در گزارشی که معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران تهیه کرده است، تجارت کالایی ایران با اتحادیه اروپا (27 کشور) طی سال‌های اخیر و با استفاده از داده‌های مرکز آمار این اتحادیه، بررسی و با تجارت مشابه در کشورهای عربستان سعودی، ترکیه، برزیل، اندونزی و ویتنام مقایسه شده است. نتایج این بررسی تاییدی بر این مدعا است که تجارت کالایی ایران با اتحادیه اروپا از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست و روند صادرات و واردات واقعی نشان از تضعیف عمومی آن طی سال‌های اخیر دارد و حتی با وجود اینکه طی سال 2022، به‌دلیل اختلالات در زنجیره تامین جهانی و تهاجم روسیه به اوکراین شاهد افزایش قابل‌توجه قیمت کالاهای مبادلاتی به‌ویژه در حوزه انرژی در جهان بودیم که برخی اقتصادها از جمله عربستان سعودی توانستند منافع ارزی معناداری در حوزه صادرات نفتی به اتحادیه اروپا کسب کنند، ایران به علت تحریم‌ها نتوانست از این بازار حتی در سطحی مشابه اقتصادهای غیرصادرکننده نفتی هم استفاده کند.

به گزارش پایگاه خبری ترابران، تجارت کالایی ایران با اتحادیه اروپا در سال 2022 هم در حوزه صادرات و هم واردات با افزایش ارزش همراه بود، ولی افزایش مزبور به‌دلیل اندک بودن، موجب ارتقای معنادار سطح صادرات کالایی ایران به این اتحادیه نشد؛ تا آنجا که تراز تجاری ایران با این اتحادیه در سال مورد بررسی، منفی 1/3 میلیارد یورو بوده که نسبت به سال 2021 تضعیف شده است. لازم به توضیح است که واردات کالایی ایران در سال 2022 از اتحادیه اروپا حدود 2/4 میلیارد یورو بود که نسبت به سال 2021، حدود 4/6 درصد رشد داشت. صادرات کالایی ایران هم در سال 2022 افزایشی به میزان 134 میلیون یورو داشت و به حدود 1/1 میلیارد یورو رسید.

این در حالی است که برخلاف ایران، تجارت کشورهای ترکیه، عربستان سعودی، برزیل، اندونزی و ویتنام با اتحادیه اروپا هم در بخش صادرات و هم واردات رشد قابل‌توجهی را در سال 2022 تجربه کردند. صادرات ترکیه به این اتحادیه در سال 2022 با افزایش بیش از 20 میلیارد یورویی، عربستان سعودی با افزایش 23 میلیارد یورویی، برزیل با افزایش 17 میلیارد یورویی، ویتنام با افزایش 8/12 میلیارد یورویی و اندونزی با افزایش 6/6 میلیارد یورویی همراه بود که به‌مراتب بیشتر از رشد 2/0 میلیارد یورویی ایران در همین مدت است.

واردات کشورهای منتخب نیز در سال 2022 در مقایسه با واردات ایران از اتحادیه اروپا هم از منظر سطح و هم از لحاظ میزان افزایش، از عملکرد بالاتری در مقایسه با سال 2021 برخوردار بوده است. مقایسه صادرات با واردات کشورهای منتخب در سال 2022 نشان می‌دهد که تراز تجاری اقتصادهای ویتنام، اندونزی، عربستان سعودی و برزیل با اتحادیه اروپا در سال 2022 مثبت و به‌ترتیب برابر با 6/38 میلیارد یورو، 3/14 میلیارد یورو، 3/12 میلیارد یورو و 7 میلیارد یورو بوده، در حالی که تراز تجاری ترکیه حدود منفی یک میلیارد یورو بوده است.

