با بررسی وضعیت آمار و ارقام شاخص‌های کمّی و کیفی گردشگری داخلی می‌توان به وجود مسئله جدی در امکان بهره‌مندی از مزایای گردشگری در بین دهک‌های متوسط و پایین جامعه پی برد؛ چراکه اگرچه طی سال‌های اخیر از نظر کمیت (به‌جز ایام محدودیت‌های بیماری کرونا) گردشگری داخلی در ایران رو به افزایش بوده، اما همین آمارها نشان از کوچک شدن سهم سفر و تفریح از سبد هزینه خانواده‌های ایرانی دارد. به عبارت بهتر، کمیت سفرها به‌دلیل عواملی چون تکرار سفر خانوارهای برخوردار یا افزایش سفرهای اجباری بوده و این امر موجب توسعه کیفی این حوزه نشده است. از سوی دیگر، بررسی نسبت هزینه‌های تفریح و سرگرمی به هزینه کل در سبد مصرفی خانوارهای شهری نشان می‌دهد طی سال‌های گذشته هزینه‌های تفریح و سرگرمی با کاهش قابل‌توجهی روبه‌رو بوده، به‌طوری که سهم هزینه‌های مربوط به تفریح و سفر از 0.71 درصد سال 1390 به 0.38 درصد در سال 1400 رسیده و سبب شده سهم‌های هزینه اقامت، حمل‌ونقل، خرید سوغاتی و هزینه تور و گشت در برنامه‌های سفر خانوار ایرانی کاهش یابد که نمایی از کاهش کیفیت گردشگری داخلی است. این در حالی است که براساس توصیه سازمان جهانی گردشگری، نخستین قدم برای برون‌رفت صنعت گردشگری بعد از بحران کرونا، توسعه و حمایت از گردشگری داخلی در کشورهاست.

به گزارش ماهنامه ترابران، حساب‌های اقماری گردشگری ابزاری کارآمد برای سنجش وضعیت گردشگری و مبنایی برای تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران است تا آنجا که تدوین آن در چند مرحله توسط شورای‌عالی میراث فرهنگی و گردشگری (1396) و سند راهبردی توسعه گردشگری (1399) مدنظر قرار گرفت، اما با گذشت زمان، متاسفانه نتیجه عملیاتی از آن به‌دست نیامده و طی سال‌های گذشته ارائه نظام آماری گردشگری از سوی وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی مورد غفلت قرار گرفته و مرکز آمار ایران نیز بعد از پایان دوران بیماری کرونا، آمار رسمی از داده‌های گردشگری ارائه نکرده است. بنابراین اطلاعات این گزارش عمدتاً بر پایه گزارش‌های سال 1400 مرکز آمار (با این پیش‌بینی که قطعاً شرایط فعلی به دلیل تورم افسارگسیخته سال‌های اخیر به مراتب وخیم‌تر است)، گزارش شورای جهانی سفر و گردشگری درباره صنعت گردشگری ایران (1401)، گزارش‌های وزارت میراث فرهنگی و گردشگری و منابع بین‌المللی مانند سازمان جهانی گردشگری و سایت جهانیstatista  است.

وضعیت و تحلیل گردشگری داخلی ایران

براساس نتایج آمارگیری از گردشگران ملی مرکز ملی آمار ایران در سال 1400، از جامعه 26 میلیون و 302 هزارنفری خانوار کشور، حدود 70 درصد از آنان در سال 1400 سفر نرفته و تنها هفت میلیون و 788 هزار خانوار معادل 30 درصد خانوارهای کشور در این سال انجام سفر را تجربه کرده‌اند (طبق گزارش مرکز آمار منظور از خانوار سفررفته، خانواری است که حداقل یک عضو آن در دوره آماری مورد بررسی حداقل یک سفر انجام داده باشد، به‌معنای دیگر اگر یک شخص از خانوار به سفر برود، تمام خانوار سفررفته محسوب می‌شود).

از سوی دیگر نگاهی به تعداد سفرهای بومی اعضای خانوار برحسب سفر با اقامت شبانه یا بدون اقامت شبانه نیز نشان می‌دهد. در سال 1400، حدود 42 درصد سفرها با اقامت شبانه و 58 درصد بدون اقامت شبانه بوده که البته درصد خانوارهای سفر رفته در طول سال 1400 از بهار 1398 کمتر است.

