از ایده تا صلح آمریکایی
حاضران در نشست یادآور شدند که طرح ایجاد گذرگاهی برای اتصال جمهوری آذربایجان به نخجوان و ترکیه از طریق ارمنستان، پیشینه‌ای قدیمی دارد، اما پس از جنگ دوم قره‌باغ (۲۰۲۰) و آتش‌بس، جان تازه‌ای گرفت. در سال ۲۰۲۵ با میانجی‌گری دونالد ترامپ، توافق صلح باکو و ایروان امضا شد و مسیر تازه‌ای با نام «TRIPP» یا «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» رسمیت یافت؛ مسیری که توسعه و مدیریت آن برای ۹۹ سال به آمریکا واگذار شده است.
همین واگذاری، از نگاه کارشناسان ایرانی، زنگ خطر نفوذ ایالات متحده و ناتو در قلب قفقاز را به‌صدا درآورده و نگرانی‌ها درباره «خفگی ژئوپلیتیکی» ایران را افزایش داده است.
تاریخ، سیاست و جنگ کریدورها
دکتر بهرام امیراحمدیان، استاد مطالعات روسیه و قفقاز در دانشگاه تهران، با ترسیم تصویری از برخورد دو بلوک شرق و غرب در دوران جنگ سرد، گفت: «قفقاز امروز محل تلاقی سه جهان است؛ ترک، روس و اسلام. جهان ترک در قالب ایده “اردوی زرین” از چین تا اروپا امتداد یافته و ایران را تهدیدی بالقوه می‌بیند.»
او با اشاره به نگرانی از ورود ناتو به منطقه افزود: «روسیه به‌هیچ‌وجه اجازه گسترش نفوذ غرب از طریق ارمنستان و آذربایجان را نمی‌دهد و این هیاهو، بخشی از رقابت بزرگ‌تر میان قدرت‌هاست.»
در ادامه، علی موجانی، دیپلمات و مشاور وزارت امور خارجه، نگاه تاریخی‌تری به مسئله داشت: «در ۵۰۰ سال گذشته، ایران همواره از مسیر تجارت و ترانزیت زنده مانده است، اما امروز با وجود ۱۵ همسایه، نتوانسته شبکه‌ای منسجم ایجاد کند.» او با نقد انفعال داخلی افزود: «در حالی‌که آذربایجان با سرزمینی کوچک توانسته از ظرفیت‌های جهانی بهره بگیرد، ما صرفاً تحلیل کرده‌ایم و تحرکی نداشته‌ایم.»
محمدفرهاد کلینی، عضو هیأت میانجی‌گری ایران در بحران قره‌باغ نیز یادآور شد که مدیریت قفقاز از زمان استالین بر پایه تقابل ایران‌ستیزی و ترک‌ستیزی طراحی شده بود: «اکنون برای نخستین‌بار شرکت‌های فراملی و امنیتی در زیرساخت قفقاز فعال شده‌اند و ارمنستان با نام‌گذاری مسیر به “مسیر ترامپ” توانست پای بازیگران بزرگ‌تر را باز کند.»
رقابت مسیرها؛ ایران در کجای بازی است؟
الناز میاندوآبچی، مدیر گروه بازرگانی داخلی و لجستیک پژوهشکده توسعه بازرگانی، سه مسیر موازی را برای اتصال آسیا به اروپا معرفی کرد:
۱. مسیر ایران (شرق به غرب از خاک کشور)
۲. کریدور میانی از دریای خزر
۳. کریدور زنگزور
به گفته او، ظرفیت مسیر ایران فعلاً پنج میلیون تن است که باید تا ۱۵ میلیون تن ارتقا یابد، در حالی‌که مسیر میانی به ۱۰ میلیون تن و زنگزور در صورت تکمیل، به‌مراتب بیش‌تر خواهد رسید.
او تأکید کرد: «مسیر ایران ایمن‌تر و اقتصادی‌تر است، ولی کوتاهی ما در بهره‌برداری و توسعه باعث شده سهم‌مان ناچیز بماند.»