صادرات به تفکیک مقاصد، ارزش و مقدار

بررسی تفکیک صادرات کالایی ایران به اتحادیه اروپا بر حسب مقاصد عمده طی سه سال اخیر نشان می‌دهد که تغییر قابل‌توجهی در ترکیب مقاصد صادراتی ایران به‌استثنای کاهش سهم برخی مقاصد مانند هلند صورت نگرفته و تقریباً روند عمومی صادرات به تفکیک مقاصد عمده نیز مشابه کل ارزش صادرات، افزایشی است. کشورهای آلمان، ایتالیا، اسپانیا و رومانی چهار مقصد اصلی کالاهای صادراتی ایران را با سهم 64 درصد از کل ارزش صادرات در سال 2022 تشکیل می‌دهند. بالاترین رشد ارزشی صادرات ایران در سال 2022 نسبت به سال قبل در میان مقاصد منتخب، مربوط به کشورهای اسپانیا (2/52 درصد)، لهستان (5/51 درصد)، هلند (44 درصد) و بلغارستان (43 درصد) و کمترین رشد نیز مربوط به کشورهای ایتالیا (8/9-درصد) و اتریش (8/7- درصد) است.

بر خلاف ارزش، روند عمومی مقدار صادرات کالایی ایران به اتحادیه اروپا طی سه سال اخیر، کاهشی بوده است. مقایسه روند صعودی ارزش با روند نزولی مقدار صادرات ایران به این اتحادیه، موید این است که انتفاع ایران طی مدت مورد بررسی صرفاً از محل افزایش میانگین قیمت‌های صادراتی و نه رشد حجم صادرات حاصل شده و این در حالی است که متغیر حجم صادرات به‌دلیل آنکه به‌نوعی معرف تغییرات حقیقی صادرات است، از اهمیت بیشتری در تحلیل تجارت برخوردار است. البته باید متذکر شد که مقدار صادرات کالایی ایران به اتحادیه اروپا در سال 2022 نسبت به 2021 حدود 3 درصد افزایش یافت و به حدود 549 هزار تن رسید، اما با وجود رشد مزبور، مقدار صادرات ایران در سال 2022 در سطحی کمتر از صادرات 659 هزار تنی در سال 2020 قرار گرفت.

با وجود افت مقدار کل صادرات کالایی ایران به اتحادیه اروپا، در میان کشورهای بررسی‌شده، مقدار صادرات به کشورهای اسپانیا (8/49 درصد)، بلغارستان (15 درصد)، هلند (5/9 درصد) و رومانی (2 درصد) در سال 2022 نسبت به 2021 افزایش داشته است. در همین بازه زمانی، بیشترین افت مقداری صادرات ایران مربوط به کشورهای آلمان (21- درصد)، ایتالیا (16- درصد) و بلژیک (12- درصد) است.

صادرات نفتی

به‌دلیل بحران تامین انرژی لازم در منطقه اروپا (ناشی از تهاجم روسیه به اوکراین و کاهش واردات گاز از روسیه) برخی کشورهای صادرکننده نفت از جمله عربستان سعودی با استفاده از این فرصت، صادرات اقلام نفتی خود را به اتحادیه اروپا در سال 2022 افزایش دادند. صادرات عربستان سعودی در سال مزبور ناشی از افزایش توأم مقدار و افزایش قیمت جهانی انرژی، به 3/36 میلیارد یورو رسید که نسبت به سال 2021 بیش از 136 درصد رشد کرد.

صادرات اقلام نفتی کشورهای برزیل، اندونزی و حتی ترکیه به این اتحادیه نیز طی روند افزایشی در سال 2022 به‌ترتیب برابر با 10 میلیارد یورو، 5/1 میلیارد یورو و 6/3 میلیارد یورو بود که بین 81 تا 763 درصد نسبت به سال 2021 افزایش یافت.

ارزش صادرات اقلام نفتی ایران به اتحادیه اروپا در سال 2022 همچنان در سطح کمی باقی ماند و با وجود افزایش 94 درصدی در مقایسه با سال 2021 به 10 میلیون یورو هم نرسید.

