ماه گذشته، الکساندر نواک، معاون نخست‌‌‌‌‌وزیر روسیه در جمع هیاتی ایرانی متشکل از ۵۰ نفر از کارشناسان و مدیران ایرانی به ریاست وزیر نفت که در کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و روسیه شرکت کرده بودند، اعلام کرد: «ما برای برداشتن موانع مرزی با کشورهای ثالث، گفت‌وگو و برای برطرف کردن همه موانع کنونی در راه گسترش روابط بازرگانی دوجانبه و دستیابی به توافق‌نامه‌ای درباره ایجاد منطقه آزاد بازرگانی میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا در آینده نزدیک، توافق کرده‌‌‌‌‌ایم.» به گفته نوواک گردش بازرگانی میان روسیه و ایران در هشت‌ماه گذشته سال‌جاری با ۴/۳۶ درصد افزایش به ۳‌ میلیارد و ۳۰۰‌ میلیون دلار رسیده و با توجه به افزایش این رقم با سرعت بی‌سابقه، او بر این باور است که این رقم به‌زودی به چهار ‌میلیارد دلار برسد. البته گسترش روابط اقتصادی با کشورهایی نظیر روسیه و چین که از آن به‌عنوان سیاست نگاه به‌ شرق یاد می‌شود، پیش از وقوع بحران اوکراین نیز از سوی ایران با جدیت پیگیری می‌شد، ولی درگیری مسکو در این مناقشه و به دنبال آن حجم تحریم‌های فزاینده علیه این کشور، باعث شده که برخلاف گذشته اشتیاق روس‌ها نیز برای گسترش روابط تجاری با ایران افزایش یابد و شاهد رفت‌وآمدهای مکرر هیات‌های بلندپایه سیاسی دو کشور و امضای توافقنامه‌ها و اسناد مهم تجاری میان آنها باشیم. در این میان، رونق کریدور شمال- جنوب می‌تواند به توسعه تجارت با کشور‌های حاشیه دریای خزر و به‌ویژه روسیه که سالیانه ۳۰۰ میلیارد دلار واردات دارد و بازار بزرگی محسوب می‌شود، نقش کاتالیزور را بازی کند. بر همین اساس گروه کشتیرانی جمهوری اسلامی طی دو سال اخیر فعالیت خود را در بندر سالیانکا به عنوان یکی از بنادر روسی حاشیه دریای خزر توسعه داده و راهبری آن را در اختیار گرفته است.

به گزارش ترابران، تازه‌‌‌‌‌ترین گزارش گمرک روسیه حاکی از افزایش ۹/۴۴ درصدی ارزش تجارت بین ایران و روسیه در ۶‌ ماه اول سال‌۲۰۲۲ در مقایسه با مدت مشابه سال‌ میلادی گذشته است. بر این اساس ارزش تجارت ایران و روسیه در این بازه به ۲‌ میلیارد و ۸۰۰‌ میلیون دلار رسیده است. طبق این آمار، تجارت میان ایران و روسیه در بازه یک‌‌‌‌‌ساله سال‌۲۰۲۱ نسبت به سال‌۲۰۲۰ نیز به میزان ۴/۸۱ درصد افزایش یافت و از ۲‌ میلیارد و ۲۰۰‌ میلیون دلار به ۴‌ میلیارد دلار رسیده است.

همچنین طبق آخرین آمار گمرک ایران حجم تجارت دو کشور در سال‌۱۴۰۰ بالغ بر ۶۳/۴ میلیارد دلار بوده که از این میزان ۰۵/۴‌ میلیارد دلار سهم صادرات روسیه به ایران و ۵۸۳‌ میلیون دلار میزان صادرات ایران به روسیه است که نشان می‌دهد گذشته از روند افزایشی ارزش کلی مبادلات ایران و روسیه، در این سال‌ها تراز تجاری به نفع روسیه پیش رفته‌، هرچند برخی مقام‌‌‌‌‌های رسمی و شماری از فعالان اقتصادی شرایط جدید ژئوپلیتیک و تحریم‌های وضع‌شده علیه روسیه را فرصتی برای ورود به بازار ۱۰۰‌میلیارد دلاری واردات روسیه ارزیابی می‌کنند و انتظار دارند که این موازنه تغییر کند؛ از جمله علیرضا پیمان‌پاک رئیس سازمان توسعه‌تجارت از ایجاد ظرفیتی ۱۰۰‌ میلیارد دلاری برای کالاهای ایرانی در شرایط جدید روسیه خبر داده و گفته است: «طبق برآوردها‌ عددی بین ۸۰ تا ۱۰۰‌ میلیارد دلار از واردات روسیه از کشورهای غیردوست تامین می‌‌‌‌‌شده و به این ترتیب امروز ظرفیت بسیار بزرگی برای کالاهای ایرانی وجود دارد و در صورتی‌که ما بتوانیم با یک اقدام راهبردی شرایط را به نفع خودمان تغییر دهیم، قطعا می‌توان از بخش زیادی از ظرفیت این بازار استفاده کرد.»

