ترابران- جمهوری آذربایجان، ارمنستان و روسیه با امضای توافقی در روز 10 نوامبر (بیستم آبان ماه) به جنگ بر سر منطقه قره‌باغ که از اواخر تابستان آغاز شده بود، پایان دادند. براساس این توافق، نیروهای ارمنی باید از سه منطقه که از سال 1994 در اشغال خود داشتند، خارج شوند و جمهوری آذربایجان نیز بخش‌هایی از قره باغ و نواحی اطرافش را که در این جنگ گرفته نگه می‌دارد. همچنین ارمنستان باید از دالان لاچین که مسیر ارتباطی مهمی بین ارمنستان و قره باغ بود صرف نظر کند. متن بیانیه مشترک شامل 9 بند بود که بند آخر از این قرار است: یک راهرو جدید از نخجوان به آذربایجان تحت کنترل روسیه افتتاح می‌شود.
ایجاد دالان ارتباطی بین آذربایجان و نخجوان واکنش برخی خبرگزاری‌های داخلی و کابران شبکه‌های مجازی را برانگیخت به طوری که بازنده اصلی این درگیری را ایران قلمداد کردند چراکه معتقد بودند با تحولات پیش رو، تقریبا نوار مرزی ایران با ارمنستان از دست خواهد رفت و ترکیه نیز دیگر برای دسترسی به آذربایجان نیازی به مسیر ترانزیتی ایران نخواهد داشت. برای کسب اطلاعات بیشتر، با مدیران‌عامل سه شرکت که در مسیر ارمنستان فعالیت می‌کنند، گفت‌وگو کردیم که شما را به خواندن نظرات متفاوت آنها نسبت به پیامدهای توافق جدید ارمنستان و آذربایجان دعوت می‌کنیم.
جواد انصاری، مدیرعامل شرکت تیرکاران، با بیان اینکه با شروع کرونا، کشور ارمنستان ورودی مرزهای خود را بست و هیچ کامیون و هچ تبعه ایرانی را از مرز زمینی راه نداد، افزود: «بعد از آن قرار شد کامیون‌ها به صورت کاروانی بروند، کامیون‌ها را در گروه‌های 20تایی جمع می‌کردند و با یک اسکورت می‌بردند تا بارشان را تخلیه کنند و برگردند. مجددا زمانی که اپیدمی کرونا شدت گرفت، مرزها را بستند و گفتند که هیچ کامیون ایرانی اجازه ندارد، وارد خاک ارمنستان شود.»
او ادامه داد: «بعد از چند روز، گفتند بارها با کامیون ایرانی وارد محوطه گمرکی نقطه صفر ارمنستان شده، آنجا تخلیه و مجددا در کامیون‌های ارمنی بارگیری شود، اما چون ارمنستان از نظر لجستیکی امکانات ورود این تعداد کامیون را نداشت، در نتیجه کامیون‌ها صف‌های طولانی بستند و ازدحام زیادی ایجاد شد. وقتی کامیونی به مرز نوردوز می‌رسید، یک هفته طول می‌کشید که بار خود را خالی کند و برگردد.»
انصاری با اشاره به اعتراض راننده‌های ارمنی به ارگان مربوطه بابت تاخیر ایجاد شده توضیح داد: «پس از آن، قرار شد مانند گذشته که تخلیه و بارگیری بخشی از کالا در ایران در مرز نوردوز انجام و ترانشیپ می‌شد کار ادامه پیدا کند، اما همچنان اجازه ورود کامیون‌های ایرانی به جز کانترهای سوخت را نمیدادند، تا اینکه بعد از کنترل و مهار میزان شیوع کرونا، مجددا رفت‌وآمد آزاد شد و از آن زمان تاکنون، کامیون‌های ایرانی چه تانکر، چه کالای تجاری به راحتی می‌روند و محموله‌های خود را در مقصد تعیین شده در ارمنستان تخلیه می‌کنند و برمی‌گردند.»