در عین حال، روند سفر ایرانیان نشان می‌دهد همزمان با افزایش جمعیت، میزان سفرها نیز با افزایش نسبی همراه بوده است که با شیوع کرونا این روند متوقف شد، اما با بررسی آمار سفرهای نوروزی در سال ۱۴۰۲ مشاهده می‌شود سفرها روند افزایشی نسبت به دوران کرونا به‌دست آورده است. به‌طوری که طبق گزارش دبیر ستاد مرکزی هماهنگی خدمات سفر در سال 1402 از ۲۵ اسفندماه سال ۱۴۰۱ تا ۱۵ فروردین‌ماه سال ۱۴۰۲، در مجموع 57.1 میلیون نفر شب اقامت ثبت‌شده که نسبت به‌مدت مشابه سال گذشته، ۱۷ درصد رشد داشته است.

از سوی دیگر، بین سال‌های 1390 تا 1400 در مجموع از نظر کمیت (به‌جز ایام محدودیت‌های بیماری کرونا) گردشگری داخلی در ایران رو به افزایش بوده و بر مبنای داده‌های موجود، سرانه سفرهای خانوارها چند برابر شده است، با این حال افزایش کمیت سفر را نمی‌توان نشانه موفقیت یا بهبود شرایط دانست؛ چراکه متوسط هزینه‌های غیرخوراکی خانوار ایرانی شهری از سال 1385 تا سال 1399 روند صعودی را طی کرده، در حالی که شتاب رشد هزینه‌های فراغتی شامل تفریح و سرگرمی، هتل، مسافرخانه، مسافرت‌های دسته‌جمعی کمتر بوده است. به‌عبارتی نسبت هزینه‌های فراغتی به هزینه‌های غیرخوراکی سالیانه خانوار با کاهش روبه‌رو بوده و سبد فراغتی خانوار با تغییر معناداری روبه‌رو شده است.

علاوه بر این، بررسی هزینه‌های اختصاص یافته به تفریحات و سرگرمی نسبت به هزینه‌های هتل، محدودیت‌های جمعی، رستوران و مراکز اقامتی نشان از کاهش هزینه‌های سفر به‌دلیل گران بودن استفاده از امکانات خواب و خوراک در اقامتگاه است. به‌عبارتی با توجه به مشکلات اقتصادی و اولویت‌بندی‌های موجود در سبد خانوار جامعه ایرانی، هزینه فراغت جزء گزینه‌هایی است که با تشدید چالش‌های اقتصادی زودتر از دیگر موارد کاهش پیدا می‌کند.

همچنین شواهد نشان می‌دهد که وضعیت هزینه‌ها در دهک‌های مختلف متفاوت است. خانوار روستایی و دهک‌های ضعیف‌تر تحت تاثیر بیشتر فشار اقتصادی طی سال‌های اخیر، سهم کمتری از هزینه سبد خانوار را به تفریحات و سفر اختصاص داده‌اند. بهترین توصیف برای وضعیت موجود را می‌توان در 39.8 برابر بودن هزینه‌های تفریحات دهک دهم نسبت به دهک اول یافت.

به این ترتیب، افزایش سرانه گردشگری داخلی بیشتر به خانوارهایی تعلق گرفته که قبلاً هم به سفر رفته‌اند، لذا سازوکارهای توزیع سفر برای خانوارها به‌گونه‌ای صورت نگرفته که در دسترس همگان باشد. این در حالی است که از میان آمار کلی اقامت در بازه 25 فروردین‌ماه سال 1401 الی 15 فروردین ماه 1402، ۱۱ میلیون و ۶۰۰ هزار شب اقامت در مراکز اقامتی رسمی ثبت شده که رشدی را نسبت سال گذشته نشان نمی‌دهد. همچنین میانگین ضریب اشغال اقامتگاه‌های رسمی در تعطیلات نوروز نیز حدود ۶۶ درصد بوده است. با این شرایط، سفرهای غیرسازماندهی‌شده کمکی به بهبود وضعیت اقتصاد صنعت گردشگری نمی‌کند.