با توجه به اعلام نیازهای وارداتی روسیه در حوزه‌های واردات مواد غذایی همچون خشکبار، خوراک ماهی و میگو، محصولات پتروشیمی مانند پلی استایرن، مصالح ساختمانی مانند کاش، سیمان و سنگ، واردات دارو مانند آنتی‌بیوتیک‌ها و ویتامین‌ها داروهای استروئیدی و بانداژ، لبنیات مانند خامه یخی، واردات فرش ماشینی، واردات صنایع پلاستیکی مانند ورق فویل، نوار پلیمرهای ونیل کلریدی، پلی‌استال‌ها، رزین‌ها، رنگ‌های پلاستیکی و پایه آب، واردات تجهیزات پزشکی مصرفی و سرمایه‌ای و ماشین‌آلات صنعتی (های‌تک) باید دید تشکل‌های صادراتی ایران تا چه اندازه توان تامین این نیازها و ورود به بازار 100 میلیارد دلاری روسیه خواهند داشت.

اما این بلندپروازی نیاز به پیش‌بینی‌های زیرساختی مناسب نیز دارد که در اختیار گرفتن سهم ۵۳ درصدی از بندر سالیانکا آستراخان و راهبری این بندر حاشیه دریای خزر توسط یکی از شرکت‌های زیر مجموعه کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران می‌تواند در همین راستا ارزیابی شود.

بندر سالیانکا در کنار بنادر ماخاچ کالا (قلعه) و بندر عُلیا سه بندر اصلی روسیه در دریای خزر هستند که در کنار دیگر بنادر کوچک روسی دریای خزر 8 میلیون تن کالا در سال عملیات تخلیه و بارگیری دارند. در این میان سهم بندر سالیانکا یک میلیون تن است که با اجرای طرح توسعه آن از سوی گروه کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران و رونق تجاری بین دو کشور ایران و روسیه انتظار می‌رود که این رقم افزایش یابد.

مختصات بندر ایرانی-روسی

بندر سالیانکا بندری سیصد ساله است که از سال ۱۷۲۲ ایجاد و در سال ۱۹۱۲ ثبت ملی شده است. این بندر هم اکنون مهمترین بندر استان آستاراخان روسیه و یکی از سه بندر مهم این کشور در حاشیه دریای خزر به شمار می‌رود. مساحت کل بندر ۱۵۰ هزار مترمربع است که با موافقت نخست‌وزیر جمهوری فدراتیو روسیه به‌زودی 3000 هکتار به آن افزوده شده و به رقم ۱۸۰ هزار مترمربع ارتقا خواهد یافت؛ ضمن اینکه این بندر دارای پنج اسکله است که در خط اسکله‌ای به طول ۷۴۰ متر قرار دارند و ۶ خط آهن به طول ۴۳۲۵ متر نیز در محوطه بندر موجود است. ریل موجود در این بندر، به صورت کامل تعمیر شده و همزمان توسعه آن نیز در دست اقدام است که متعاقب آن طول خط آهن به ۴۶۰۰ متر افزایش می‌یابد.

ظرفیت انبار‌های سرپوشیده بندر سالیانکا ۱۱ هزار و ۶۰۰ تن ارزیابی شده است که از این مقدار مساحت انبار کالا‌های وارداتی 7000 مترمربع است که در پایان طرح توسعه بندر از سوی گروه کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران که در حال اجرا است، به 17.000 مترمربع خواهد رسید. این افزایش ظرفیت در انبار کالا‌های وارداتی بندر سالیانکا در راستای کمک به توسعه صادرات ایران به روسیه خواهد بود.