او با اشاره به اینکه ارمنستان برای راننده‌های ایرانی الزام تست کرونا ندارد، خاطرنشان کرد: «ولی مسافران باید یا تست کرونا داشته باشند یا تعهد بدهند که وقتی به مقصد رسیدند دو هفته از منزل بیرون نیایند. البته مرز زمینی برای همه ایرانی‌ها باز نیست، فقط برای کسانی که اقامت ارمنستان را دارند، یا ارمنی ارمنستان هستند یا از بستگان درجه یک شهروندان ارمنی هستند.»
او افزود: «البته حدود یک ماه است که همه مسافران را با پرواز هوایی می‌پذیرند، به شرطی که در ایران از سه روز قبل از پرواز تست کرونا داشته باشد یا اینکه حدود 50 دلار یا 20 هزار درام (پول ارمنستان) در فرودگاه باید بدهند تا تست کرونا بگیرند، دو ساعت بعد هم نتیجه آن را اعلام می‌کنند. در بعضی شرایط تعهد هم قبول می‌کنند که به جای تست مسافر تعهد بدهد دو هفته از منزل بیرون نیاید.»
مدیرعامل شرکت تیرکاران با بیان اینکه شیوع کرونا بر روند فعالیت آنها تاثیر قابل توجهی نداشته است، گفت: «هر سفارشی که از ارمنستان می‌آید انجام می‌شود و مانعی برای تردد وجود ندارد. البته همان طور که اشاره کردم در مواقعی روند تردد کند شده، اما فقط شیوه حمل تفاوت داشته و تخلیه و بارگیری در مرز انجام می‌شده است.»
او درباره عمده باری که از ایران به سمت ارمنستان صادر می‌شود، اظهار داشت: «مصالح ساختمانی، مواد پتروشیمی، نهادههای کشاورزی، ادوات کشاورزی، نمک و مواد اولیه کالاهایی است از ارمنستان درخواست می‌شود و تجار، صادرکنندگان و تولیدکنندگان ایرانی آنها را ارسال می‌کنند.»
انصاری ادامه داد: «دولت ارمنستان از طریق سفیر فعالی که در ایران دارد (آقای آرتاشس تومانیان) همواره سعی کرده که نظر تولیدکنندگان و سرمایه‌گذاران ایرانی را جلب کند تا مواد اولیه یا قطعات منفصله از ایران به ارمنستان ببرند و درآنجا محصول ایرانی را با نام ارمنستان تولید و به بازارهای دیگری که در دنیا وجود دارد و ما امکان فروش به آنها داریم صادر کنند.»
او یادآور شد: «این همکاری تا آن حدی که لازم بوده اتفاق نیفتاده است، ولی برای تجار ایرانی هم همیشه این پرسش مطرح بوده که با توجه به تحریم‌ها و غیرممکن شدن نقل‌وانتقالات بانکی، انتقال وجه چطور باید انجام شود. این مسئله یکی از موانع اصلی است که سرمایه‌گذاران ایرانی جرئت نمی‌کنند دست به چنین کاری بزنند.»
مدیرعامل شرکت تیرکاران با بیان اینکه صادرکننده ایرانی در ازای خدمات یا کالایی که به ارمنستان می‌فرستد مشکلی از نظر دریافت پول ندارد ولی انتقالش سخت است، گفت: «با توجه به اینکه یک بانک ایرانی و شعبه‌ای از بانک ملت بیش از 20 سال سابقه فعالیت در ارمنستان دارد، تا دو سال پیش انتقال پول عملی بود، ولی از زمانی که ترامپ آمد و تحریم‌ها را تشدید کرد این راه هم بسته شد. اکنون صادرکنندگان به روش‌های مختلف پول خود را به صورت دستی و نقدی دریافت می‌کنند یا اینکه شرکت‌ها در جاهای دیگری و به نام دیگری حساب بانکی بازمی‌کنند تا رد پایی از ایرانی بودنشان نباشد.»