واردات به تفکیک مبادی، ارزش و مقدار

روند واردات کالایی ایران از اتحادیه اروپا طی سه سال اخیر افزایشی بوده و از 7/3 میلیارد یورو در سال 2020 به 2/4 میلیارد یورو در سال 2022 نزدیک شده است، با این حال، بررسی تفکیک واردات کالایی ایران از اتحادیه اروپا بر حسب مبادی عمده طی سه سال اخیر نشان می‌دهد که تغییر قابل‌توجهی در ترکیب مبادی عمده وارداتی صورت نگرفته و همچنان کشورهای آلمان، ایتالیا و هلند در صدر مبادی وارداتی با سهم 60 درصدی از کل ارزش واردات در سال 2022 قرار دارند. بالاترین رشد ارزشی واردات ایران در سال 2022 نسبت به سال قبل در میان مبادی منتخب، مربوط به کشورهای فرانسه (40 درصد)، ایتالیا (23 درصد) و بلژیک (16 درصد) و کمترین رشد نیز مربوط به کشورهای رومانی (33- درصد) و هلند (12- درصد) است.

اگرچه روند عمومی مقدار واردات کالایی ایران از اتحادیه اروپا طی سه سال اخیر، با متوسط رشد سالانه 6/5 درصد، افزایشی بوده، اما در سال 2022 بر خلاف سال 2021، کاهش مقدار واردات از این اتحادیه به میزان 5/15 درصد و رسیدن به رقم 56/2 میلیون تن روی می‌دهد. مقایسه افزایش ارزش با مقدار واردات از اتحادیه اروپا، مشابه حوزه صادرات، مبین رشد میانگین قیمت کالاهای مبادلاتی در این حوزه است. علاوه بر این، نسبت مقدار واردات کالایی ایران از اتحادیه اروپا به مقدار صادرات به این اتحادیه در سال 2022، حدود 7/4 بوده که به‌معنای واردات مقداری به‌مراتب بیشتر در قیاس با مقدار صادرات است.

با وجود افت مقدار کل واردات کالایی ایران از اتحادیه اروپا در سال 2022، در میان کشورهای بررسی‌شده، مقدار واردات از کشورهای فرانسه (15 درصد) و آلمان (12 درصد) نسبت به 2021 افزایش داشته است. در همین بازه زمانی، بیشترین افت مقداری واردات مربوط به کشور رومانی (55- درصد) است.

ترکیب صادرات کالایی ایران به اتحادیه اروپا

چهار گروه کالایی شامل مواد و محصولات شیمیایی به ارزش حدود 311 میلیون یورو، محصولات غذایی و حیوانات زنده به ارزش 258 میلیون یورو، کالاهای صنعتی طبقه‌بندی شده بر حسب ماده سازنده به ارزش 251 میلیون یورو و مواد خام غیرخوراکی به‌جز سوخت، گروه‌های عمده صادرات کالایی ایران به اتحادیه اروپا طی سال 2022 را تشکیل می‌دهند. به‌استثنای دو گروه کالایی محصولات غذایی و حیوانات زنده و گروه نوشیدنی‌ها و دخانیات، در سایر گروه‌ها، صادرات ایران به اتحادیه اروپا در سال 2022 با افزایش ارزش 12 تا 311 درصدی در مقایسه با سال 2021 همراه بوده که بالاترین رشد متعلق به گروه روغن‌ها و چربی‌ها و سوخت‌های معدنی است.

سه گروه کالایی عمده وارداتی ایران از اتحادیه اروپا طی سال 2022 به‌ترتیب شامل ماشین‌آلات و تجهیزات حمل‌ونقل با ارزش 28/1 میلیارد یورو، مواد شیمیایی با ارزش حدود 1/1 میلیارد یورو و محصولات غذایی با ارزش 857 میلیون یورو بوده که در مجموع سهم 77 درصدی از کل ارزش واردات ایران از این اتحادیه را تشکیل داده‌اند. ارزش واردات گروه کالاهای گوناگون از اتحادیه اروپا در سال 2022 نسبت به سال قبل از آن، بین منفی 13 درصد تا مثبت 131 درصد رشد داشته که بالاترین افزایش متعلق به واردات روغن‌ها و چربی‌ها و بیشترین کاهش نیز به استثنای سایر کالاها، مربوط به مواد خام غیرخوراکی به جز سوخت است.