تجهیزات بندری گروه کشتیرانی، توسعه بندر در بخش تجهیزات را همزمان با توسعه محوطه در دستور کار دارد. بندر سالیانکا، مجهز به ترمینال غلاتی به ظرفیت ۴۰ هزار تن است که طبق برنامه‌ریزی جدید به زودی ظرفیت آن به ۵۵ هزار تن افزایش خواهد یافت؛ ضمن اینکه دستگاه‌های بالابر این ترمینال کاملا بازسازی شده‌اند. جرثقیل‌های پرتابل نیز تعمیر اساسی شده‌اند و جرثقیل ۳۲ تنی جدید نیز برای جابه‌جایی کانتینر در حال نصب است؛ ضمن اینکه جرثقیل‌های دروازه‌ای و جرثقیل ماشینی، از دیگر دارایی‌های بندر، تعمیر و بازسازی شده‌اند.

از دیگر امکانات قابل توجه بندر سالیانکا وجود چمبر یا خشک‌کن چوب است. این دستگاه‌ها قابلیت خشک‌کردن و آفت‌زدایی ۱۴۲۵ مترمکعب چوب در روز را دارند که برای واردات و صادرات چوب به/ از روسیه بسیار اهمیت دارد؛ همچنین بندر مجهز به دو دستگاه لکوموتیو است که آنها نیز پس از انجام تعمیرات در وضعیت عملیاتی قرار دارند. انبار کالا‌های فاسد شدنی و کریدور سرد از دیگر امکانات قابل توجه بندر سالیانکا هستند.

حجم سرمایه‌گذاری در بندر سالیانکا

بندر سالیانکا ۲۰ درصد از حجم عملیات بندری در بنادر استان آستاراخان روسیه را به خود اختصاص داده است. بار‌های عمده‌ای که در این بندر تخلیه و بارگیری می‌شوند، شامل غلات، بار‌های کانتینری، فلزات، چوب، روغن خوراکی و مواد غذایی است.

میزان سرمایه‌گذاری صورت گرفته در بندر سالیانکا از سوی گروه کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران حدود ۱۰ میلیون دلار است. بخشی از این رقم صرف خرید شناوری با قابلیت حمل ۲۷۰ دستگاه کانتینر شده است که قسمت اعظم هزینه خرید آن، از طریق اعتبارات بانکی روسیه تامین خواهد شد. برخی از تجهیزات نو مورد نیاز در بندر نیز با سرمایه‌گذاری صورت گرفته، تهیه شده‌اند. اسکله‌ها و جاده‌های داخلی بندر کاملاً بازسازی شده‌اند و با نصب صفحات بتنی ۱۰ هزار متر مربع از محوطه گمرکی، بهسازی شده و محوطه مناسبی برای عملیات کانتینری فراهم شده است.

میزان عملیات تخلیه و بارگیری این بندر تا پیش سرمایه‌گذاری صورت گرفته ۵۰ هزار تن در ماه بوده است که انتظار می‌رود با سرمایه‌گذاری صورت گرفته این رقم تا ۷۰ درصد افزایش یافته و به رقم ۸۵ هزار تن عملیات تخلیه و بارگیری در ماه برسد.

طبق اعلام روابط عمومی گروه کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران، طی ۹ ماهه سال جاری میلادی ۴۷۰ هزار تن عملیات بندری در بندر انجام شده است که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۳۰ درصد افزایش نشان می‌دهد؛ ضمن اینکه عمده این کالا‌ها مبادلات تجاری ایران و روسیه بوده‌اند.

کالای وارداتی از ایران به بندر سالیانکا طی مدت یاد شده ۳۵ هزار تن بوده که این رقم نسبت به سال قبل ۴۵ درصد رشد داشته است همچنین حمل کانتینری بار نیز در ۹ ماهه سال جاری میلادی نسبت به مدت مشابه سال قبل ۱۵۰ درصد افزایش یافته است.