این در حالی است که کاهش هزینه سفر و تفریح و حذف آن از سبد هزینه‌ای خانوارها می‌تواند تبعات اقتصادی برای مراکز جاذبه گردشگری و تبعات اجتماعی و روانی برای خانوارها و جامعه داشته باشد؛ چراکه خانوارها به میزانی که هزینه‌های سفر خود را کاهش می‌دهند، سهم قابل‌توجهی از نشاط خود را نیز از دست خواهند داد.

وضعیت سفر خانوار برخوردار و غیربرخوردار

نتایج آمارگیری از گردشگران ملی مرکز ملی آمار ایران همچنین نشان می‌دهد که حدود 77 درصد از مسافران در سفرهای خود از وسایل‌نقلیه شخصی استفاده می‌کنند (68 درصد از وسیله نقلیه متعلق به خود به‌علاوه 9 درصد وسیله نقلیه شخصی متعلق به دیگران) و تنها 23 درصد از سفرهای مسافران توسط وسایل حمل‌ونقل عمومی انجام می‌شود. البته این موضوع در حوزه‌های حمل‌ونقل عمومی هم دارای توازن نیست، چنانکه سواری‌های کرایه 14.7 درصد، اتوبوس و مینی‌بوس 4.2 درصد، هواپیما و قطار نیز سهم 0.8 و 0.5 درصدی دارند.

از سوی دیگر، گران بودن هزینه‌های حمل‌ونقل عمومی به‌نسبت درآمد خانوار دهک‌های متوسط و پایین (خصوصاً حمل‌ونقل هوایی و جاده‌ای) و عدم دسترسی به وسیله نقلیه، موجب شده تا بسیاری از خانوارهایی که فاقد خودروهای شخصی هستند از فرصت سفر محروم شوند. بدین صورت که در سال 1400 از مجموع حدوداً 26 میلیون و 384 هزار خانوار ایرانی، 7 میلیون و 788 هزار و 221 خانوار سفر رفته‌اند و از خانوارهای فاقد خودروی شخصی، صرفاً 24 درصد فرصت تجربه سفر را داشته‌اند، بنابراین 76 درصد از خانوارهایی که فاقد خودروی شخصی بوده‌اند، از خدمات سفر نیز محروم شده‌اند.

وضعیت شغلی خانوار سفرکرده

مطالعه نشان می‌دهد که متغیرهای میزان درآمد، سن و تحصیلات سرپرست خانوار، با میزان هزینه‌کرد به‌ازای هر نفر هر شب در سفر، دارای همبستگی مثبت است، بنابراین سرپرست خانوار با مشاغل غیردولتی یا کارفرما نیز بیشترین میانگین هزینه‌کرد را در سفر دارند. در این بین کارکنان بخش‌های دولتی و عمومی نیز به‌دلیل امکان اقامت در تاسیسات دستگاه‌های مرتبط، دارای فرصت بالاتری برای بهره‌مندی از گردشگری داخلی هستند.

در عین حال، نگاهی به سفرها از زاویه مالکیت محل سکونت خانواده‌های که در سال 1400 سفر داشته‌اند، نشان می‌دهد با تقسیم‌بندی محل زندگی افراد به سه دسته شخصی، استیجاری و سایر (سازمانی)، 82 درصد از سفرها توسط خانوارهایی با محل سکونت شخصی یا سازمانی صورت گرفته است و تنها 18 درصد از مسافران مستاجر داشته‌اند. بنابراین دارا بودن محل سکونت به‌عنوان یکی از شاخص‌های تمکن مالی خانوار، سهم خود در دسترس‌پذیری خانوارها به گردشگری داخلی را نشان می‌دهد. در مجموع این یافته‌ها نشان می‌دهد که بخش‌های کارگری، دهک‌های کم‌برخوردار و محروم جامعه نیازمند توجه بیشتر سیاست‌گذاران برای تسهیل‌گری دسترس‌پذیری به گردشگری داخلی هستند.

