن آن با رعایت الزامات قانونی در نظر داشت.