او در واکنش به اخباری درباره توافق جدید بین ارمنستان و آذربایجان و تاثیر آن روی ترانزیت از قلمرو ایران گفت: «من دقیقا در جریان این ماجرا هستم، این شایعه است و اکنون به راحتی تردد صورت می‌گیرد، حتی در روزهای جنگ که این دو کشور شدیدا با هم درگیر بودند، ترانزیت از ایران خیلی روان انجام می‌شد. شرکت ما روزانه 3 تا 5 کامیون در حال تردد در این مسیر دارد و هیچ مانعی برای تردد کامیون‌های ایرانی وجود ندارد.»
انصاری با تاکید بر اینکه شایعه‌ای که مرز ایران با ارمنستان بسته شده، درست نیست، تصریح کرد: «نوار مرزی تغییری نکرده است. مردم تحت تاثیر این شایعات قرار نگیرند. شرکت ما به صورت مرتب، هم از بندرعباس به ارمنستان ترانزیت دارد، هم به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس از طریق بندرعباس، هم به کشور عراق. هفته‌ای حداقل 20 کامیون ما برای عراق ترانزیت داریم. سایر شرکت‌ها هم همین طور و فکر نمی‌کنم در هفته کمتر از 50 تا 60 کامیون بار ترانزیت از ارمنستان به کشور عراق تردد داشته باشند.»
او تصریح کرد: «من خودم یکی از فعالان ایجاد مسیر ترانزیت از مسیر ارمنستان برای دستیابی به بندر پوتی گرجستان هستم که پتانسیل خوبی وجود دارد، ولی کوهستانی بودن مسیر و هزینه ارمنستان برای عوارض جاده باعث گران تمام شدن مسیر می شود. در حال مذاکره هستیم که بتوانیم ارمنستان راضی کنیم این هزینه را بردارد که طبیعتا هم به نفع ناوگان ایرانی می‌شود، هم به نفع ارمنستان چون اگر ناوگان عبور کند، در آن کشور هزینه می‌کند.»
انصاری درباره میزان همکاری مسئولان دولتی برای تقویت روابط دیپلماتیک و حمایت از ترانزیت گفت: «سعی مسئولان همیشه بر این بوده و من چند سال است که به همراه هیئت‌های مختلف دولتی به این دو کشور سفر کرده‌ام. حدود چهل روز پیش هم کمیته مشترک حمل‌ونقل ایران و ارمنستان به صورت مجازی با حضور آقای هدایتی، مدیرکل دفتر ترانزیت، و همچنین معاون وزیر و رئیس کمیته درآمدهای دولتی ارمنستان (همان کمیته‌ای که عوارض جاده را می‌گیرد) برگزار و مذاکرات مفصلی انجام شد. آنها همیشه قول بررسی و لغو عوارض را می‌دهند، ولی ارمنستان کشوری است که منابع زیرزمینی کمی دارد و سعی می کند منابع مالی خود را از طریق چنین درآمدهایی تامین کند.»
او افزود: «سه سال پیش، با آقای کشاورزیان به گرجستان رفتیم، جاده‌ها و بنادرشان را بازدید کردیم و کیفیت جاده‌ها و امکانات بنادرشان را به ما نشان دادند، مذاکراتی هم در مورد تردد ناوگان گرجی به ایران و ناوگان ایرانی به گرجستان انجام شد. در حالت عادی، سالانه 15 هزار کامیون ایرانی وارد گرجستان می‌شود، ولی کامیون گرجی محدودی به ایران می‌آید.»
انصاری با اشاره به اینکه غیر از عوارض جاده مشکلی در ارمنستان نداریم، گفت: «سالانه بین 13 تا 15 هزار کامیون ایرانی وارد ارمنستان می‌شود. طبق آماری که دارم در شش ماهه اول امسال حدود 6 هزار کامیون ایرانی وارد ارمنستان شده، ولی فقط 22 کامیون ارمنی وارد ایران شده است.»