گروه کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران به عنوان راهبر بندر سالیانکا، دفتر نمایندگی خود را در روسیه در قالب یک شرکت توسعه داده و نمایندگی تمام شرکت‌های تابعه خود را در این دفتر متمرکز ساخته است. یکی از مهم‌ترین ماموریت‌های این شرکت توسعه فعالیت‌های گروه کشتیرانی و بندر سالیانکا در کریدور شمال- جنوب عنوان شده است. شرکت یاد شده در کانون‌های تجاری روسیه مانند مسکو و سن‌پترزبورگ دفاتری را تاسیس کرده تا مراودات تجاری این کشور در متن کریدور شمال-جنوب را به مقاصدی مانند هند، چین، امارات، کشور‌های حوزه CIS و… تسهیل کند.

سالیانکا؛ سمبل تجارت ایران در بازار روسیه است

ماه گذشته مدیر بندر ایرانی سالیانکا آستراخان روسیه نیز طی بازدید هیات تجاری ایرانی، گزارشی از توانمندی‌ها، ظرفیت‌ها، امکانات و میزان تخلیه و بارگیری کالا اشاره ارائه داد. داریوش جمالی توضیح داد: «وجود 4000 متر خط راه‌آهن، واگن‌های حمل غلات، شش خط ریل راه‌آهن، انبارها و سیلوها از جمله ویژگی‌ها و مزیت‌های بندر سالیانکا است.»

مدیر بندر سالیانکا، کالاهای صادراتی روسیه از این بندر به ایران را شامل غلات، چوب، روغن گوشت قرمز و تجهیزات و قطعات عنوان و اضافه کرد: «میوه و خشکبار، سبزیجات، سیمان محصولات غذایی فرآوری‌شده پارچه و سرامیک هم محصولاتی است که از ایران به روسیه وارد می‌شود.»

جمالی با تاکید بر سهم ۵۳ درصدی بندر سالیانکا که در اختیار یکی از شرکت‌های زیر مجموعه کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران است، به ظرفیت ۶۷۰ هزار تنی تخلیه و بارگیری این بندر در بین ۱۵ بندر آستراخان که در اغلب کالا‌ها دارای رتبه یک و دو تجارت است، اشاره و اظهار کرد: «این بندر ظرفیت بیش از ۵۰ هزار تن بارگیری و تخلیه را در طول یک ماه دارد و بر اساس سرمایه‌گذاری در حال انجام، قصد داریم این میزان را به ۶۰ هزار تن برسانیم.»

مدیر بندر ایرانی سالیانکا آستراخان با اشاره به اینکه رودخانه ولگا با ۸۰ درصد حجم آب‌های ورودی به دریای خزر تنها آبراه قابل کشتیرانی در روسیه است که با استفاده از کانال «ولگا- دن» ارتباط مستقیم با آب‌های آزاد را میسر می‌سازد، افزود: «در گذشته، هیچ کشتی ایرانی اجازه ورود به ولگا را نداشت، اما اکنون شرایط کاملا متفاوت است، یعنی هیچ کشتی ایرانی در پشت لنگرگاه متوقف نمی‌شود، بنابراین این بندر تضمینی برای پیوستگی ما حتی با بنادر کشورهای دیگر حاشیه دریای خزر است.»

جمالی با اشاره به اینکه کشتیرانی جمهوری اسلامی برای نخستین بار در اواسط خرداد ماه، حمل اولین محموله ترانزیت چندوجهی از روسیه به هند را از طریق کریدور شمال-جنوب موسوم به INSTC آغاز کرد، توضیح داد:«این محموله‌ها در گذشته به‌صورت موردی و مقطعی حمل می‌شد، ولی با تلاش‌های تیم کشتیرانی موفق شدیم به‌صورت سراسری و البته پایلوت سازوکاری را ایجاد کنیم که کانتینرها از روسیه به هند و یا آسیای دور فقط با یک بارنامه سراسری حمل شود که این مهم دقیقا هدف و روح اصلی راهگذر شمال – جنوب خواهد بود.»