میاندوآبچی هشدار داد که زنگزور می‌تواند سه تهدید برای ایران ایجاد کند:
۱. تضعیف کریدور خلیج‌فارس–دریای سیاه،
۲. کاهش نقش ایران در سوآپ و ترانزیت انرژی،
۳. خطر قطع ارتباط زمینی ایران با ارمنستان در صورت بین‌المللی‌شدن مسیر.
فرونشست ژئوپلیتیکی؛ استعاره‌ای از واقعیت
موجانی در بخش دیگری از سخنانش مفهوم «فرونشست ژئوپلیتیکی» را مطرح کرد و گفت: «همان‌طور که زمین در اثر بی‌تدبیری می‌نشیند، موقعیت کشورها هم در اثر بی‌عملی و انزوا فرو می‌نشیند. ما هنوز نمی‌دانیم سرمایه جهانی به کدام سو می‌رود و در حالی‌که جهان به سمت نئومرکانتیلیسم (سوداگری نوین) حرکت کرده، ما درگیر جدال نظری با لیبرالیسم و مالکیت هستیم.»
او با اشاره به عملکرد ارمنستان گفت: «در حالی‌که ارمنستان با اصلاح قوانین خود اجازه داده شرکت‌های خارجی در چارچوب نظم جهانی فعالیت کنند، ما هنوز از ترس نقض حاکمیت، از ورود سرمایه بین‌المللی می‌گریزیم.»
راه چاره چیست؟
عارف بیژن، عضو مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه، معتقد است که ایران در اولویت‌بندی سیاست خارجی خود از قفقاز غفلت کرده است: «ما برنامه مشخصی برای این منطقه نداریم، در حالی‌که ترکیه، آذربایجان و حتی ارمنستان برای هر سناریو آماده‌اند.»
او راهکار را در فعال‌سازی کریدورهای ارس، جلفا و خلیج‌فارس–دریای سیاه دانست و تأکید کرد که ایران باید با روسیه و سایر قدرت‌ها برای اتصال کریدور شمال–جنوب به شرق–غرب مذاکره کند و هم‌زمان مشوق‌هایی برای بازرگانان در مسیر ارس فراهم آورد.
بیژن همچنین پیشنهاد کرد که ایران با اجرای مسیر ریلی مرند–چشمه‌ثریا و ایجاد ائتلاف اقتصادی با چین و هند، از حاشیه به متن بازگردد.
نظم جهانی یا انزوا
در پایان نشست، دکتر مجتبی سلیمانی‌سدهی، مدیرعامل مؤسسه آمادگران، تأکید کرد که تغییر دکترین آمریکا از خاورمیانه به شرق آسیا و مهار چین، نقشه جدیدی از جنگ کریدورها پدید آورده است: «جنگ اوکراین و ورود آمریکا به قفقاز، حلقه‌ای از همین نبرد است. اگر ایران به‌موقع نقش لجستیکی خود را تعریف نکند، دیگران آن را به‌جای او ایفا خواهند کرد.»
جمع‌بندی نهایی را دکتر امیراحمدیان چنین بیان کرد:
«تا زمانی که با قواعد نظم بین‌الملل در ستیزیم، نمی‌توانیم در تقسیم‌بندی‌های منطقه‌ای و جهانی جای بگیریم. یا باید نظم جهانی را بپذیریم و از مزایای آن بهره ببریم، یا نظمی تازه ارائه دهیم که جهان آن را بپذیرد.»
نکات کلیدی نشست
🔹زنگزور یا مسیر «TRIPP» پروژه‌ای ۹۹ ساله تحت مدیریت آمریکا است.
🔹ایران در رقابت مسیرهای ترانزیتی دچار عقب‌ماندگی عملیاتی شده است.
🔹تهدیدهای سه‌گانه برای ایران: تضعیف کریدور خلیج‌فارس–دریای سیاه، کاهش نقش در انرژی، و خطر قطع ارتباط با ارمنستان.
🔹پذیرش قواعد نظم بین‌الملل، شرط حضور در معادلات ژئوپلیتیکی آینده.
🔹فعال‌سازی کریدور ارس و ایجاد ائتلاف اقتصادی با روسیه، چین و هند به‌عنوان راهکارهای پیش‌رو.
🔹«فرونشست ژئوپلیتیکی» استعاره‌ای از بی‌تحرکی ایران در برابر تحولات منطقه‌ای.