او با بیان اینکه گرجستان اکنون مرزهایش را بسته است و کامیون و راننده ایرانی را راه نمی‌دهد، خاطرنشان کرد: «مشکل فعلی مسیر گرجستان این است که کامیونی را که هویت گرجی دارد، ولی راننده و مالکش ایرانی است به دلیل کرونا راه نمی‌دهد. اما ارمنستان آغوشش را برای این کامیون‌ها باز کرده است. مسئولان ایرانی در دفتر ترانزیت هم تصمیم گرفتند چون مالکان این کامیون‌ها ایرانی هستند برای حمایت از سرمایه‌گذاران ایرانی اجازه دهند که بدون محدودیت بین ایران و هر کشوری که می‌خواهند کار کنند تا مسیر کشور موردنظر باز شود.»
انصاری تصریح کرد: «البته گرجستان تنها برای ایرانیان این ممنوعیت را قائل نشده، ولی اکنون مسیر روس‌ها و ارمنی‌ها را باز کرده و هنوز نوبت ایرانی‌ها نشده است. به این ترتیب، در شرایط حاضر حدود 50 درصد فعالیت ما در مسیر گرجستان کمتر شده است. گرجستان کالای مورد نیاز خود را به این روش تامین می‌کند که کامیون‌های گرجی که راننده ایرانی دارند تا مرز گرجستان می‌روند و از آنجا تخلیه و بارگیری می‌کنند.»
شاید جنگ بهانه‌ای بود
رامین طالب‌زاده، مدیرعامل شرکت رهزاد ترابر نیز درباره تحولاتی که پس از درگیری‌های اخیر ارمنستان و آذربایجان رخ داد، چنین گفت: «بعد از چند هفته درگیری میان ارمنستان و آذربایجان، این دو کشور توافقنامهای با وساطت روسیه امضا کردند، مناطقی از قره‌باغ ارمنستان به آذربایجان تحویل داده شد و روسیه نیروهای حافظ صلح فدراسیون روسیه برای دوره پنج ساله در این منطقه مستقر کرد. این دو کشور توافق کردند در یک دوره سه‌ساله دالانی در امتداد دالان لاچین درست کنند و ارمنستان متعهد شده که راه ارتباطی بین کشور آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان فراهم کند و کنترل حمل‌ونقل این منطقه هم با ارگان‌های خدمات مرزی FSB روسیه خواهد بود.»
او با بیان اینکه به احتمال زیاد، هدف از این جنگ باز شدن مسیر نخجوان به آذربایجان بود، توضیح داد: «من فکر می‌کنم اگر ترکیه هم از باز شدن محور باکو به نخجوان حمایت می‌کرد به این دلیل بود که دسترسی بسیار آسان‌تری به آذربایجان داشته باشد. این مسئله از منظر ژئوپلتیکی شمال ارس را به نفع ترکیه و آذربایجان دستخوش تغییر خواهد کرد. به طوری که کشورهای منطقه قفقاز و از جمله قزاقستان و ترکمنستان که بیشتر با شرکت‌های ترکیه‌ای در ارتباط هستند از طریق همین راه باریکه‌ای که منطقه نخجوان را به آذربایجان متصل خواهد کرد، می‌توانند دسترسی بیشتری به کشورهای اروپایی داشته باشند.»
طالب‌زاده ادامه داد: «حتما در آینده این کریدور که از مقری هم‌مرز با ایران است فعال‌تر خواهد شد همین راه باریکه باعث می‌شود ایران را دور بزنند و دیگر کشور ما از درآمد ترانزیتی کامیون‌هایی که از ایران عبور می‌کردند، بی‌نصیب خواهد شد. البته فعلا کاری انجام نشده، ولی گفتند تا سه سال دیگر انجام خواهد شد.»