جمالی کاهش هزینه‌های حمل شامل هزینه بنادر و گمرک، کاهش مدت زمان ماندگاری کانتینرها، سرعت در تحویل کالا، حذف خطر صاحبان کالا در حمل داخلی کانتینر پر و خالی، سند حمل معتبر جهت مسائل حقوقی و جبران خسارت احتمالی، تسریع در عملیات بانکی و افزایش اعتبار تجاری را ازمزایای بارنامه سراسری اعلام کرد و افزود: محموله ذکر شده شامل دو کانتینر ۴۰ فوتی از مبدا سن‌پترزبورگ واقع در روسیه به راه افتاده و پس از انتقال به بندر آستاراخان تحت یک بارنامه سراسری وارد منطقه آزاد انزلی شدند و سپس توسط حمل زمینی به بندر عباس انتقال یافتند و از آنجا توسط کشتی‌های کانتینربر به بندر ناواشیوا هند انتقال پیدا کردند.»

پای لنگ زیرساخت‌های لجستیکی

اما همه این امیدواری‌ها درباره توسعه تجارت ایران و روسیه، در حالی ابراز می‌شود که رئیس اتاق مشترک ایران و روسیه معتقد است نوسانات نرخ ارز، عدم ثبات قوانین صادراتی و فقدان زیرساخت‌های لجستیکی سه مانع اصلی در این مسیر محسوب می‌شوند.

هادی تیزهوش‌تابان، رئیس اتاق مشترک ایران- روسیه می‌گوید: «از آنجا که عمده محصولات صادراتی ایران به روسیه میوه و سبزیجات است که برای حمل آنها به کانتینرهای یخچالی نیاز است، نبود ظرفیت کافی ناوگان در این بخش و هزینه‌های بالای حمل‌ونقل، صادرات از ایران را با چالش مواجه کرده است.»

او می‌افزاید: «نوسانات نرخ ارز در فرآیند قیمت‌گذاری محصولات، امکان رقابت‌پذیری کالاهای ایرانی را با رقبای منطقه‌ای محدود می‌کند و بی‌ثباتی قوانین صادراتی اطمینان مشتریان روس به بازار ایران به‌عنوان یک بازار با ثبات را از بین می‌برد. اگرچه ابلاغ چندی پیش آیین‌نامه اجرایی ماده 24 قانون بهبود مستمر محیط کسب‌وکار از سوی معاونت حقوقی رئیس‌جمهور با هدف پرهیز از صدور قوانین و بخشنامه‌های خلق‌الساعه امید به بهبود در این بخش را افزایش داده، اما این نگرانی‌ها هنوز به قوت خود باقی است.»

تیزهوش خاطرنشان می‌کند: «قیمت بالا و کیفیت پایین برخی محصولات تولیدی کشور و همچنین عدم اطلاع کافی تجار و بازرگانان از الزامات و استانداردهای بازار روسیه و به دنبال آن عدم رضایت مشتریان روسی از کالاهای ایرانی مانع مهم دیگر در مسیر توسعه تجارت با این کشور است.»

او تاکید می‌کند که نبود شناخت دقیق و درست از سطح کیفیت و سلیقه مشتریان روس باعث شده که ایران در عمل جز در حوزه محصولات کشاورزی، میوه و سبزیجات نتواند مشتریان بیشتری در روسیه جذب کند.

نگاه جزیره‌ای دستگاه‌ها و نهادهای دولتی به فرآیند بازرگانی خارجی، فقدان دیپلماسی اقتصادی موثر در وزارت امور خارجه، عدم حمایت لازم از بازرگانان فعال در بازارهای هدف توسط وزارت امور خارجه، زمان‌بر بودن فرآیند اخذ مجوزهای مورد نیاز تجارت خارجی، عدم توجه به تولید صادرات محور و صادرات محصولات براساس مازاد عرضه و عدم حمایت لازم از صادرکنندگان و لغو حمایت‌های موجود در قانون به بهانه‌های مختلف از دیگر موانع داخلی توسعه تجارت ایران و روسیه است که هادی تیزهوش‌تابان در سخنان خود بر آن‌ها تاکید می‌کند.

با این اوصاف، باید دید که آیا پیش‌بینی‌های افزایش مراوردات تجاری و درآمدزایی کریدور شمال -جنوب و بندر سالیانکا محقق خواهد شد یا باید شاهد غافلگیری‌های دیگر و نهایتاً جا ماندن از غافله باشیم.