کاهش سهم هزینه‌های تفریح در سبد خانوار

درحالی‌که گردشگری حق تمام اقشار جامعه است، شواهد نشان می‌دهد که دسترس‌پذیری به آن برای اقشار کم‌برخوردار سال به سال کمتر می‌شود. براساس گزارش هزینه و درآمد خانوار کل کشور مرکز ملی آمار، در سال 1402 هزینه تمام‌شده یا بهای تولید و ارائه خدمات تامین مکان و غذا در یک سال منتهی به بهار سال 1402 نسبت به مدت مشابه سال گذشته 113.1 درصد رشد داشته است. این میزان رشد قیمت تمام‌شده بخش خدمات اثر مستقیم بر قیمت مصرف‌کننده خدمات از جمله بالا رفتن هزینه‌های سفر دارد و عملاً باعث شده تا بسیاری از خانوارهای دهک‌های پایین جامعه از رفتن به سفر محروم شوند.

از سوی دیگر، در تابستان سال 1402 با افزایش قیمت بلیت هواپیما و کمیاب شدن آن، فشار هزینه‌های سفر برای خانوار دهک‌های متوسط و بالا هم بیشتر شده که این امر سبب می‌شود بخش گردشگری و خدماتی کشور دچار آسیب‌های جدی شوند و بسیاری از دهک‌های برخوردار نیز ناچار به تغییر الگوی سفر و یا محرومیت از آن شوند؛ به‌طوری که بررسی نسبت جاذبه‌های تفریح و سرگرمی به هزینه کل در سبد مصرفی خانوارهای شهری نشان می‌دهد طی سال‌های 1390 تا 1400 این نسبت با کاهش قابل‌توجهی روبه‌رو بوده و سهم جاذبه‌های مربوط به تفریح و سفر از 0.71 درصد سال 1390 به 0.34 در سال 1399 و به 0.38 در سال 1400 رسیده است.

عدم حمایت از سفرهای گروهی

براساس آمارها، حجم استفاده از تور توسط خانوارها، وضعیت مطلوبی را نشان نمی‌دهد و این امر به‌معنای بهره‌برداری حجم محدودی از بازار گردشگری کشور از سفرهای قابل پیش‌بینی و برنامه‌ریزی است. براساس آمارها، از سال 1391 به 1392 افت چشمگیری در تعداد سفرهای داخلی با تور رخ داده و بعد از آن هرگز ارقام آن به میزان اوج خود در سال 1391 بازگشت نداشته است. این در حالی است که بررسی سفرهای سال 1400 با اقامت شبانه نشان می‌دهد 65 درصد از سفرهای با اقامت شبانه، با نیت دیدار دوستان و آشنایان انجام گرفته و به‌تبع هزینه‌ای بابت اقامت در منزل دوستان و بستگان پرداخت نشده است. شرایط موجود اگرچه امری پسندیده به حساب می‌آید، اما مؤید دسترس‌پذیری ضعیف خانوارها به اقامتگاه‌ها و الزام به کاهش هزینه‌هاست.

با وجود این شرایط اگرچه بخش عمده‌ای از هزینه‌های گردشگر داخلی در جامعه میزبان (یعنی اسکان در اقامتگاه) حذف می‌شود، اما در عین حال منجر به کاهش سهم اقتصاد محلی از هزینه‌های خانوارهای مذکور خواهد شد و پیامدهای مورد انتظار از بازتوزیع پول در جوامع محلی را به حداقل خواهد رساند.

گردشگری ایران به قبل از کرونا برگشت؟

در پایان بهتر است نگاهی هم به عملکرد صنعت گردشگری ایران براساس مراجع بین‌المللی جهانی داشته باشیم. داده‌های منتشرشده از سوی سازمان جهانی گردشگری نشان می‌دهد مجموع گردشگران ورودی به ایران در سال ۲۰۲۳ همچنان ۳۷ درصد پایین‌تر از سال ۲۰۱۹ و پیش از همه‌گیری کروناست.