او تاکید کرد: «بیشتر تلاش در همین جنگ و توافقنامه پس از آن این بوده است که نخجوان را به ترکیه و از آنجا به آذربایجان وصل کنند. ترکیه بسیار امیدوار است که در این منطقه یک مسیر راه‌آهن هم ایجاد کند. هدف از این جنگ فقط باز کردن راه زمینی بوده است، چون اگر ترکیه از طریق شمال ارس راحت‌تر به سواحل دریای خزر و کشورهای CIS دسترسی پیدا کند، کشورهای ترکمنسنان و قزاقستان با شرکت‌های ترکیه مراوادات بسیار بیشتری خواهند داشت.»
طالب زاده با بیان اینکه توافق بین آذربایجان با ارمنستان که با وساطت روسیه برقرار شده برای ترکیه علاوه بر منافع اقتصادی، منافع سیاسی هم دارد، توضیح داد: «جمهوری خودمختار نخجوان با کشور آذربایجان از طریق نوار مرزی ارمنستان از هم جدا شده و نمی‌توانند با همدیگر ارتباط داشته باشند. از طرف دیگر، نخجوان مرز کوچکی با کشور ترکیه دارد و از آنجا که ترکیه علاقه فراوانی برای داشتن مسیرهای مواصلاتی زمینی با کشورهای آسیای میانه، پاکستان، افغانستان و نهایتا چین دارد، با اجرایی شدن این توافق در گام‌های بعدی این کریدور می‌تواند چشم‌انداز خوبی برای ترکیه رقم بزند، هم از لحاظ حمل‌ونقل و هم ایجاد خط لولههای جدید گاز و حتی راه‌آهن و این یک فرصت‌سوزی بزرگ برای ایران است.»
او با تأکید بر اینکه این مسیر برای ترکیه مشکلاتی هم دارد، خاطرنشان کرد: « در حال حاضر، مسیرهای پیش روی ترکیه کشور ایران و از آن طرف گرجستان است. ارمنستان هم به این آسانی اجازه عبور و گذر ترانزیتی آزادانه و سریع از 40 کیلومتری از عرض کشور خود را به ترکیه نمی‌دهد. ضمنا این سازش فعلا در حد توافق با پادرمیانی روسیه انجام شده، نه از سوی شورای امنیت و چندان نمی‌تواند وجاهت قانونی داشته باشد.»
این فعال حوزه حمل‌ونقل ادامه داد: «از طرفی، ارمنی‌ها یک مسئله ایدئولوژیک و آرمانخواهی الزامی و غیرقابل گذشت با ترکیه به دلیل مسئله نسل‌کشی دارند و از طرف دیگر، مسیر حدود 90 کیلومتری نقطه مرزی شرق ارمنستان در امتداد رود ارس است که سال‌ها دست ارامنه بوده مین‌گذاری شده و زیرساخت‌های فرسوده ریلی و جاده‌ای دارد.»
طالب زاده یادآور شد: «لذا بهره‌گیری از این مسیر برای ترکیه دورتر از تردد از مسیر گرجستان به آذربایجان از شاهراه اصلی تا باکو(جاده‌ای و ریلی قارمی- تفلیس- باکو) است و از طرف دیگر، اگر کریدور نخجوان- ارمنستان- آذربایجان عملیاتی شود، در حال حاضر، کامیون‌ها ناگزیرند یک مسیر قوسی را از شرق ترکیه و دور از مراکز اقتصادی شروع کنند که از لحاظ ژئوپلتیک مشکل است.»
او در پایان نتیجه‌گیری کرد: «از آنجا که ترکیه یک کشور ترانزیت انرژی است، اگر بخواهد ایران و گرجستان را از مسیر کنار بگذارد، بهترین بهره‌برداری را خواهد داشت و به کشورهای آسیای میانه و حتی چین دسترسی پیدا خواهد کرد. بنابراین، اگرچه در شرایط کنونی امکان سرمایه‌گذاری مشکل به نظر می‌رسد ولی شک نکنید که در آینده این مسیر و کریدور را راهانداز ی خواهد کرد.»
مدیرعامل شرکت رهزاد ترابر درباره میزان تاثیر محدودیت‌های کرونایی برای فعالیت در منطقه ارمنستان گفت: «شیوع بیماری کرونا اثر زیادی در حمل‌ونقل گذاشته است، ولی چون ارمنستان کشور بسته‌ای است، صادرات و مراودات تقریبا مانند گذشته ادامه دارد، البته حمل بسیاری از بارهای یخچالی مانند قارچ کمتر شده است. فقط ارزش پول ارمنستان بعد از این توافقنامه کاهش پیدا کرده است. قبلا یک درام 70 تومان بود که الان 47 تومان شده است. مسیری که ماشین‌های ایرانی می‌رفتند از نوردوز به مقری و از مقری به قاپان و ایروان همچنان فعال است و هیچ گونه تغییراتی پس از جنگ ایجاد نشده است. کامیون‌های ما هم مانند روال قبل بارهای خود را به ارمنستان می‌برند.»
حساسیت‌های مرزی؛ بیشتر از همیشه
رضاقلی رضایی، رئیس انجمن شرکت‌های حمل‌ونقل بین‌المللی با بیان اینکه دو ماه است که کامیون‌های اردبیلی ترددی به کشور ارمنستان نداشته‌اند، گفت: «حتی یک کد رهگیری و CMR در این ماه برای ارمنستان صادر نکرده‌ایم. فقط کامیون‌های گرجی ما از طریق مرز ارمنستان تردد دارند. یکسری از راننده‌ها کامیون‌های گرجی خریداری کرده‌اند چون نسبت به ایران قیمت‌های ارزان‌تری دارند. حالا چون آذربایجان به این کامیون‌ها اجازه نمی‌دهد از طریق خاک آنها تردد کنند، مجبورند از طریق ارمنستان به گرجستان بروند.»
او با اشاره به اینکه کامیون‌هایی که مالکیت ایرانی دارند دو ماه است که نمی‌توانند از خاک ارمنستان تردد کنند، خاطرنشان کرد: «از زمان جنگ ارمنستان و آذربایجان، آذربایجانی‌ها حساس و بدبین شده‌اند، وقتی کامیون‌های ایرانی می‌خواهند از ارمنستان برگردند و به آذربایجان بروند، اگر مهر ارمنستان در دفترچه یا پارسپورتشان باشد یا اجازه ورود نمی‌دهند یا اگر اجازه هم دهند، مشکلات زیادی ایجاد می‌کنند. بنابراین، چون اکثر کامیون‌ها در مسیر آذربایجان کار می‌کنند، با این شرایط سعی می‌کنند که اصلا به ارمنستان نروند. البته از گذشته هم این اختلافات وجود داشت و آذربایجانی‌ها به کامیون‌های که به ارمنستان می‌رفتند، می‌گفتند شما به ارمنی‌ها کمک می‌کنید، ولی الان این حساسیت بیشتر شده است.»
مدیرعامل شرکت بادپا اردبیل ادامه داد: «کرونا تاثیر زیادی در رفت‌وآمدها به ارمنستان نداشت، اما جنگ قره‌باغ باعث شد شرکت‌های اردبیلی در مسیر ارمنستان کار نکنند و فعالیت شرکت‌های اردبیلی به ده درصد گذشته کاهش پیدا کرده است ولی شرکت‌های تبریزی همچنان کار می‌کنند چون اصل کارشان در آن مسیر است.»
رضایی تاکید کرد: «رانندگان اردبیلی اکثرا به عراق و افغانستان می‌روند و چون بار کمتری برای آذربایجان وجود دارد، تردد کمتری هم به این کشور صورت می‌گیرد. دم مرز کامیون‌ها را در پارکینگ نگه می‌دارند، راننده‌های ترک حق ورود دارند ولی ایرانی‌ها فقط تا نقطه صفر مرزی اجازه تردد دارند.»