براساس این گزارش، ایران در ۱۱ ماه نخست سال گذشته میلادی (دی‌ماه ۱۴۰۱ تا آبان ۱۴۰۲) در مجموع میزبان ۵ میلیون و ۲۳۸ هزار و ۵۶۴ گردشگر بوده است. بر اساس این داده‌ها که نزدیک به آمارهای وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است، بهترین عملکرد ایران در حوزه جذب گردشگر در ماه سپتامبر (حدود ماه‌های مرداد و شهریور ۱۴۰۲) رقم خورده است که بیش از ۶۶۰ هزار نفر به ایران سفر کردند و پایین‌ترین آمار هم در ماه ژانویه (حدود دی و بهمن‌ماه ۱۴۰۱) ثبت شده است که ۱۸۱ هزار مسافر وارد ایران شدند.

مقایسه آمار متوسط ورود گردشگران و مسافران در سال ۲۰۲۳ با آمار سال ۲۰۱۹ (پیش از همه‌گیری کرونا) حکایت از این دارد که آمارهای ورود به ایران همچنان ۳۷ درصد با پیش از همه‌گیری کرونا فاصله دارد.

براساس این داده‌ها، ایران تنها در ماه‌های سپتامبر و اکتبر ۲۰۲۳ (شهریور و مهر) توانسته به تراز مثبتی در مقایسه با آمار مشابه در سال ۲۰۱۹ دست یابد.

این عملکرد مایوس‌کننده در شرایطی منعکس شده  که بر اساس نخستین گزارش سازمان جهانی گردشگری در سال 2024، گردشگری بین‌المللی سال ۲۰۲۳ را با رسیدن به ۸۸ درصد سطح قبل از همه‌گیری کرونا و ثبت 1.3 میلیارد ورودی بین‌المللی به پایان رساند و انتظار می‌رود آزادسازی تقاضای متوقف‌شده، افزایش دسترسی‌های هوایی و پرقدرت‌شدن بازارها و مقاصد آسیایی، زمینه‌ساز بهبود کامل جریان گردشگری تا پایان سال ۲۰۲۴ باشد. در گزارش سازمان جهانی خاورمیانه، به‌عنوان تنها منطقه‌ای معرفی شده که به سطوح پیش از همه‌گیری رسیده و حتی ۲۲ درصد بالاتر از آمار سال ۲۰۱۹ را ثبت کرده است. اروپا نیز به‌عنوان پربازدیدترین منطقه جهان، به ۹۴ درصد از سطح سال ۲۰۱۹ رسیده است. قاره آفریقا، ۹۶ درصد از بازدیدکنندگان قبل از همه‌گیری را بازیابی کرده و قاره آمریکا توانسته به ۹۰ درصد آمارهای گردشگری تا پیش از بحران کرونا برسد.

در این میان، منطقه آسیا و اقیانوسیه به ۶۵ درصد از سطح قبل از همه‌گیری رسیده‌اند. با این حال، عملکردها در مناطق گوناگون متفاوت است، به‌طوری که جنوب آسیا در حال حاضر به ۸۷ درصد از سطوح ۲۰۱۹ رسیده و شمال شرق آسیا حدود ۵۵ درصد بهبود یافته است. علاوه بر این، چهار زیرمنطقه از سطح ورود خود در سال ۲۰۱۹ فراتر رفته‌اند: مدیترانه جنوبی، دریای کارائیب، آمریکای مرکزی و شمال آفریقا.

آخرین داده‌های سازمان جهانی گردشگری تاثیر اقتصادی بازگشت به شرایط پیش از کرونا را نیز نشان می‌دهد؛ تا آنجا که بر اساس برآوردهای اولیه، درآمدهای بین‌المللی گردشگری در سال ۲۰۲۳ به 1.4 تریلیون دلار رسید که حدود ۹۳ درصد از 1.5 تریلیون دلاری است که مقاصد گردشگری در سال ۲۰۱۹ به دست آورده بودند.

بهبود پایدار در عملکرد شاخص‌های صنعت گردشگری نیز منعکس شده است. بر اساس این گزارش، هم ظرفیت هوایی بین‌المللی و هم تقاضای مسافر حدود ۹۰ درصد از سطوح قبل از همه‌گیری را تا اکتبر ۲۰۲۳ بهبود بخشید و نرخ اشغال جهانی در موسسات اقامتی در نوامبر به ۶۵ درصد رسید که کمی بالاتر از ۶۲ درصد در نوامبر ۲۰۲۲ است.